Tiva Yehovha—Xikwembu Xa Xiviri
LOKO a pimanisa dyondzo ya Xikwembu ya Mahindu ni leyi ya mafambiselo man’wana ya vukhongeri, Dok. Radhakrishnan wa le India u ri: “Xikwembu xa Vaheveru i xa muxaka lowu hambaneke. I xa xiviri naswona xa hanya ematin’wini naswona xa khathala hi ku cinca ni leswi humelelaka hi xiwelo eka misava leyi leyi hluvukaka. I Munhu la vulavulaka na hina.”
Vito ra Xiheveru ra Xikwembu xa Bibele i יהוה, leri hakanyingi ri hundzuluxeriwaka ri va “Yehovha.” Xi tlula swikwembu leswin’wana hinkwaswo. Xana hi tiva yini mayelana na xona? Xana xi tirhisane njhani ni vanhu eminkarhini ya Bibele?
Yehovha Na Muxe ‘Va Langutanile’
Vuxaka bya ku vulavula mi ‘langutanile’ a byi ri kona exikarhi ka Yehovha ni nandza wa yena Muxe, hambileswi Muxe a a nga xi voni hi ku kongoma Xikwembu. (Deteronoma 34:10; Eksoda 33:20) Evuntshweni bya yena, mbilu ya Muxe a yi ri ni Vaisrayele, lava hi nkarhi wolowo a va ha ri mahlonga aEgipta. U fularhele ku va xirho xa ndyangu wa Faro, “[a] tihlawulel[a] ku xaniseka swin’we ni vanhu va Xikwembu.” (Vaheveru 11:25) Hikwalaho ka sweswo, Yehovha u nyike Muxe malunghelo yo tala yo hlawuleka.
Tanihi xirho xa ndyangu wa Faro, “Muxe a dyondzisiw[e] vutlhari hinkwabyo bya Vaegipta.” (Mintirho 7:22) Kambe leswaku a rhangela rixaka ra Israyele, a a fanele a tlhela a hlakulela timfanelo ta ku titsongahata, ku lehisa mbilu ni vunene. Leswi u swi endlile emalembeni ya 40 loko a ri murisi le Midiyani. (Eksoda 2:15-22; Tinhlayo 12:3) Yehovha, hambileswi a a nga vonaki, u tikombisile a tlhela a paluxa ni xikongomelo xa yena eka Muxe, naswona hi ku tirhisa tintsumi Xikwembu xi n’wi nyike Milawu ya Khume. (Eksoda 3:1-10; 19:3–20:20; Mintirho 7:53; Vaheveru 11:27) Bibele yi hi byela leswaku “Yehova a ṭhama a v̌ulav̌ula na Moše, v̌a langutene, kukota munhu loko a v̌ulav̌ula ni nakulobye.” (Eksoda 33:11) Hakunene, Yehovha hi yexe u te: “Nḍi v̌ulav̌ula na yena hi nomu.” Mawaku vuxaka bya risima, bya le kusuhi lebyi Muxe a tiphineke ha byona ni Xikwembu xa yena lexi nga vonakiki kambe xa xiviri!—Tinhlayo 12:8.
Ku engetela eka matimu yo sungula ya rixaka ra Israyele, Muxe u tsale nxaxamelo wa Milawu wu ri ni swinawana swa yona. A tlhele a byarhisiwa ni lunghelo rin’wana ra risima—ro tsala buku ya Genesa. Xiphemu xo hetelela xa buku yoleyo a ku ri matimu lawa a ma tiviwa hi ku kongoma endyangwini wa ka vona naswona hikwalaho ka sweswo a swi olova ku ma tsala. Kambe xana Muxe u byi kume kwihi vuxokoxoko bya matimu yo sungula ya vanhu? Swi nga ha endleka leswaku Muxe a a ri ni matsalwa ya khale lama tsariweke, lama hlayisiweke hi vakokwa wa yena, leswaku a ma tirhisa tanihi xihlovo. Hi hala tlhelo, a nga ha va a kume vuxokoxoko hi ku hundziseriwa byona hi nomu kumbe hi ku kongoma hi nhlavutelo ya Xikwembu leyi humaka eka Yehovha. Vavanuna lava xiximiwaka va malembe hinkwawo i khale va byi xiya vuxaka bya xiviri lebyi Muxe a tiphineke ha byona ni Xikwembu xa yena emhakeni leyi.
Yehovha—Xikwembu Xa Xiviri Xa Eliya
Muprofeta Eliya na yena a a tiva Yehovha tanihi Xikwembu xa xiviri. Eliya a a byi hisekela vugandzeri lebyi tengeke naswona u tirhele Yehovha ku nga khathariseki leswi a vengiwa ni ku kanetiwa swinene hi vagandzeri va Baali, xikwembu lexikulu xa swikwembu swa Vakanana.—1 Tihosi 18:17-40.
Akabu, Hosi ya Israyele, ni nsati wa yena, Yezabele, a va lava ku dlaya Eliya. Hikwalaho ko anakanyela vutomi bya yena, Eliya u balekele eBerexeba, evupela-dyambu bya Lwandle leri Feke. Kwalaho u fike a tsendzeleka emananga ivi a khongelela ku fa. (1 Tihosi 19:1-4) Xana Yehovha a a lahle Eliya? Xana A a nga ha n’wi tsakeli nandza wa yena wo tshembeka? Swi nga ha endleka Eliya a ehlekete tano, kambe wa nga vona ndlela leyi a hoxe ha yona! Endzhakunyana, Yehovha u vulavule na yena khwatsi, a ku: “U endla yini kwala, wee Elia?” Endzhaku ka ku tikombisa loku hlamarisaka ka matimba lama tlulaka ya ntolovelo, “a twa rito le’ri nge ka yena [nakambe]: U endla yini kwala, wena Elia?” Yehovha u kombise ku khathala ka yena ka xiviri malunghana na Eliya leswaku a ta khutaza nandza wa yena wo tshembeka. Xikwembu a xa ha ri na ntirho wo tala lowu a a fanele a wu endla, naswona Eliya u angule hi ku hiseka eka xirhambo xolexo! Eliya u hetisise swiavelo swa yena hi ku tshembeka, a kwetsimisa vito ra Yehovha, Xikwembu xa yena xa xiviri.—1 Tihosi 19:9-18.
Endzhaku ka loko a cukumete tiko ra Israyele, Yehovha a a nga ha vulavurisani hi ku kongoma ni malandza ya yena ya laha misaveni. Leswi a swi vuli swona leswaku ku va rhandza ka yena ka xiviri ku hungutekile. Hi ku tirhisa moya wa yena lowo kwetsima, wa ha va kongomisa ni ku va tiyisa entirhweni wa yena. Hi xikombiso, xiya muapostola Pawulo, loyi eku sunguleni a tiviwa tanihi Sawulo.
Ku Kongomisiwa Ka Pawulo Hi Moya Lowo Kwetsima
Sawulo a a huma eTarso, emutini lowu dumeke wa Kilikiya. Vatswari va yena a va ri Vaheveru, kambe a a ri muaka-tiko wa Murhoma. Hambiswiritano, Sawulo a a kurisiwe hi ku ya hi tidyondzo leti nga hundzukiki ta Vafarisi. Endzhakunyana, eYerusalema, u ve ni lunghelo ro dyondzisiwa “[hi] Gamaliele,” mudyondzisi wa Nawu la nga ni ndhuma.—Mintirho 22:3, 26-28.
Hikwalaho ka ku hisekela ndhavuko wa Xiyuda hi ndlela leyi hoxeke, Sawulo u hlanganyerile eka tsima ra tihanyi ra ku lwisana ni valandzeri va Yesu Kreste. U tlhele a pfumelelana ni ku dlayiwa ka Stefano, Mukreste wo sungula wo dlawela ripfumelo. (Mintirho 7:58-60; 8:1, 3) Endzhakunyana u pfumerile leswaku hambileswi eku sunguleni a a ri musandzi ni muxanisi ni murhukani, “[u] tsetseleriwile, hikuva a . . . endla hi ku kohleka, [a] nga ri na ku pfumela.”—1 Timotiya 1:13.
Sawulo u susumetiwe hi ku navela ka xiviri ko tirhela Xikwembu. Endzhaku ka ku hundzuka ka Sawulo endleleni leyi yaka eDamaska, Yehovha u n’wi tirhise hi ndlela yo hlawuleka. Ananiya, mudyondzisiwa wo sungula wa Mukreste, u kongomisiwe hi Kreste la pfuxiweke ku n’wi pfuna. Endzhaku ka sweswo Pawulo (vito ra Xirhoma leri Sawulo a tiviweke hi rona tanihi Mukreste) u kongomisiwe hi moya lowo kwetsima wa Yehovha ku hetisisa vutirheli byo leha ni lebyi nga ni mihandzu eswiphen’wini hinkwaswo swa Yuropa na Asia Minor.—Mintirho 13:2-5; 16:9, 10.
Xana nkongomiso lowu fanaka wa moya lowo kwetsima wu nga voniwa namuntlha? Ina, wu nga voniwa.
Ku Ala Vukona Bya Xikwembu A Swi N’wi Siveli Yehovha Ku Tsakela Vanhu Hi Xiviri
Joseph F. Rutherford a a ri muungameri wa vumbirhi wa Sosayiti ya Watch Tower. U khuvuriwe hi 1906 tanihi Xichudeni xa Bibele—vito leri Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa ha rona hi nkarhi wolowo—u hlawuriwe ku va gqweta ra le nawini ra Sosayiti lembe leri tlhandlameke, naswona u ve muungameri wa yona hi January 1917. Kambe, muntshwa loyi wa gqweta u tshame a pfumela leswaku Xikwembu a xi kona. Xana swi tise ku yini leswaku a va nandza wa Yehovha, wa Mukreste, la chivirikaka?
Hi July 1913, Rutherford u tirhe tanihi mutshama-xitulu wa ntsombano wa Vandla ra Swichudeni swa Bibele swa Misava Hinkwayo lowu a ku khomeriwe le Springfield, eMassachusetts, le U.S.A. Muviki wa phepha-hungu ra kwalaho, leri vitaniwaka The Homestead, u vulavurisane na Rutherford, naswona mhaka ya kona yi tlhele yi kandziyisiwa eka xiviko lexi a xi vulavula hi ntsombano.
Rutherford u hlamusele leswaku hi nkarhi lowu a a anakanya ku teka, vukhongeri bya yena a ku ri bya Baptist, kambe bya loyi a ta va nsati wa yena a ku ri Presbyterian. Loko mufundhisi wa Rutherford a vule leswaku “loyi a ta va nsati wa yena u ya endzilweni wa tihele hikuva a nga khuvuriwanga, ni leswaku yena u ya etilweni hi ku kongoma hikuva u khuvuriwile, u cince mianakanyo ivi a va la pfumelaka leswaku Xikwembu a xi kona.”
Swi teke Rutherford malembe yo hlayanyana a ri karhi a endla ndzavisiso wa vukheta leswaku a tlhela a aka ripfumelo ra yena eka Xikwembu xa xiviri. U anakanyile a ku “lexi nga ta ka xi nga enerisi mianakanyo a xi nge swi koti ku enerisa mbilu.” Vakreste “va fanele va tiyiseka leswaku Matsalwa lawa va pfumelaka eka wona i ntiyiso,” ku hlamusele Rutherford, a engetela a ku: “Va fanele va tiva masungulo lawa va yimeke eka wona.”—Vona 2 Timotiya 3:16, 17.
Ina, swa koteka ni namuntlha leswaku munhu la nge Xikwembu a xi kona kumbe la nge Xikwembu a xi tiviwi a lavisisa Matsalwa, a aka ripfumelo ni ku sungula vuxaka lebyi tiyeke bya xiviri na Yehovha Xikwembu. Endzhaku ka ku dyondza Bibele hi vukheta hi ku pfuniwa hi buku ya Watch Tower leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki, jaha rin’wana ri te: “A ndzi nga pfumeli eka Xikwembu loko ndzi sungula dyondzo leyi, kambe sweswi ndzi kuma leswaku vutivi bya Bibele byi hundzule mianakanyo ya mina hilaha ku heleleke. Ndzi sungula ku tiva Yehovha ni ku tshembela eka yena.”
“Šihunguki” Ni Xikwembu
Dok. James Hastings eka A Dictionary of the Bible u ri: “A swi si tshama swi humelela eka mutsari wihi na wihi wa TK [Matsalwa ya Xiheveru] leswaku a kombisa kumbe a kaneta vukona bya Xikwembu. Hi ntolovelo a swi fambisani ni mboyamelo wa misava ya khale ku ala vukona bya Xikwembu, kumbe ku endla matshalatshala ya ku seketela sweswo. Ripfumelo ra kona a ri ri rin’we leri tolovelekeke emianakanyweni ya vanhu naswona ri tolovelekile eka vanhu hinkwavo.” Kavula, leswi a swi vuli swona leswaku vanhu hinkwavo hi nkarhi wolowo a va chava Xikwembu. A swi tano nikatsongo. Pisalema 14:1 na 53:1 hatimbirhi ti vulavula hi “šihunguki,” kumbe hilaha King James Version yi vulaka hakona, “xiphukuphuku,” hi lexi nga te embilwini ya xona, “A ku na Šikwembu.”
Xana xiphukuphuku lexi i munhu wa muxaka muni, munhu la alaka vukona bya Xikwembu? A hi munhu wo kala a nga tlharihanga emianakanyweni. Ematshan’weni ya sweswo, rito ra Xiheveru na·valʹ ri kombetela eka ku tsana ka mahanyelo. Profesa S. R. Driver, eka tinhla ta yena leti tsariweke eka The Parallel Psalter, u vula leswaku ku tsana ka kona a “hi ku tsana ka ku ehleketa, kambe i vuhunguki bya mahanyelo ni vukhongeri, ku pfumala dzano kumbe ku twisisa hi ku helela.”
Mupisalema u ya emahlweni a hlamusela ku hohloka ka mahanyelo loku vangiwaka hi langutelo ro tano: “V̌a borile; mitiro ya v̌ona yi ni manyala; a ku na l’a endlaka ŝinene.” (Pisalema 14:1) Dok. Hastings u katsakanya hi ndlela leyi: “Hi ku anakanya leswaku Xikwembu a xi kona emisaveni ni ku pfumaleka ka nxupulo, vanhu va onhakile naswona va endla swilo swo nyenyetsa.” Va amukela misinya ya milawu leyi thyakeke naswona va honisa Xikwembu xa xiviri lexi va nga laviki ku tihlamulela eka xona. Kambe ku ehleketa hi ndlela yoleyo i ka vuphukuphuku ni vuhunguki namuntlha tanihi laha a ku ri hakona loko mupisalema a tsale marito ya yena emalembeni yo tlula 3000 lama hundzeke.
Switsundzuxo Leswi Humaka Eka Xikwembu Xa Hina Xa Xiviri
Sweswi a hi tlheleleni eka swivutiso leswi vutisiweke exihlokweni xa hina xo sungula. Ha yini vanhu vo tala swonghasi va vona ku nga ri na ku hlangana exikarhi ka Xikwembu xa xiviri ni ku xaniseka loku hangalakeke emisaveni ya namuntlha?
Bibele yi ni rungula leri tsariweke leri humaka eka vavanuna lava “susumetiweke hi Moya lowo Kwetsima, [ku vula] leswi humaka eka Xikwembu.” (2 Petro 1:21) Yona ntsena yi hi paluxela Xikwembu xa xiviri, Yehovha. Yi tlhela yi hi tsundzuxa hi munhu wo biha, loyi a nga vonakiki evanhwini, loyi a nga ni matimba yo kongomisa ni ku lawula mianakanyo ya vanhu—ku nga Sathana Diyavulosi. Hilaha ku faneleke, loko hi nga pfumeli leswaku ku ni Xikwembu xa xiviri, hi nga pfumerisa ku yini leswaku ku na Diyavulosi wa xiviri, kumbe Sathana?
Ehansi ka ku huhuteriwa muapostola Yohane u tsarile: “[Loyi a] vuriwaka Diyavulosi kumbe Sathana, [i] Mukanganyisi wa misava hinkwayo.” (Nhlavutelo 12:9) Endzhakunyana Yohane u te: “Ha swi tiva leswaku hi va Xikwembu, ni leswaku misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya Lowo biha.” (1 Yohane 5:19) Marito lawa ma fambisana ni marito ya Yesu, lawa Yohane hi yexe a ma tsaleke eka Evhangeli ya yena a ku: “Mufumi wa misava leyi wa ta; kambe a nga na matimba ehenhla ka mina.”—Yohane 14:30.
Wa nga vona ndlela leyi dyondzo leyi ya Matsalwa yi hambaneke ha yona ni leswi vanhu va swi pfumelaka sweswi! Catholic Herald yi ri: “Ku vulavula hi Diyavulosi ku hume moya namuntlha. Nguva ya hina ya vuxopaxopi ni ya sayense, yi nyike Sathana mudende.” Kambe, Yesu u vule hi matimba eka vavanuna volavo lava a va ri ni xikongomelo xo n’wi dlaya a ku: “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi, kutani mi tsakela ku endla ku navela ka tata wa n’wina.”—Yohane 8:44.
Nhlamuselo ya Bibele malunghana ni matimba ya Sathana ya twisiseka. Yi xi veka erivaleni xivangelo lexi endlaka misava leyi yi hlaseriwa hi rivengo, tinyimpi ni madzolonga lama nga riki na xikongomelo, ku nga khathariseki ku navela ka vanhu vo tala ku hanya hi ku rhula ni ku twanana, hilaha swi kombisiweke hakona eDunblane (leyi boxiweke eka matluka 3 na 4). Ku tlula kwalaho, Sathana a hi yena ntsena nala loyi hi faneleke hi lwisana na yena. Bibele yi nyikela switsundzuxo leswi engetelekeke malunghana na vadiyavulosi, kumbe madimona—swivumbiwa swa moya leswo biha leswi khale swi tirhisaneke na Sathana leswaku swi hambukisa ni ku khoma vanhu hi ndlela yo biha. (Yuda 6) Yesu Kreste u langutane ni matimba ya mimoya leyi minkarhi yo tala, naswona u swi kotile ku yi hlula.—Matewu 12:22-24; Luka 9:37-43.
Xikwembu xa ntiyiso, Yehovha, xi tiyimisele ku basisa misava leyi yo biha ivi eku heteleleni xi herisa mintirho ya Sathana swin’we ni madimona ya yena. Hi ku tshega vutivi bya hina hi Yehovha hi nga va ni ripfumelo leri tiyeke ni ku tshemba switshembiso swa yena. U ri: “E mahlweni ka mina a ku nga si v̌a na Šikwembu le’ši endliweke, e nḍaku ka mina ku nga ka ku nga v̌i na šiṅwana. Hi mina, mina Yehova, e handle ka mina a ku na muponisi!” Yehovha hakunene i Xikwembu xa xiviri eka hinkwavo lava n’wi tivaka, va n’wi gandzela ni ku n’wi tirhela. Hi nga languta eka yena, naswona yena ntsena leswaku hi ponisiwa.—Esaya 43:10, 11.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Nkovotlo wa lembe-xidzana ra vu-18 lowu kombisaka Muxe loko a tsala Genesa 1:1 ehansi ka ku huhuteriwa
[Xihlovo Xa Kona]
From The Holy Bible by J. Baskett, Oxford
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Yesu Kreste u hlule madimona minkarhi yo tala