va mina lava rhandzekaka, kambe hi tlhela hi ma rhandza.”

Tidyondzo ta sweswinyana ta sayense ti ringanyeta leswaku ntivo-vutomi wa byongo ni swiyimo swa ku hanya swi hoxa xandla swinene eku kariheni ka vanhu. Dok. Markus J. Kruesi wa Yunivhesithi ya le Illinois yo Kambisisa Mianakanyo ya Swihlangi, u ri: “Hinkwerhu hi sungula ku fikelela makumu ya leswaku swiyimo swo biha leswi vana vo tala va yaka va hanya eka swona, hakunene swi vanga ntungu wa madzolonga. Entiyisweni swiendlakalo leswi vaka kona swi vanga ku cinca ka molekhuli ebyongweni, leyi endlaka leswaku vanhu va nyanyuka ngopfu.” Buku leyi nge Inside the Brain yi vula leswaku swilo swo tanihi “ku hohloka ka xivumbeko xa ndyangu, ku andza ka mutswari un’we, vusweti lebyi hambetaka byi va kona ni ku tirhisiwa hi ndlela yo biha ka swidzidzirisi loku hambetaka ku va kona, entiyisweni swi nga cinca fambiselo ra byongo ri endla leswaku munhu a kariha—ku nga vuyelo lebyi ku nga tshama ku ehleketiwa leswaku a byi nge endleki.”

Ku vuriwa leswaku ku cinca loku vaka kona ebyongweni, ku katsa ku hunguteka ka mpimo wa serotonin, khemikhali ya byongo leyi ku ehleketiwaka leswaku yi susa vukarhi. Nkambisiso wu paluxa leswaku xihoko xi nga hunguta mpimo wa serotonin ebyongweni, xisweswo swi hi nyika xivangelo xa sayense xa vuxaka lebyi ku nga khale byi ri kona, exikarhi ka madzolonga ni xihoko.

Ka ha ri ni nchumu wun’wana lowu katsekaka eku tlakukeni ka madzolonga namuntlha. “Tsundzuka,” ku khutaza buku leyi tshembekaka ya vuprofeta, ku nga Bibele, leswaku “emasikwini ya makumu ku ta fika minkarhi yo nonon’hwa. Vanhu va ta va lava nga ni vutianakanyi, vamakwanga, lava tikukumuxaka, ni lava tikurisaka; . . . va ta va lava nga riki na musa, vo pfumala tintswalo, valumbeti, lava nga ni vukarhi, ni lava nga ni tihanyi; va ta venga vunene, va va lava kanganyisaka, lava nga khathaliki, ni lava tikukumuxaka . . . Hambana ni vanhu vo tano.” (2 Timotiya 3:1-5, Today’s English Version) Ina, madzolonga lawa hi ma vonaka namuntlha i ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele malunghana ni “masiku ya makumu.”

Ku ni nchumu wun’wana lowu endlaka leswaku nkarhi lowu wu va lowu nga ni dzolonga swinene. Bibele yi ri: “Khombo eka misava ni lwandle, hikuva Diyavulosi u xikele eka n’wina, a hlundzukile swinene, hi ku tiva leswaku u ni nkarhi wo koma.” (Nhlavutelo 12:12) Diyavulosi ni vuthu rakwe ra mademona va cukumetiwile va suka etilweni kutani sweswi va tirhisa lunya ra vona eka vanhu. Tanihi “mufumi wa vulawuri bya moya” Diyavulosi u lawula “moya lowu sweswi wu tirhaka eka vana lava nga yingisiki” u endla leswaku misava yi va ndhawu leyi teleke madzolonga.—Vaefesa 2:2.

Kutani ke, namuntlha hi nga langutana njhani ni vukarhi bya “moya” wa misava leyi? Naswona hi nga swi tlhantlha njhani swiphiqo handle ko tirhisa madzolonga?

Ndlela Yo Lulamisa Swiphiqo Hi Ku Rhula

MADZOLONGA ya vanhu i ya khale ku ringana ni vanhu. Bibele yi boxa dzolonga leri veke kona khale, enkarhini wa Kayini, makwavo wa Avele, n’wana wa mativula wa mpatswa wo sungula wa vanhu. Loko Xikwembu xi amukele gandzelo ra Avele ku nga ri ra yena, Kayini ‘u hlundzuke ngopfu.’ Xana u langutane njhani ni xiyimo xexo? “Kayin a pfukela Abel, e nḍisana ya yena, a ṅwi dlaya.” Endzhaku ka sweswo, u tikume a hlundzukeriwe hi Xikwembu. (Genesa 4:5, 8-12) Dzolonga a ri xi antswisanga xiyimo xo biha lexi Kayini a a ri na xona emahlweni ka Muvumbi wa yena.

Xana hi nga yi papalata njhani ndlela ya Kayini yo tirhisa matimba ya nyama leswaku hi tlhantlha swiphiqo?

Ku Suka Eka Madzolonga Ku Ya Eka Ndzivalelano

Anakanya hi wanuna loyi hi ntsako a hlaleleke ku dlayiwa ka Stefano, Mukreste wo sungula ku dlawela ripfumelo. (Mintirho 7:58; 8:1) Wanuna loyi, ku nga Sawulo wa le Tarso, a a lwisana ni vukhongeri bya Stefano kutani u seketele ku dlayiwa ka yena hi tihanyi, a ku teka tanihi ndlela leyinene yo herisa mintirho ya Stefano. Entiyisweni, swi nga ha endleka Sawulo a a nga ri munhu wa madzolonga nkarhi hinkwawo. Kambe a a tiyimiserile ku amukela tihanyi tanihi ndlela yo tlhantlha swiphiqo. Endzhakunyana ka ku fa ka Stefano, Sawulo “a sungula ku khoma vandlha [ra Vukreste] hi tihanyi. A a nghena eka yindlu yin’wana ni yin’wana, a kokela vavanuna ni vavasati ehandle, a va yisa ekhotsweni.”—Mintirho 8:3.

Hi ku ya hi xidyondzi xa Bibele Albert Barnes, rito ra Xigriki leri laha ri hundzuluxeriweke ri va ‘ku khoma hi tihanyi’ ri vula ku onha loku endliwaka hi swivandzana, swo tanihi tinghala ni mahlolwa. Barnes wa hlamusela, “Sawulo a hlasela vandlha ku fana ni xivandzana—marito lama tlhavaka, lama kombisaka ku hiseka ni tihanyi leti a ri na tona loko a ri xanisa.” Loko Sawulo a ye eDamaska leswaku a ya khometela valandzeri lava engetelekeke va Kreste, a “ha ri ni mahika ya nxungeto ni ku dlaya hi vomu vadyondzisiwa va Hosi [Kreste].” Loko a ri endleleni, Yesu la pfuxiweke u vulavule na yena, leswi swi endle leswaku Sawulo a hundzukela eka Vukreste.—Mintirho 9:1-19.

Endzhaku ka ku hundzuriwa koloko, ndlela ya Sawulo ya ku tirhisana ni van’wana yi cincile. Xiendlakalo lexi humeleleke endzhaku ka malembe ya 16 xi kombise ku cinca koloko. Ntlawa wa vanhu wu te evandlheni ra ka vona eAntiyoka ivi wu khutaza Vakreste ku landzelela Nawu wa Muxe. Ku ve “ni mholovo leyikulu ngopfu.” Sawulo, loyi sweswi a a tiviwa swinene a ri Pawulo, u nghenelerile eka mholovo ya kona. Handle ko kanakana, mholovo yi kurile swinene. Kambe Pawulo a nga lwanga na vona. Ematshan’weni ya sweswo, u amukele xiboho xa vandlha xo yisa mhaka eka vaapostola ni vakulu va vandlha ra le Yerusalema.—Mintirho 15:1, 2.

Le Yerusalema ku tlhele ku va ni “ku kanetana lokukulu” enhlanganweni wa vakulu. Pawulo u rindze ku kondza “vunyingi hinkwabyo byi miyela” kutani a vika ntirho wo hlamarisa wa moya wa Xikwembu exikarhi ka vapfumeri lava nga yimbangiki. Endzhaku ko burisana hi Matsalwa, vaapostola na vakulu va le Yerusalema va fikelele “mianakanyo yin’we” ya ku nga tikiseli vapfumeri lava nga yimbangiki swi nga fanelanga kambe va va tsundzuxa “ku papalata swilo leswi nyikeriwaka swifaniso swa hava ni ngati ni swilo leswi dlayiweke hi ku tlimbiwa nkolo ni vumbhisa.” (Mintirho 15:3-29) Hakunene, Pawulo a a hundzukile. U dyondze ku tlhantlha timholovo handle ko lwa.

Ku Langutana Ni Mboyamelo Wo Lava Ku Lwa

Endzhakunyana Pawulo u tsundzuxile: “Hlonga ra Hosi a ri fanelanga ri lwa, kambe ri fanele ri olova eka hinkwavo, ri fanelekela ku dyondzisa, ri tikhoma eka leswo biha, ri va letela hi ku rhula lava nga ni mboyamelo lowu nga riki wunene.” (2 Timotiya 2:24, 25) Pawulo u khutaze Timotiya, mulanguteri loyi a ha riki muntshwa, leswaku a tamela swiyimo leswi tikaka hi ku rhula. Pawulo a a swi tiva swilo leswi humelelaka evuton’wini. A a swi tiva leswaku mintlhaveko yi nga ha pfindlusiwa hambi ku ri exikarhi ka Vakreste. (Mintirho 15:37-41) Hi xivangelo lexinene u tsundzuxile: “Karihani, kambe mi nga dyohi; dyambu ri nga peli ma ha ri eka xiyimo xa ku kariha.” (Vaefesa 4:26) Ndlela leyinene yo langutana ni mintlhaveko yoleyo i ku lawula nhlundzuko, u nga karihi ku tlula mpimo. Kambe xana leswi swi nga endliwa hi ndlela yihi?

Namuntlha, a swi olovi ku lawula nhlundzuko. “Ku va ni mona swi tolovelekile,” ku vule Dok. Deborah Prothrow-Stith, mupfuni wa nhloko ya xikolo eHarvard School of Public Health. “Entiyisweni, vutshila bya ku twanana—ku burisana, ku anakanyela, ntwela-vusiwana, ku rivalela—hakanyingi ku vuriwa leswaku i bya vanhu lava tsaneke.” Kambe, toleto i timfanelo ta vanhu lava xiximekaka, naswona i ta nkoka eku lawuleni ka mimboyamelo yo lava ku lwa leyi nga ha vaka kona endzeni ka hina.

Loko se a ri Mukreste, Pawulo u dyondze ndlela leyinene yo lulamisa swiphiqo ni ku hambana hi mavonelo. A yi sekeriwe etidyondzweni ta Bibele. Tanihi xidyondzi lexi dyondzeke Vuyuda, Pawulo a a tolovelane na wona Matsalwa ya Xiheveru. Handle ko kanakana a a ma tiva matsalwa yo tanihi lama nge: “U nga ṭakeli munhu wa lunya, mikhuv̌a ya yena, u nga teki ni wuṅwe.” “L’a hlwelaka ku kariha o tlula nhenha, ni l’a hlulaka mbilu ya yena o tlula l’a tekaka miti.” “Munhu la nga swi kotiki ku khoma moya wa yena, u fana ni muti lowu mbundzukeke, lowu nga riki na rirhangu.” (Swivuriso 3:31; 16:32; 25:28, NW) Kambe, vutivi byolebyo a byi n’wi sivelanga Pawulo, loko a nga si hundzuka, leswaku a nga hlaseli Vakreste hi tihanyi. (Vagalatiya 1:13, 14) Kambe i yini lexi pfuneke Pawulo, tanihi Mukreste, ku tlhantlha timholovo hi ku vulavula kahle ni munhu swin’we ni ku n’wi khorwisa ematshan’weni ya madzolonga?

Pawulo u hi nyike vuthala loko a te: “Mi va vatekeleri va mina, tanihi leswi mina ndzi nga mutekeleri wa Kreste.” (1 Vakorinto 11:1) A a swi tlangela swinene leswi Yesu Kreste a n’wi endleleke swona. (1 Timotiya 1:13, 14) Kreste u ve ntila wo wu landzela eka yena. A a yi tiva ndlela leyi Yesu a xanisekeke ha yona hikwalaho ka vanhu lava nga ni xidyoho. (Vaheveru 2:18; 5:8-10) Pawulo u swi kotile ku seketela leswaku vuprofeta bya Esaya malunghana na Mesiya byi hetiseke eka Yesu: “V̌a ṅwi šanisa, v̌a ṅwi ṭongahata, a nga pfuli nomu. Kukota šinyimpfana le’ši yisiwaka e ku tlhav̌iweni, ni nyimpfu le’yi miyelaka e mahlweni ka la’v̌a yi ṭemelaka v̌oya, a nga pfulanga nomu.” (Esaya 53:7) Muapostola Petro u tsarile: “Loko [Yesu] a tseketseriwa, a nga tlheriselanga hi ku tseketsela. Loko a xanisiwa, a nga xungetanga, kambe u hambete a tinyiketa eka loyi a avanyisaka hi ku lulama.”—1 Petro 2:23, 24.

Ku tlangela ka Pawulo ndlela leyi Yesu Kreste a langutaneke ha yona ni swiyimo leswi nonon’hwaka ku n’wi susumetele ku hundzuka. U swi kotile ku tsundzuxa vapfumeri-kulobye a ku: “Hambetani mi lehiselana mbilu ni ku rivalelana hi ku ntshunxeka loko un’wana a ri ni xivangelo xa ku vilerisiwa hi un’wanyana. Tanihi leswi Yehovha a mi rivaleleke hi ku ntshunxeka, na n’wina endlani sweswo.” (Vakolosa 3:13) Ku xiya xilaveko xa ku nga vi na madzolonga ntsena a swi enelanga. Ku tlangela leswi Yehovha na Yesu Kreste va hi endleleke swona swi hi endla leswaku hi va xivangelo lexi lavekaka xo hlula mboyamelo wo lava ku lwa.

Xana Swa Koteka?

Wanuna un’wana wa le Japani a a lava nsusumeto wo tano wa matimba. Tata wa yena, loyi a a ri socha leri nga ni xifafa, a fuma ndyangu wa yena hi tihanyi. Leswi a a hlaseriwa naswona a vona ni mana wa yena a xaniseka hi ndlela leyi fanaka, wanuna loyi u sungule ku rhandza ku lwa. A a famba ni masavula mambirhi ya samurai lawa a ma nga ringani hi mpimo, lawa a a ma tirhisa ku tlhantlha swiphiqo swin’we ni ku xungeta vanhu.

Loko nsati wa yena a sungule ku dyondza Bibele, u tshamile a yingisela kambe a nga swi tekeli enhlokweni. Hambiswiritano, loko a hlaye xibukwana lexi nge Mahungu Lamanene Ya Mfumo,a u hundzukile. Ha yini? Wa hlamusela: “Loko ndzi hlaye mhaka leyi nga ehansi ka xihlokwana lexi nge, ‘Kreste Yesu’ ni lexi nge ‘Nkutsulo,’ ndzi titwe ndzi ri ni tingana. Hambileswi a ndzi hanya vutomi byo biha, a ndzi swi rhandza ku kombisa tintswalo eka lava a ndzi twanana na vona. A ndzi swi rhandza ku tsakisa vanghana va mina kambe ntsena loko swi nga byi khumbi vutomi bya mina. Phela, N’wana wa Xikwembu, Yesu a a tiyimiserile ku nyikela vutomi bya yena hikwalaho ka vanhu, ku katsa ni lava fanaka na mina. A ndzi hlamarile, onge hi loko ndzi biwe hi mhandzi.”

U tshike vanghana va yena vo sungula kutani hi ku hatlisa a tsarisa eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni evandlheni ra Timbhoni ta Yehovha. Xikolo lexi xi pfuna lava tsariseke eka xona leswaku va va ni vuswikoti byo dyondzisa van’wana Bibele. Khoso leyi yi n’wi vuyerise swinene wanuna loyi. Wa tsundzuka: “Loko ndza ha ri ntsongo, a ndzi tirhisa nxungeto ni madzolonga hikuva a ndzi nga swi koti ku byela vanhu van’wana ndlela leyi ndzi titwaka ha yona. Loko ndzi ri karhi ndzi dyondza ku phofula mianakanyo ya mina eka van’wana, ndzi sungule ku hlamulana na vona ematshan’weni ya ku tirhisa madzolonga.”

Xana yena, ku fana na Pawulo, u endle ndlela ya Kreste yo hanya yi va ya yena? Ripfumelo ra yena ri ringiwile loko khale ka munghana wa yena loyi a va tibohile hi xihlambanyo xa vunakulobye a ringete ku n’wi tshikisa ku va Mukreste. “Munghana” wa yena u n’wi bile a tlhela a sandza Xikwembu xa yena, Yehovha. Khale ka wanuna loyi a a rhandza ku lwa u tikhomile ivi a kombela ku khomeriwa hikwalaho ka leswi a nga xi hlayisangiki xihlambanyo. “Makwavo” wa yena u n’wi tshikile, a famba a hele matimba.

Hi ku hlula mimboyamelo ya yena ya ku rhandza ku lwa, khale ka wanuna loyi a a rhandza ku hlundzuka, u kume vamakwavo vo tala va moya lava hlanganisiweke hi rirhandzu ro rhandza Xikwembu ni vaakelani. (Vakolosa 3:14) Kahle-kahle, endzhaku ka malembe lama tlulaka 20 a ri Mukreste la tinyiketeleke, sweswi i mulanguteri la famba-fambaka wa Timbhoni ta Yehovha. Mawaku ntsako lowu a nga na wona wo kota ku kombisa ku suka eBibeleni leswaku vanhu lava nga ni mimboyamelo leyi fanaka ni ya swivandzana va nga dyondza ku tlhantlha timholovo handle ka madzolonga hilaha a swi voneke ha kona! Naswona mawaku lunghelo leri a nga na rona ro kota ku kombetela eka ku hetiseka lokukulu ka marito lawa ya vuprofeta: “Ku nga ka ku nga endliwi ŝo biha, ni ku onhiwa e nṭhav̌eni hikwayo le’yi kwetsimaka ya mina; hikuv̌a ku tiv̌a Yehova ku ta eneta misav̌a, tani hi leŝi mati ma funengetaka v̌uento bya lwandle”!—Esaya 11:9.

Na wena, ku fana na muapostola Pawulo ni khale ka wanuna loyi a a rhandza ku lwa, u nga dyondza ku tamela swiyimo leswi karihisaka, u tlhantlha swiphiqo hi ku rhula. Timbhoni ta Yehovha ta laha u tshamaka kona ti nga swi tsakela ku ku pfuna.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Pawulo a a swi tiva swilo leswi humelelaka evuton’wini. A a swi tiva leswaku mintlhaveko yi nga ha pfindlusiwa hambi ku ri exikarhi ka Vakreste

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku tlangela leswi Xikwembu xi nga hi endlela swona, swi endla leswaku hi va ni ku rhula