Uganda

KU RINGANA malembe-xidzana yo tala, vavalangi a va ri karhi va lava ku tiva leswaku mati ya Nambu lowukulu wa Nayili ma huma kwihi, ku nga nambu lowu sukelaka exikarhi ka Afrika wu famba wu kala wu ya helela eLwandle ra Mediteraniya. Eku heteleleni, vavalangi van’wana va vule leswaku mati yo tala ya Nambu wa Nayili lama tshamelaka ku khuluka ma huma eTiveni ra Victoria ni le tintshaveni leti ti ri rhendzeleke. Eka makume ya malembe ya sweswinyana, vaaki vo tala va le ndhawini yoleyo, va tsakele ku kuma xihlovo xa mati ya nkoka swinene—“mati lama hanyaka” lama nyikaka “vutomi lebyi nga heriki.” (Yoh. 4:10-14) Rungula leri landzelaka i ra vanhu va le Uganda lava nga ni “torha ra leswo lulama.”—Mat. 5:6.

“PERELA YA LAHA AFRIKA”

Tiko ra Uganda leri nga le xikarhi ka ikhweyita ya laha Afrika, i tiko ro xonga swinene leri nga ni maxelo ya kahle. Tiayisi leti n’okaka leti nga etintshaveni letikulu ta Ruwenzori Range, leti vuriwaka Tintshava ta N’weti, ti humesa mati yo tenga lama khulukelaka emilambyeni ni le mativeni ya ntsandza-vahlayi lama nga kona. Tanihi leswi tiko ra Uganda ri nga ni misava leyi noneke ni timpfula to tala, i ndhawu ya kahle swinene yo rima kofi, tiya swin’we ni ku kuma khothoni. Ku ni muxaka wo karhi wa mabanana lama kulaka hi vunyingi lama swekiwaka, lama tirhiseriwaka ngopfu ku sweka swakudya swa le Uganda leswi vuriwaka matooke. Nakambe vanhu va le Uganda va dya mintsumbula, vuswa, n’wahuva ni maxalana.

Tiko leri, leri hisaka ri ni tinghala, tindlopfu, timpfuvu, tingwenya, tiyingwe, tinhutlwa ni timhala swin’we ni tichimpanzi, ku nga muxaka wo karhi wa tinkawu leti tsakisaka ni tigorila ta le tintshaveni leti nga ni khombo. Swinyenyana swo xonga swi tshama swi ri karhi swi yimbelela tinsimu leti tsakisaka. Hakunene tiko ra Uganda ri ni swilo swo tala swo xonga lerova ri vuriwa “perela ya laha Afrika.”

VANHU LAVANENE VA LE UGANDA

EUganda ku tshama vanhu va kwalomu ka 30 wa timiliyoni lava vumbaka tinxaka ta kwalomu ka 30. Vanhu vo tala va rhandza vukhongeri naswona va nghena tikereke ta Vujagana; kambe ku fana ni le tindhawini tin’wana, vukhongeri byi pfanganisiwa ni mikhuva ya ndhavuko wa vukhongeri. Vanhu va le Uganda va ni musa ni malwandla naswona van’wana va swi toloverile ku nkhinsama loko va xeweta kumbe va nyika munhu lonkulu swakudya.

Kambe lexi twisaka ku vava hileswaku hi va-1970 ni va-1980, tiko leri ro saseka leri fanaka ni perela ri onhiwile naswona vanhu va rona va risima va twisiwe ku vava hi ku kwetlembetana ka tipolitiki ni hi ku fa ka vanhu va magidi-gidi. Tlhandlakambirhi, ntungu wa xitsongwatsongwana xa AIDS wu engetele nhlomulo wa le Uganda. Eka swiyimo sweswo, Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti chavelela ni ku endla leswaku vanhu va va ni ntshembo.

MAPHAYONA LAMA TIRHAKA HI MATIMBA

Rungula ro sungula ra Mfumo ri fike eUganda hi 1931 loko rhavi ra laha Afrika Dzonga ra ha langutela ntirho wo chumayela ematikweni hinkwawo lama nga edzongeni wa ikhweyita ya laha Afrika. Leswaku ku sunguriwa ntirho lowu lowukulu, rhavi ri rhumele maphayona mambirhi, ku nga Robert Nisbet na David Norman, leswaku ma ya chumayela endhawini leyi sweswi yi nga tiko ra Kenya, ra Uganda, ni ra Tanzania.

Makwerhu Nisbet na Makwerhu Norman a va tiyimisele ku yisa mahungu lamanene ya Mfumo ematikweni ya le ndzeni swinene ka Afrika. Va sungule tsima ra vona eDar es Salaam hi August 31, 1931, va ri ni mabokisi ya 200 lama nga ni minkandziyiso. Ku suka kwalaho va ye exihlaleni xa Zanzibar ivi va ya ehlalukweni ra Mombasa loko va ri endleleni leyi yaka endhawini leyi nga tintshava ya le Kenya. Va fambe hi xitimela, va ri karhi va chumayela madoroba lama nga le kusuhi ni xiporo lexi yaka evuxeni bya ribuwa ra Tiva ra Victoria. Maphayona wolawo mambirhi lama hisekaka ma tsemakanye tiva rero hi xikepe lexi fambisiwaka hi malahla ivi ma fika eKampala, ku nga ntsindza wa tiko ra Uganda. Endzhaku ka loko vamakwerhu volavo vambirhi va fambise minkandziyiso yo tala, ni ku kuma vanhu lava a va lava xikhokhelo xa The Golden Age, va ye emahlweni ni riendzo ra vona hi movha va ya endzeni ka tiko.

Hi 1935, endzhaku ka malembe ya mune, maphayona ya mune lama humaka laha Afrika Dzonga ma teke riendzo rin’wana ro ya eAfrika Vuxa. A ku ri Gray Smith ni nsati wakwe Olga, swin’we na Robert Nisbet ni ndzisana yakwe George. Tanihi leswi maphayona lawa, lama nga chaviki nchumu a ma ri ni swibebe swimbirhi leswi a ma kota ku tshama eka swona, ma kote ku tsemakanya magondzo lama nga fambekiki swin’we ni tindhawu leti nga ni byanyi lebyi leheke timitara tinharhu. Xiviko xin’wana xi ri: “Hakanyingi a va etlela emananga naswona a va vona tindhawu to saseka ni ku twa mimpfumawulo ya swiharhi swa nhova swa laha Afrika—tinghala leti vombaka ni vusiku, timangwa ni tinhutlwa leti dyaka swin’we ti rhurile swin’we ni swibejana ni tindlopfu.” Handle ko chava va endzele madoroba lawa a ku nga si tshama ku chumayeriwa rungula ra Mfumo eka wona.

Loko Gray na Olga va ka Smith va heta nkarhi wo tala eTanganyika (laha sweswi ku nga Tanzania), Robert na George va ka Nisbet va ye eNairobi, le Kenya. Hi ku famba ka nkarhi, loko valawuri va tikoloni va lerisa va ka Smith leswaku va rhurha eTanganyika, va ye eKampala, le Uganda. Kambe hi nkarhi wolowo, swiyimo a swi nga ri swinene naswona maphorisa ya le Kampala a ma tshama ma va veke tihlo. Tanihi leswi va ka Smith a va tiyimiserile, hi tin’hweti timbirhi ntsena va fambise tibuku ta 2 122 swin’we ni swibukwana naswona va hlele leswaku ku va ni minhlangano ya le rivaleni ya tsevu. Kambe hi ku famba ka nkarhi, ndhuna-nkulu yin’wana yi humese xileriso lexi a xi sindzisa mpatswa wolowo leswaku wu rhurha eUganda. Loko wu nga si tlhelela laha Afrika Dzonga wu ye eNairobi, laha wu hlanganeke ni vamakwerhu va ka Nisbet.

Hikwalaho ka leswi Yehovha a katekiseke matsima wolawo yo chumayela, ntirho wu fambe kahle naswona vanhu va chumayeriwe swinene. Hambileswi vanhu va vukhongeri a va kaneta maphayona wolawo naswona valawuri va tikoloni va tshamela ku ma tshikilela, ma fambise tibuku leti tlulaka 3 000 ni swibukwana leswi tlulaka 7 000, naswona vanhu vo tala va kombele swikhokhelo. Endzhaku ka matsima wolawo, ku hundze malembe yo tala ntirho wo chumayela wu nga si sungula nakambe eUganda.

NTIRHO WO CHUMAYELA WU SUNGULA NAKAMBE

Hi April 1950, mpatswa lowu a wa ha ku tekana lowu humaka eNghilandhi, ku nga Makwerhu wa xinuna ni wa xisati va ka Kilminster, wu rhurhele eKampala. Wu chumayele mahungu lamanene hi ku hiseka naswona a wu tsakile loko mindyangu yimbirhi—lowun’wana a wu ri wa Magriki kasi lowun’wana a wu ri wa Mantariyana—yi amukela rungula ra Mfumo.

Kutani hi December 1952, Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel lava a va huma eyindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha le New York, va endzele eNairobi, le Kenya. Makwerhu Kilminster a a lava ku va vona hi mahlo-ngati hiloko a suka eKampala a ya eNairobi. Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel va khutaze ntlawa lowutsongo wa le Nairobi va tlhela va hlela leswaku ku simekiwa vandlha eKampala. Ku nga ri khale, vandlha rero leri a ra ha ku simekiwaka, ri ve ni vuyelo lebyinene naswona nhlohlorhi ya vahuweleri va khume yi hlanganyele entirhweni wo chumayela hi lembe ra ntirho ra 1954.

Hi lembe rero, Eric Cooke, la humaka erhavini ra le Rhodesia Dzonga (laha sweswi ku nga Zimbabwe), u endzele eAfrika Vuxa naswona u hete nkarhinyana ni vandlha lerintshwa ra le Kampala. Hambileswi vamakwerhu a va vuyeriwa hi dyondzo ya vandlha ya vhiki ni vhiki ya Xihondzo xo Rindza, a va nga wu hisekeli swinene ntirho wa Vakreste wo chumayela. Kutani Makwerhu Cooke u khutaze Makwerhu Kilminster leswaku a fambisa minhlangano hinkwayo ya vandlha ku katsa ni Nhlangano wa Ntirho vhiki rin’wana ni rin’wana. Leswaku ntirho wo chumayela wu andza, Makwerhu Cooke u kandziyise ntirho wo chumayela hi yindlu ni yindlu naswona hi rirhandzu u letele vahuweleri van’wana ndlela leyi va nga chumayelaka ha yona hi yindlu ni yindlu.

Ku fikela hi nkarhi wolowo, a ku chumayeriwa ngopfu vanhu va le Yuropa lava tshamaka eUganda. Kambe Makwerhu Cooke u xiye leswaku vanhu vo tala va le Uganda lava tshamaka eKampala va vulavula Xiluganda. U ringanyete leswaku loko vamakwerhu va lava ku fikelela timbilu ta vanhu va kwalaho, va fanele va hundzuluxela nkandziyiso wo karhi hi Xiluganda. Hi 1958 vahuweleri va sungule ku tirhisa xibukwana lexintshwa lexi a xa ha ku hundzuluxeriwa lexi nge, “Mahungu Lamanene Ya Mfumo.” Hakunene xibukwana xolexo a xi ri xikhutazo lexi hlamarisaka! Ntirho wo chumayela wu ye emahlweni naswona hi 1961 ku fikeleriwe nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 19 lava a va chumayela hi Mfumo.

Loko Makwerhu Kilminster a ri karhi a tirha entirhweni wa yena wo tihanyisa, u hlangane na George Kadu wa le Uganda loyi a a ri emalembeni ya va-40, loyi a a xi vulavula kahle Xinghezi ni ririmi ra rikwavo, ku nga Xiluganda. George u tsakele ntiyiso wa Matsalwa endzhaku ko dyondza leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha, hiloko a sungula ku dyondzeriwa Bibele. Ku nga ri khale, se a a famba a toloka loko Makwerhu Kilminster a ri karhi a chumayela hi yindlu ni yindlu. Kutani hi 1956 loko ku khuvuriwa vanhu vo sungula eUganda le Tiveni ra Victoria ekusuhi ni le Entebbe, George u tinyiketele eka Yehovha ivi a khuvuriwa.

Lexi twisaka ku vava hileswaku ku nga ri khale, ntirho wa Mfumo wu tlhele wu kavanyeteka. Vamakwerhu van’wana lava humaka ematikweni mambe va tlhelele ematikweni ya rikwavo loko mintirho ya vona yi hela. Vamakwerhu va nga ri vangani va susiwile eku hlanganyeleni naswona van’wana va khunguvanyisiwe hi ku vona van’wana evandlheni va nga hanyi hi ku pfumelelana ni matsalwa. Hambiswiritano, Makwerhu Kadu a a n’wi rhandza Yehovha naswona a a swi tiva leswaku u kume ntiyiso. U tshame a tshembekile ‘hi nguva leyinene ni hi nguva ya ku karhateka’ naswona a a ri nkulu la tshembekaka kukondza a fa hi 1998.—2 Tim. 4:2.

KU CHUMAYELA LAHA KU NGA NI XILAVEKO LEXIKULU XA VAHUWELERI VA MFUMO

Nsimu ya le Afrika Vuxa a yi ri yikulu naswona a ku laveka vahuweleri vo tala va Mfumo. Nakambe a ku ri ni xiphiqo xin’wana. Mfumo wa tikoloni a wu nga swi lavi leswaku varhumiwa va nghena etindhawini leti a wu tilawula. Xana a ku ta endliwa yini?

Hi 1957, ku rhambiwe vahuweleri emisaveni hinkwayo leswaku va ya chumayela laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Vamakwerhu lava tiyeke hi tlhelo ra moya va khutaziwe ku rhurhela laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Xirhambo xexo a xi fana ni lexi muapostola Pawulo a xi voneke exivon’weni loko wanuna wo karhi a n’wi kombela a ku: “Pelela eMakedoniya u ta hi pfuna.” (Mint. 16:9, 10) Xana xirhambo xexo xa manguva lawa xi wu khumbe njhani ntirho wo chumayela hi Mfumo eUganda?

Frank na Mary va ka Smith va amukele xirhambo xexo ku fana na Esaya naswona va nambe va sungula ku lunghiselela ku rhurhela eAfrika Vuxa.a (Esa. 6:8) Hi July 1959 va suke hi xikepe eNew York, va ya eMombasa kambe va hundze eCape Town. Kutani va fambe hi xitimela va ya eKampala, laha Frank a nga kuma ntirho tanihi mutivi wa tikhemikhali la tirhelaka mfumo eka Ndzawulo yo Kambisisa Ntivo-misava. Va ka Smith va tshame aEntebbe, ku nga doroba ro saseka leri nga le ribuweni ra Tiva ra Victoria leri a ri nga si chumayeriwa mahungu lamanene ya Mfumo, leri nga le dzongeni wa Kampala hi tikhilomitara ta kwalomu ka 35. Minkarhi hinkwayo a va hlanganyela ni vandlha leritsongo leri a ri ri karhi ri kula ra le Kampala.

Ku nga ri khale, va ka Smith va chumayele Peter Gyabi, loyi a a ri mutirhela-mfumo la tlakukeke eUganda, swin’we ni nsati wa yena Esther. Eku sunguleni, Peter u kume buku leyi nge, What Has Religion Done for Mankind?b kambe a a nga tinyikanga nkarhi wa ku yi hlaya hikuva a a tshama a khomekile hi ntirho wa yena wa ku tihanyisa ni ku tshamela ku ya etindhawini to hambana-hambana hikwalaho ka ntirho wa yena. Kutani Peter u rhumiwe leswaku a ya kondletela ku rhula exikarhi ka tinxaka timbirhi leti a ti lwela ndhawu. U khongele eka Xikwembu a ku, “Xikwembu, loko wo ndzi pfuna, ndzi ta ku lavisisa.” Loko mhaka ya ndhawu yoleyo yi lulamisiwile hi ku rhula, u tsundzuke xikhongelo xa yena ivi a sungula ku hlaya buku leyi a a yi kumile. U swi xiyile leswaku leswi a a swi dyondza a ku ri ntiyiso hiloko a sungula ku lavisisa Timbhoni. A a tsake swinene loko a hlangana na Frank Smith, loyi a nga pfumela ku dyondza na yena ni nsati wa yena Bibele! Hikwalaho ka sweswo, mpatswa wolowo wu khuvuriwile naswona sweswi endzhaku ka malembe lama tlulaka 40, wa ha ri vahuweleri va Mfumo lava tshembekaka ni lava hisekaka.

Vamakwerhu van’wana lava humaka ematikweni mambe va xi amukerile xirhambo xo ya chumayela laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri. Van’wana va kume mintirho etindhawini leti nga le kule swinene ni ntlawa lowutsongo wa vahuweleri va Vandlha ra le Kampala. Mpatswa wun’wana a wu tshama eMbarara, ku nga xidorobana lexi nga ekule ni Kampala hi tikhilomitara ta kwalomu ka 300, lexi nga le switsungeni leswi nga edzonga-vupela-dyambu bya Uganda. Wu hlele leswaku wu va ni Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza ni dyondzo ya buku emutini wa wona. Hambiswiritano, nkarhi ni nkarhi a wu suka eMbarara wu ya eKampala kumbe aEntebbe leswaku wu ya tsakela ku hlangana ni Vakreste-kulobye. Nakambe, a wu tshama wu ri karhi wu tsalelana ni rhavi leri a ri ri eLuanshya, eRhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia), leri a ri langutela ntirho wo chumayela hi Mfumo eAfrika Vuxa hi nkarhi wolowo. Harry Arnott, loyi a a ri mulanguteri wa rhavi rero naswona a ri mufamberi wa marhavi, u endzele eKampala leswaku a ya khutaza vahuweleri lava nga tatiki xandla va le Uganda. Vahuweleri volavo a va tsakele ku vona ndlela leyi a a va rhandza ha yona.

Mpatswa wun’wana lowu a wu swi tsakela swinene ku ya chumayela laha ku nga ni xilaveko xa vahuweleri va Mfumo, a ku ri Tom na Ann va ka Cooke lava a va huma eNghilandhi. Tom u kombele ntirho ematikweni yo hambana-hambana kambe u wu kume eNdzawulweni ya Dyondzo ya le Uganda leswaku a va mutirhela-mfumo wa dyondzo. Eku sunguleni, u kume ntirho exidorobanini xa le Iganga, lexi nga evuxeni bya Kampala hi tikhilomitara ta kwalomu ka 130, naswona u rhurhele kwalaho yena ni nsati wa yena Ann swin’we na Sarah, xinhwanyetana xa vona lexi nga ni malembe ya mune. Endzhaku ka loko ku velekiwe xinhwanyetana xa vona xa vumbirhi, ku nga Rachel, Tom ni ndyangu wa yena va rhurhele eJinja, ku nga doroba leri vanhu va vulaka leswaku i xihlovo xa nambu wa Nayili. Hi ku famba ka nkarhi, va rhurhele eKampala.

KU TITSONA SWO KARHI NI MIKATEKO

Hakunene mindyangu yoleyo hinkwayo yi pfune swinene entirhweni wo chumayela hi Mfumo eUganda! Yi tshike ndlela leyi a yi tolovele ku hanya ha yona ni ku siya vulovolovo lebyi a yi byi toloverile. Kambe yi tsakele ku vona vanhu lava titsongahataka va cinca ndlela leyi a va hanya ha yona ivi va amukela mahungu lamanene ya Mfumo. Nakambe yi vone rirhandzu ra Vukreste leri tiyeke exikarhi ka mindyangu ya yona ni mindyangu ya kwalaho loko yi hlangana leswaku yi gandzela ni loko yi dzumba yi tsakile.

Tom Cooke u ri: “Hi tsakisiwe hi xichavo lexi a hi kombiwa xona loko hi ri karhi hi chumayela swin’we ni ku titsongahata ka vanhu. A ku ri lunghelo lerikulu ku hoxa xandla eku kuleni ka vandlha rero leritsongo.”

Loko Tom a vutisiwa hi ndlela leyi a a titwa ha yona hi ku rhurha ka yena, u ri: “A yi kona ndhawu yin’wana yo antswa leyi a hi ta tirhela Yehovha eka yona ni ndyangu lowutsongo. A hi ri ni swikombiso leswinene swa vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava humaka ematikweni yo tala, rirhandzu ni ku tshembeka ka vamakwerhu va kwalaho, malunghelo yo tala, ku nga vi ni minkucetelo ya thelevhixini ni ku vona swilo swo saseka swa laha Afrika. Leyi ko va mikateko yi nga ri yingani leyi hi yi kumeke.”

Ku tlangela ka xiviri loku kombisiweke nhlengeletano ya Vakreste hi lava chumayeleke laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri, ku vonake hi ku tiyimisela ka vona ku ya eKenya leswaku va ya etinhlengeletanweni ta xifundzha. Riendzo rero a ri katsa ku famba tikhilomitara ta 750 ku ya ntsena hi bazi kumbe hi xitimela!

Ku ya emintsombanweni ya miganga a swi lava matshalatshala lamakulu swinene. Hi xikombiso, hi 1961, vamakwerhu lava humaka eUganda ni le Kenya va ye entsombanweni wa muganga lowu a wu khomeriwe eKitwe, le Rhodesia N’walungu (Zambia). Un’wana wa lava yeke u ri: “Sweswo a swi lava hi teka riendzo ra masiku ya mune leri tlulaka tikhilomitara ta 1 600 hi famba etindleleni leti to tala ta tona a ti nga ri tinene ta le Tanganyika (Tanzania) naswona loko hi tlhelela eUganda a hi famba masiku man’wana ya mune enhoveni leyi nga tlhumangiki leyi hisaka ni leyi nga ni ritshuri ya laha Afrika. A ri tsakisa swinene riendzo rero naswona ku hlangana ni vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava tsakeke a ku ri nkateko lowukulu.” Leri a ku ri riendzo ro tika leri a ri lava matshalatshala lamakulu kambe a ri phyuphyisa hakunene!

VARHUMIWA VA ENDLA NTIRHO WA NKOKA

Hi 1962, tiko ra Uganda ri kume ntshunxeko wa rona etikweni ra Britain. Hi lembe leri landzeleke rero, Makwerhu Henschel u endzele eNairobi, le Kenya hiloko a hlela leswaku ku rhumeriwa varhumiwa eUganda. Xana a ku ta rhumeriwa vamani?

Tom na Bethel va ka McLain lava thwaseke eka ntlawa wa vu-37 exikolweni xa Giliyadi, a va ha ku fika eNairobi leswaku va ya chumayela kona. Va hlamale ngopfu loko va rhumeriwa ku ya chumayela eKampala! Kambe ku cinca koloko va ku amukele hi mbilu yo basa naswona va ve varhumiwa vo sungula lava thwaseke eGiliyadi ku ya chumayela eUganda. Tom u ri: “Eku sunguleni, a hi swi tsundzuka ku tshama eKenya kambe hi ku famba ka nkarhi hi swi tsakele swinene ku tshama eUganda hikuva vanhu va kwalaho va ni musa naswona va wu tsakela ntirho wo chumayela.”

Tom na Bethel a va ri karhi va dyondza Xiswahili eKenya kambe se a swi lava leswaku va dyondza ririmi lerintshwa, ku nga Xiluganda. A va nga ri na munhu loyi a a ta va dyondzisa kambe a va tiyimiserile ku xi dyondza hikuva a va tshembele eka Yehovha ni ku pfuniwa hi buku leyi a va ri na yona ya ririmi rero. Eka n’hweti ya vona yo sungula va ri eUganda, va hete tiawara ta 250 va ri karhi va dyondza ririmi ra vona lerintshwa naswona eka ya vumbirhi va hete tiawara ta 150. Ku engetela kwalaho, a va fanele va heta tiawara ta dzana va ri karhi va chumayela. Hakatsongo-tsongo va ri toloverile ririmi ra vona lerintshwa naswona va byi tsakerile vuyelo bya kona lebyinene.

Hi January 1964, ku fike Gilbert na Joan va ka Walters lava thwaseke eka ntlawa wa vu-38 exikolweni xa Giliyadi, ivi va tirha na Tom na Bethel. Mimpatswa yin’wana yimbirhi leyi thwaseke eka ntlawa wa vu-38 exikolweni xa Giliyadi, ku nga Stephen na Barbara va ka Hardy swin’we na Ron na Jenny va ka Bicknell, a va averiwe etikweni ra le Burundi kambe hikwalaho ka leswi ku veke ni swiphiqo hi tivhisa ta vona, va averiwe ku ya tirha eUganda. Hi nkarhi lowutsongo swinene, se a ku laveka kaya rin’wana ra varhumiwa eKampala.

Vandlha ra le Kampala a ri rivaleki. A ri katsa Makwerhu Kadu ni ndyangu wa yena; John na Eunice va ka Bwali, lava a va ri maphayona yo hlawuleka lava a va huma eRhodesia N’walungu swin’we ni vana va vona; na Margaret Nyende ni vana va yena. Minhlangano a va yi khomela endhawini leyi nga le rivaleni. Gilbert Walters u ri: “Vanhu lava hundzaka hi ndlela a va hi vona ni ku hi twa hambileswi a hi nga tati ni xandla. Ndyangu wa ka Bwali a wu rhangela ku yimbelela tinsimu ta Mfumo handle ko pfuniwa hi swichayachayana naswona a wu yimbelelela ehenhla wu voniwa hi mani na mani. Sweswo a swi hi nyika xivindzi xo ya emahlweni ni ntirho wa hina.”

Ku nga ri khale, Gilbert na Joan va ka Walters va averiwe ku ya simeka kaya ra varhumiwa eJinja, laha a ku nga si chumayeriwa hi ndlela leyi hleriweke. Hi ku famba ka nkarhi, makaya mambirhi ya varhumiwa ma simekiwile—rin’wana ri simekiwe eMbale, ekusuhi ni ndzilakano wa le Kenya kasi lerin’wana ri simekiwe eMbarara. Varhumiwa lava a va tshama emakaya wolawo, a va tirha ni maphayona yo hlawuleka lama humaka ematikweni mambe. Hakunene masimu wolawo a “ma basile leswaku ma tshoveriwa.” (Yoh. 4:35) Kambe, xana a ku ta endliwa yini leswaku ku hatlisisiwa ntirho wo hlengeleta?

KU HLERIWA HI NDLELA YO ANTSWA

Maphayona ya nkarhi hinkwawo ya le Uganda a ma tirha hi matimba leswaku ma hlanganisa nsimu ya wona hilaha ku hlelekeke hilaha ma nga kotaka hakona. Exikarhi ka vhiki, a ma chumayela etindlwini leti hleriweke kahle, laha ku nga ni switarata leswi nga ni mavito ni switandi leswi nga ni tinomboro. Kambe, xana a ma ta swi kotisa ku yini ku yi hlanganisa kahle nsimu leyi a yi ri na switarata leswi nga riki ni mavito ni tindlu leti nga riki ni tinomboro?

Tom McLain u ri: “Hi avanyise nsimu yi va switsunga. Vamakwerhu vambirhi a va famba hi tlhelo rin’wana ra xitsunga ivi van’wana vambirhi va famba hi tlhelo lerin’wana ra xona. A hi landzela tindlela ta kwalaho, hi tirha xitsunga xolexo kukondza hi hlangana hinkwerhu hi ri va mune.”

Vamakwerhu va le matikweni mambe va sungule ku vuyeriwa loko Timbhoni ta le Uganda leti tivaka nsimu ku antswa ni leti a ti twisisa mindhavuko ya kwalaho ku antswa, ti sungula ku andza. Hi hala tlhelo, vahuweleri va kwalaho va kume mintokoto leyi pfunaka eka vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava humaka ematikweni mambe. Hi xikombiso, le Jinja, vamakwerhu va le Uganda se a va famba ni varhumiwa loko va ya ensin’wini. Hi Sonto a va sungula ku chumayela hi yindlu ni yindlu ku sukela hi 8:00 nimixo ku ya fika hi 10:00 nimixo. Kutani a va heta awara yin’we va ri karhi va endla maendzo yo vuyela ivi endzhaku ka sweswo va fambisa tidyondzo ta Bibele kukondza ku va nindzhenga. Hi ndlela yoleyo, hinkwavo evandlheni a va vuyeriwa hi vutshila bya van’wana naswona a va khutazana.

Jinja, ku nga doroba leri hi nkarhi wolowo a ri ri ra vumbirhi hi vukulu etikweni, a ri ri ni xitichi xa gezi leri endliwaka hi mati naswona hikwalaho ka sweswo a ri ri doroba ra kahle ra mabindzu. Varhumiwa a va kuma vuyelo lebyinene loko va chumayela eswitichini leswi nga ni mphesamphesa swa mathekisi ni mabazi. Vanhu lava humaka etindhawini ta le kule, a va swi rhandza ku amukela minkandziyiso ya Bibele leswaku va yi hlaya loko va ri eriendzweni. Kutani, mbewu ya Mfumo a yi haxiwa ni le tindhawini ta le kule ta le matiko-xikaya.

Nakambe vamakwerhu va tirhise ni switichi swa xiya-ni-moya leswaku va chumayela mahungu lamanene eka vanhu vo tala hilaha va nga kotaka hakona. Vhiki ni vhiki a va haxa nongonoko lowu vuriwaka “Swilo Leswi Vanhu Va Anakanyisisaka Ha Swona,” eka xiya-ni-moya xa le tikweni. Vamakwerhu a va tlhuvutsa tinhloko-mhaka leti tlhontlhaka mianakanyo to fana ni leti nge, “Ku Langutana Ni Swiphiqo Swa Le Ndyangwini” ni leyi nge “Ndlela Leyi U Nga Tisirhelelaka Ha Yona Eka Vugevenga Ni Madzolonga” naswona a ku va mbulavurisano exikarhi ka “Nkulukumba Robbins” na “Nkulukumba Lee.” Makwerhu un’wana u ri: “A swi nga tolovelekanga ku yingisela nongonoko wolowo ivi u twa bulo leri haxiwaka hi munghezi wa le Amerika ni munhu wa le Scotland va vulavula eka xiya-ni-moya xa laha Afrika. Minkarhi yo tala a hi twa vanhu ensin’wini va vulavula hi nongonoko lowu, leswi kombisaka leswaku a wu xi fikelela xikongomelo xa wona.”

KU PFUNA LAVA HA KU SUNGULAKA KU CHUMAYELA

Hi nkarhi wolowo ntlawa wa le Jinja a wu khoma minhlangano ya wona eholweni leyi tirhisiwaka hi mani na mani ya le Walukuba, leyi a yi ri exikarhi ka tindlu leti hleriweke kahle. Tom Cooke u ri: “Vamakwerhu vo tala a va ha ku hlanganyela naswona a va ri ni minkandziyiso yi nga ri yingani leyi a va ta yi tirhisela ku lunghiselela minhlangano ha yona.” Xana a ku ta endliwa yini?

Tom u ri: “Varhumiwa va endle layiburari endlwini ya makwerhu loyi muti wa yena a wu ri exikarhi ka miti leyi hleriweke kahle. Musumbhunuku wun’wana ni wun’wana nivusiku, hinkwavo lava nga ni swiavelo a va ta tirhisa layiburari yoleyo naswona a va pfuniwa ku lunghiselela tinkulumo ta vona.” Kutani sweswi ku ni mavandlha ma nga ri mangani eJinja lama vuyeriwaka hi ku chumayela ni ku endla vadyondzisiwa exihlobyeni lexi xa nambu wa Nayili.

VAFAMBERI VA SWIFUNDZHA VA PFUNA VAN’WANA LESWAKU VA KULA HI TLHELO RA MOYA

Hi September 1963, ntirho wo chumayela eUganda wu sungule ku languteriwa hi rhavi leri a ra ha ku simekiwa ra le Kenya naswona William na Muriel va ka Nisbet a va averiwe ku endzela eUganda tanihi xiphemu xa xifundzha lexi welaka eNairobi. Lexi tsakisaka hileswaku William a a landzela mikondzo ya vabuti wa yena, ku nga Robert na George, lava chumayeleke eUganda emalembeni ya kwalomu ka 30, a nga si fika. Kutani vahuweleri va vuyeriwile eka swirho swin’wana swa ka Nisbet leswi tirhaka hi matimba.

Vanhu vo tala a va tsakela, a ku simekiwa mintlawa yo tala naswona vahuweleri a va tala ni le tindhawini ta le kule. Kutani, ku tshamela ku endzeriwa hi mulanguteri wa xifundzha a swi ri swa nkoka hikuva vahuweleri a va leteriwa ni ku khutaziwa naswona vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava tshamaka etindhawini leti ngo va toxe a va tiyisekisiwa leswaku “mahlo ya Yehovha ma le ka lavo lulama.”—1 Pet. 3:12.

Hi 1965, Stephen na Barbara va ka Hardy va endzele mavandlha eka xifundzha lexi a xi suka eUganda xi ya fika eswihlaleni swa Seychelles, ku nga swihlala leswi nga endzeni ka Lwandle ra Indiya naswona ku nga mpfhuka lowu ringanaka tikhilomitara ta 2 600 ku suka eribuweni. Eku sunguleni, va kambele tindhawu ta le Uganda ku vona laha maphayona ma nga kumaka vuyelo lebyinene kona. Hi ku tirhisa Thekisi ya ka Volkswagen leyi a va yi lombiwe hi rhavi ra le Kenya leyi a va famba va tlhela va tshama eka yona, hi mavhiki ya tsevu va endzele tindhawu to tala ta le Uganda edorobeni ra le Masaka, Mbarara, Kabale, Masindi, Hoima, Fort Portal, Arua, Gulu, Lira ni ra le Soroti.

Makwerhu Hardy u ri: “Riendzo rero a ri tsakisa naswona a swi tsakisa ku chumayela. Vanhu hinkwavo ku katsa ni valawuri va kwalaho a va hi pfuna naswona a va ri ni musa. Minkarhi yo tala loko hi endzela n’wini wa muti, riendzo rero a ri hundzuka ‘nkulumo ya le rivaleni’ hikuva vaakelani ni lava hundzaka hi ndlela a va ta va ta yingisela rungula ra hina. Hambiloko hi yime endhawini leyi a hi anakanya leswaku a yi na vanhu, vanhu lava n’wayitelaka a va sungula ku ta eka hina va anakanya leswaku hi vaendzi va vona. Minkandziyiso leyi a hi ri na yona a yi hatla yi hela. Hi fambise tibuku ta kwalomu ka 500 naswona hi kume vanhu vo tala lava tsakeleke swikhokhelo swa Xihondzo xo Rindza ni swa Xalamuka!”

Vanhu va le Uganda lava nga ni musa ni lava tsakelaka timhaka ta vukhongeri, a va komba leswaku ka ha ri ni vanhu vo tala lava a va ta amukela ntiyiso. Xa nkoka swinene hileswaku va ka Hardy va tsakisiwe hi ku vona Yehovha a katekisa ntirho wa vona wo chumayela ensin’wini leyi, leyi noneke.

YEHOVHA U ENDLA LESWAKU SWI KULA

Xiendlakalo xa nkoka eka matimu ya vanhu va Yehovha eUganda xi ve hi August 12, 1965, loko Swichudeni swa Bibele swa Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo swi tsarisiwa ximfumo, kutani swi endla leswaku ntirho wa hina wo endla vadyondzisiwa wu tiviwa ximfumo. Vanhu va le Uganda lava nga ni timbilu letinene—vo fana na George Mayende, Peter na Esther va ka Gyabi na Ida Ssali—hi va-1960 va simeke ntlawa lowutsongo wa Timbhoni lowu hisekekaka. Hi 1969, eUganda a ku ri ni vahuweleri va 75 lava a va ri exikarhi ka vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta nhungu naswona hi xiringaniso, Mbhoni ha yin’we a yi fanele yi chumayela vanhu lava tlulaka 100 000. Hi 1970, nhlayo ya vahuweleri va Mfumo yi andzile yi va 97 naswona hi 1971 a yi ri 128. Hi 1972, eUganda a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha leti hisekaka ta 162.

Hambileswi ku andza koloko a ku khutaza, vamakwerhu a va swi tiva leswaku matimba ya vona a ma nga humi eka nhlayo ya vona leyi andzaka kambe a ma huma eka “Xikwembu lexi xi swi kurisaka.” (1 Kor. 3:7) Leswi a va nga swi tivi hileswaku hi va-1970 a ku ta va ni ku cinca lokukulu evuton’wini bya vona ni leswaku ripfumelo ra vona a ri ta ringiwa swinene. Ku minuriwa ka mfumo hi Jenerala Idi Amin hi 1971 ku landzeriwe hi mfumo wa tihanyi lowu endleke leswaku vanhu va timiliyoni va cinisiwa gija ni ku endla leswaku vanhu va magidi-gidi va fa. Hilaha ku engetelekeke, a ku ri ni tinyimpi letitsongo exikarhi ka mfumo ni mintlawa leyitsongo leyi a yi lwisana ni mfumo wa politiki lowu a wa ha ku simekiwa. Minkarhi yo tala, mindzilakano exikarhi ka matiko lama nga le kusuhi a yi pfariwa. A ku vekiwe ni minkarhi leyi vanhu a va fanele va famba ha yona. Vanhu va sungule ku nyamalala. Van’wana a va tshama va vekiwe tihlo. Xana vamakwerhu lava rhandzaka ku rhula va le Uganda a va ta langutana njhani ni mpfilumpfilu wolowo, ku chava koloko ni madzolonga wolawo?

XANA VAMAKWERHU A VA TA HLAWULA “VUHOSI BYA XIKWEMBU” KUMBE VULAWURI BYA VANHU?

Hi nkarhi wolowo hi 1972, a ku ri karhi ku endliwa malunghiselelo yo khoma Nhlengeletano ya Muganga le Kampala leyi nge “Vuhosi Bya Xikwembu,” ku nga nhlengeletano yo sungula ku khomeriwa eUganda. Enhlengeletanweni yoleyo a ku ta fika vapfhumba lava humaka eKenya, eTanzania ni le aEtiyopiya. Xana a va ta langutana njhani ni ntshikilelo lowu yaka emahlweni, ku tshamela ku lwa ka mfumo ni tinxaka to karhi ni ku tika ka ku tsemakanya mindzilakano? Xana nhlengeletano yoleyo a yi fanele yi herisiwa? Vamakwerhu va khongele swinene hi mhaka ya nhlengeletano yoleyo, va kombela Yehovha leswaku a va kongomisa loko va ri karhi va endla malunghiselelo ya nhlengeletano nileswaku a kongomisa vamakwerhu lava a va ta ya eka yona.

Hi ku famba ka nkarhi, xiyimo a xi tikomba xi nga tsakisi loko vamakwerhu va fika endzilakaneni ivi va kuma vanhu vo tala va baleka etikweni! Vanhu vo tala a va baleka hikuva mfumo a wu hlongole vanhu hinkwavo lava nga riki vaaka-tiko va kwalaho lava humaka eAsia—ngopfu-ngopfu lava humaka eIndiya ni le Pakistani. Vo tala, vo fana ni vadyondzisi lava humaka ematikweni mambe, a va baleka hikuva a va chava leswaku ku nga ha humesiwa xileriso lexi fanaka ni le ka tinxaka letin’wana. Ku nga khathariseki xiyimo xexo, vanhu lava teke entsombanweni a va hambeta va fika. Xana a va ta kuma yini edorobeni leri a ri ri ni mpfilumpfilu wa tipolitiki?

Lexi va hlamarisaka hileswaku va kume edorobeni ra Kampala ku nga ri na mpfilumpfilu naswona vamakwerhu ni vanhu lava tsakelaka a va yime laha ntsombano a wu ta khomeriwa kona va rindze leswaku ku fika vaendzi va vona. Nakambe va tsakisiwe hi ku kuma leswaku valawuri a va nyike vamakwerhu mpfumelelo wo endla khadi lerikulu swinene leri a ri tivisa hi siku ni ndhawu leyi ntsombano wolowo a wu ta khomeriwa kona, leri a ri hayekiwe exitarateni xin’wana lexi nga ni mphesamphesa xa le Kampala. Hi nkarhi wolowo wa mpfilumpfilu, eka khadi rolero a ku ri ni nhloko-mhaka leyi tsariweke hi maletere lama dzwiharisiweke, leyi nge: “Vuhosi Bya Xikwembu—Hi Wona Ntsena Ntshembo Wa Vanhu Hinkwavo!”

Nongonoko wolowo wu fambe kahle swinene handle ka swihinga naswona a ku ri ni nhlohlorhi ya vanhu va 937, ku nga xiendlakalo xa nkoka eka matimu ya vugandzeri lebyi tengeke eUganda. Endzhaku ka sweswo, hambileswi vamakwerhu va hlanganeke ni swihinga emindzilakaneni, va tshame va ri karhi va hiseka naswona hinkwavo va fike va hlayisekile emakaya. Exikarhi ka swiyimo leswi tsekatsekaka swa tipolitiki, vanhu va Yehovha va ve ni xivindzi ivi va swi veka erivaleni leswaku va tshembele eka Mufumi la Tlakukeke. Nakambe eminkarhini yoleyo ya mangava, Xikwembu xi endle leswaku vanhu va xona va va ni “vurhena hi ntamu.”—Ps. 138:3.

Vanhu van’wana va le Uganda lava veke kona enhlengeletanweni yoleyo a ku ri George na Gertrude va ka Ochola. Gertrude u ri: “Yoleyo a ku ri nhlengeletano ya mina yo sungula naswona hi yona leyi ndzi nga khuvuriwa eka yona!” Kambe George a a nga si va Mbhoni. A a ri munhu la wu rhandza swinene ntlangu wa bolo naswona a a rhandza ku ya exitediyamu leswaku a ya hlalela loko ku tlanga mintlangu. Hambiswiritano, ku tikhoma kahle ka nsati wa yena ni ku hambeta a dyondza Bibele swi n’wi pfunile leswaku a hetelela a tinyiketerile hi ku khuvuriwa eKenya hi 1975.

Gertrude u tsundzuka leswaku a a ri un’wana wa lavo sungula lava dyondzeke ntiyiso en’walungu wa Uganda. U ri: “Hi 1972 loko ndzi khuvuriwa, a ndzi ehleketa leswaku ndhawu leyi ndzi tshamaka eka yona yi le kule swinene ni tindhawu letin’wana. Kambe sweswi se ku ni Holo ya Mfumo swin’we ni kaya ra varhumiwa ni hofisi leyi vahundzuluxeri va tirhelaka eka yona. Leswi swi ndzi tsakisa ngopfu ku tlula siku leri ndzi khuvuriweke ha rona!”

“NGUVA YA KU KARHATEKA”

Handle ko lemukisiwa, hi June 8, 1973, xiya-ni-moya swin’we ni switichi swa thelevhixini swi tivise leswaku mintlawa ya 12 ya vukhongeri ku katsa ni mintirho ya Timbhoni ta Yehovha swi yirisiwile. Mfumo lowuntshwa a wu endle leswaku vanhu va chava ni ku va endla va ehleketelela vanhu lava humaka ematikweni mambe va ri tinhlori. A swi va tikela swinene varhumiwa ku chumayela erivaleni. Timbhoni ta Yehovha eUganda a ti ri eka “nguva ya ku karhateka.” (2 Tim. 4:2) Xana a ku ta endleka yini hi tona?

Mimpatswa yimbirhi leyi tekaneke leyi nga varhumiwa a ya ha ku rhurha hi lembe rero hikuva swikombelo swa yona swo tshama nkarhi lowu engetelekeke etikweni a swi nga amukeriwanga. Exikarhi ka n’hweti ya July varhumiwa hinkwavo lava seleke va 12 va hlongoriwile. Vamakwerhu lava humaka ematikweni mambe lava a va te va ta chumayela laha ku nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri, va swi kotile ku tshama swa xinkarhana hikwalaho ka mintirho ya vona ya ku tihanyisa kambe ntshunxeko wolowo a wu nga ta tlhaveriwa hi dyambu. Hi lembe leri landzelaka, hinkwavo va sindzisiwe ku rhurha etikweni.

“TSERHAMANI, MI NGA TSEKATSEKISIWI”

Vahuweleri lava saleke va le Uganda a va nga tsakanga loko vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava va va rhandzaka va famba etikweni. Kambe hikwalaho ka matimba ya Yehovha, va ‘tserhamile, naswona a va nga tsekatsekisiwi.’ (1 Kor. 15:58) Ndlela leyi makwerhu un’wana la dyuhaleke la vuriwaka Ernest Wamala a anguleke ha yona loko a twa leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwile, yi yi komba kahle ndlela leyi vamakwerhu a va tshembeke ha yona. U te: “Xana va nga wu yirisa njhani ntirho lowu nga embilwini ya mina?”

Xana vakulu va le Uganda vo fana na George Kadu na Peter Gyabi a va ta swi kotisa ku yini ku ya emahlweni va rhangela leswi vakulu hinkwavo va le matikweni mambe se va fambeke? Tanihi leswi a va yi tiva kahle milawu ya Xikwembu naswona a va yi twisisa mindhavuko ya kwalaho, sweswo swi pfunile swinene. Makwerhu Gyabi u ri: “Loko munhu wa le Uganda a lava ku amukela ntiyiso ni ku gandzela Yehovha, u fanele a tiyimisela swinene embilwini ya yena ku tshika mikhuva leyi nga pfumelelaniki ni milawu ya Yehovha. Vamakwerhu lava rhangelaka a va fanele va tiyimisela swinene ku landzela ntsena swiletelo leswi tsariweke leswi humaka enhlengeletanweni ya Yehovha.” Dyondzo ya munhu hi yexe leyi vakulu volavo a va tiwundla kahle ha yona, yi va pfunile leswaku va nga hambukisiwi hi vutlhari lebyi hoxeke bya vanhu. Hikwalaho, ematshan’weni ya leswaku vanhu va Yehovha va hela matimba loko va langutane ni miringo, va ye mahlweni va wupfa tanihi Vakreste.

Hi hala tlhelo, vanhu van’wana a va nga dyi byi rhelela. Vanhu vo tala a va khomiwa hi tihanyi naswona van’wana a va cinisiwa rhuvurhuvu hi masocha. Vukanganyisi a byi lo bee, leswi endleke leswaku ikhonomi ya tiko yi wa. Ku xonga ka tiko rero a ku ye na ro! Xana malandza yo tshembeka ya Yehovha ya le Uganda a ma ta hambeta ma tsakile hi nkarhi wolowo wa ku xaniseka?

MINHLANGANO YO TSAKISA

Mfumo wu lwe hi matimba ku sivela tinhlengeletano hinkwato ta tipolitiki leti a ti vonaka ti xungeta mfumo leswaku ti nga khomi minhlangano. Timbhoni ta Yehovha a ti nga hlanganyeli nikatsongo eka swa tipolitiki, naswona a ti nga tshiki ku hlengeletana swin’we leswaku ti khutazana hilaha Bibele yi lerisaka hakona. (Hev. 10:24, 25) Tanihi leswi valawuri a va nga ti tshembi naswona va tshama va ti veke tihlo, a swi lava leswaku ti va ni xivindzi ni vutlhari leswaku ti hambeta ti hlengeletana. Xana malandza ya Xikwembu a ma ta endla yini leswaku ma nga tikokeli mahlo eka minhlangano ya wona leyi nga fambisaniki ni tipolitiki?

Xo sungula, Timbhoni ti hlele leswaku minhlangano ya tona yi khomiwa hi mintlawa leyitsongo emitini ya vamakwerhu. Loko ti hlangana hi mintlawa leyikulu, a ti endla onge ti ni xinkhubyana. Hi xikombiso, kan’we hi n’hweti vandlha hinkwaro a ri hlangana leswaku ri yingisela nkulumo ya rivala ni ku Dyondza Xihondzo xo Rindza. Vamakwerhu a va hlela xinkhubyana xexo ephakini ya mani na mani kumbe emutini wo karhi. Tanihi leswi vanhu va le Uganda va swi rhandzaka ku dzumba ni van’wana, ndlela leyi yi tirhile hikuva a va swi vona swi tolovelekile loko vanghana kumbe maxaka ma hlangana leswaku ma ta titsakisa. Hi vutlhari, vamakwerhu a va ta ni Tibibele ni tibuku ta vona to dyondza va tlhela va khoma ni swilo hinkwaswo leswi lavekaka exinkhubyanini! Minhlangano yoleyo yi va endle va ehleketa ndlela leyi Vaisrayele va khale a va yi tsakela ha yona minkhuvo ya vona yo gandzela.—Det. 16:15.

Hi nkarhi lowu ntirho wa Timbhoni a wu yirisiwile, a va ti khoma hi ndlela yoleyo tinhlengeletano ta xifundzha leti komisiweke. Vamakwerhu a va tshikanga ku hlangana ndhawu yin’we kumbe ku chumayela mahungu lamanene hambileswi mfumo a wu ringeta hi matimba ku va sivela. Nakambe vamakwerhu van’wana va swi kotile ku ya emintsombanweni eNairobi naswona a va bulela van’wana mintokoto ya vona leyi tsakisaka loko va vuya.

‘KU VA NI VUXIYAXIYA KUKOTA TINYOKA NI KU KALA NANDZU KUKOTA MATUVA’

Vamakwerhu lava rhangelaka a va ri ni swivangelo leswi twalaka swo pfumela leswaku loko vo va ni ‘vuxiyaxiya kukota tinyoka naswona va kala nandzu kukota matuva,’ a swi nga ta vonaka leswaku ntirho wu yirisiwile naswona a va ta swi kota ku ya emahlweni va endla mintirho ya nhlengeletano. (Mat. 10:16) Kutani hi ku va ni vuxiyaxiya, maphayona yo hlawuleka ma hambete ma endla ntirho wa wona naswona vahuweleri va ye emahlweni va chumayela hi yindlu ni yindlu.

Entiyisweni, vanhu van’wana a va nga tsaki loko Timbhoni ta Yehovha ti va endzela emakaya ya vona. Siku rin’wana exikarhi ka va-1970, Peter Gyabi a a famba na Fred Nyende loyi a a ha ri muntshwa naswona a va ri karhi va chumayela. Fred a a ri ricece loko mana wa yena a dyondza ntiyiso hi 1962. Kutani, hi nkarhi wolowo, se a a kurile naswona ku wupfa ka yena a ku ta ringiwa.

N’wini wa muti loyi a a hlundzukile—loyi swi nga erivaleni leswaku a a ri mutirhela-mfumo wa ta vuhlayiseki naswona a ambale swiambalo swa le ntirhweni—u swi xiyile leswaku vamakwerhu volavo i Timbhoni ta Yehovha. U va khomile ivi a va sindzisa ku nghena emovheni wa yena. A swi kanakanisi leswaku a va karhatekile hikuva vanhu va magidi lava a va khomiwa hi ndlela yoleyo, a va namba va nyamalala. Nakambe a swi tolovelekile leswaku vanhu va xanisiwa hikwalaho ka swivangelo swin’wana ni swin’wana kumbe handle ka swivangelo. Loko va ri endleleni yo ya ehofisini ya ta vuhlayiseki, Peter na Fred va kume nkarhi wo khongela eka Yehovha va n’wi kombela leswaku a va nyika matimba yo tshama va rhurile ni ku tshembeka. Wanuna yoloye u va yise ehofisini ya ndhuna ya yena, a fika a va hehla ni ku va vutisa swivutiso swo tala swinene. Hambiswiritano, Peter na Fred va tivonele hi ya vona ntiyiso wa marito ya Swivuriso 25:15 lama nge: “Ndhuna yi kuceteriwa hi ku lehisa mbilu, naswona ririmi ro rhula ri nga tshova rhambu.” Lexi tsakisaka hileswaku a nga kona la tshoviweke marhambu siku rero. Loko Peter a hlamusela hi xichavo leswaku hi xixima nawu hi tlhela hi namarhela tidyondzo ta Bibele swin’we ni ndlela leyi a va xixima ha yona ku katsa ni ndlela leyi va hlamuleke ha yona, swi endle leswaku ndhuna yoleyo yi nga vi ni xihlawuhlawu. Xana vuyelo byi ve byihi?

Ndhuna yoleyo yi ntshunxe Peter na Fred loyi a a ha ri muntshwa, yi tlhela yi lerisa mutirhela-mfumo loyi a a va khomile leswaku a va tlherisela laha a va chumayela kona! Mutirhela-mfumo yoloye loyi a a khomiwe hi tingana u pfumerile hambileswi a a nga swi lavi naswona vamakwerhu volavo va nkhense Yehovha hileswi va poneke.

Minkarhi yin’wana maphorisa a ma nga va karhati vamakwerhu. Hi xikombiso, Emmanuel Kyamiza ni nsati wakwe a va khoma minhlangano exihundleni ekaya ra vona aEntebbe ni ndyangu wa vona swin’we ni ntlawa lowutsongo wa vanhu lava tsakelaka. Emmanuel a a cinca-cinca tindhawu leti a a fambisa tidyondzo ta Bibele eka tona leswaku vanhu va nga swi xiyi leswi a a swi endla. Hi ku famba ka nkarhi Emmanuel a a anakanya leswaku tindlela ta yena to balekela maphorisa ta tirha. Siku rin’wana loko a heta ku fambisa dyondzo ya Bibele eNtangeni wa Swimilana wa le Entebbe, phorisa rin’wana ri ye eka yena loko a ringeta ku tumbeta tibuku leti a va hlaya tona. Phorisa rero ri te: “Ha yini u tumbeta tibuku teto? Ha swi tiva leswi u swi endlaka. Ha swi tiva leswaku u Mbhoni ya Yehovha. Ni laha mi hlanganaka kona ha ku tiva. Loko a hi swi lava, a hi ta va hi ku khome khale. Kambe u nga ya emahlweni u endla hilaha a wu endla hakona.” Hakunene hi ku tshembeka, Emmanuel u hambete a endla tano!

Hi ku famba ka nkarhi, loko Emmanuel a tshika ntirho wa yena wo tihanyisa ivi a tlhelela eximutanini lexi ndyangu wa ka vona wu tshamaka eka xona, u xanisiwe swinene a tlhela a hlekuriwa. Ku fana na Yesu, a nga ‘xiximiwanga etikweni ra rikwavo.’ (Mar. 6:4) Nilokoswiritano, loko Emmanuel a ri ni malembe ya va-70 a a hambeta a ‘humelela niloko a ri mpunga,’ naswona a a gada xikanyakanya xa yena tikhilomitara ta 30 loko a ya ni ku vuya eminhlanganweni. (Ps. 92:14) Tanihi leswi namuntlha a nga ni malembe ya le xikarhi ka va-80, wa ha ri nandza wa vutirheli la tshembekaka hambileswi a nga ha swi kotiki ku gada xikanyakanya xa yena hi ndlela leyi a a swi rhandza ha yona.

MAPHAYONA LAMA TIYISELAKA

Hambileswi swiyimo a swi ya emahlweni swi nga tsakisi, minkarhi hinkwayo a ku ri ni van’wana lava a va nghenela vuphayona. Phayona rin’wana leri a ri hiseka hi nkarhi wolowo a ku ri James Luwerekera loyi a khuvuriweke hi 1974, loyi a a tirhela mfumo. Endzhakunyana ka loko a khuvuriwile, u ve murimi leswaku a ta sungula ku chumayela mahungu lamanene eka vanhu va le mugangeni wa ka vona. Nakambe nsati wa yena u dyondze Bibele swa xinkarhana kambe hi ku famba ka nkarhi, u sungule ku n’wi kaneta swinene James.

Hi xikombiso, siku rin’wana hi matakuxa, James ni vamakwerhu van’wana va teke riendzo ro ya entsombanweni wa muganga eNairobi. Kambe loko movha lowu a va famba ha wona wu yimisiwa hi maphorisa, vamakwerhu va xiye leswaku swiambalo leswi James a a swi ambarile a ku nga ri leswi a a tolovele ku swi ambala hikuva a swi nga n’wi ringani kahle. Eku sunguleni u vule a ri karhi a tlanga leswaku u ambalele exinyameni a jahile. Kambe loko vanghana va yena va sungula ku n’wi konanisa leswaku a va hlamusela, u vule leswaku nsati wa yena u tumbete swiambalo leswi a a ya ha swona eminhlanganweni leswaku a ta n’wi sivela ku ya entsombanweni. Kutani sweswo swi endle leswaku a ambala swiambalo swin’wana ni swin’wana leswi a nga swi kuma. Vanghana va yena va n’wi nyike swiambalo swin’wana swa vona naswona u fike entsombanweni a sasekile.

Minkarhi yin’wana nxaniso lowu James a a langutana na wona endyangwini wa yena ni le ka vaakelani va yena a ku nga ri mhaka leyikulu kasi minkarhi yin’wana a wu tika swinene. Kambe xiyimo xexo xi teke nkarhi wo leha. Hambiswiritano, eka swiyimo sweswo hinkwaswo, James u tiyisele a rhurile naswona u tshame a tshembekile kukondza a fa hi 2005. Vamakwerhu va ha ku xixima ku tshembeka ka yena naswona a swi kanakanisi leswaku Xikwembu xa yena Yehovha, xa ku tsundzuka ku tshembeka ka yena.

“MAKWERHU LA VELEKIWEKE LOKO KU RI NI MAXANGU”

“Nakulorhi wa ntiyiso u ni rirhandzu nkarhi hinkwawo, naswona i makwerhu la velekiweke loko ku ri ni maxangu.” (Swiv. 17:17) Vamakwerhu va le Kenya va ve vanakulobye lava nga ni rirhandzu hi nkarhi wa maxangu ni makhombo lawa Timbhoni ta le Uganda ti langutaneke na wona hi va-1970. Valanguteri va swifundzha ni va miganga swin’we ni vayimeri va rhavi a va fanele va va ni xivindzi leswaku va ta tsemakanya ndzilakano leswaku va ya eUganda va ta seketela ni ku khutaza vamakwerhu lava rhandzekaka.

Hi 1978 ku pfuke mpfilumpfilu wa tipolitiki loko ntlawa wa masocha ya le Uganda ma nghena endhawini leyi lawuriwaka hi tiko ra le Tanzania. Hi April 1979 masocha ya le Tanzania ma tlherisele hi ku hlasela ni ku hlula mfumo wa le Uganda, leswi endleke leswaku Idi Amin, loyi a a fuma hi voko ra nsimbi naswona a chaviwa, a baleka. Ku baleka ka Amin hi xihatla swi endle leswaku swilo swo tala swi cinca eUganda. Makwerhu un’wana u ri: “Endzhaku ka loko Amin a balekile, ntirho a wa ha yirisiwanga.” Phepha-hungu leri vuriwaka The Uganda Times ri endle xitiviso lexi nge: “Varhumiwa Va Amukelekile Nakambe Leswaku Va Vuya.” Vanhu va Yehovha va tlhele va kuma ntshunxeko wa vukhongeri!

“NDZI TA YA HAMBILOKO VA LAVA KU NDZI DLAYA”

Eka mpfilumpfilu lowu landzeleke loko ku cinca mfumo, tiko ra le Uganda ri phangeriwe nhundzu yo tala endzhaku ka loko ri kume ntshunxeko wa rona. Xiyimo xexo xa mpfilumpfilu xi endle leswaku ku va ni vugevenga ni madzolonga lama chavisaka swinene. Nilokoswiritano, vamakwerhu va le rhavini ra le Kenya va nambe va hlela leswaku Günter Reschke na Stanley Makumba va endzela eUganda nileswaku va sungula ku khoma tinhlengeletano ta xifundzha.

Günter u ri: “Loko ka ha sale mavhiki mambirhi leswaku hi endzela tiko leri, leri a ri hlaseriwe hi nyimpi, a hi ri valeteri exikolweni xa maphayona edorobeni ra Meru, ku nga ndhawu leyi nga le kusuhi ni Ntshava ya Kenya. Ndzi tsundzuka siku rin’wana ndzi ri karhi ndzi hlaya phepha-hungu leri a ri vulavula hi vanhu vo tala lava a va dlayiwa eKampala, ngopfu-ngopfu nivusiku. Endzhaku ka loko ndzi xi hlayele ehenhla xiyenge xo karhi, ndzi te: ‘Leyi i ndhawu leyi hi faneleke hi ya yi endzela vhiki leri taka!’ Kambe hiloko ndzi ku, ‘Xana ndzi lava ku fana na Yonasi kutani ndzi balekela xiavelo xa mina?’ Loko ku karhateka ka mina ku herile, ndzi te, ‘Ndzi ta ya hambiloko va lava ku ndzi dlaya. A ndzi nge baleki ku fana na Yonasi.’”

Vamakwerhu volavo va endle hilaha a va kunguhate hakona naswona Stanley u endzele mavandlha lama nga endzeni ka tiko kasi Günter u endzele madoroba lamakulu. Va ri: “A ku ri ni swilo swo tala leswi a hi fanele hi tlhela hi swi hlela endzhaku ka nyimpi. A ku ri ni vahuweleri va kwalomu ka 113 lava a va hiseka hi nkarhi wolowo eUganda. Vanhu hinkwavo a va swi tsakela ku tlhela va hlangana va ntshunxekile ni ku ya enhlengeletanweni va ntshunxekile naswona a swi tsakisa ngopfu ku vona vanhu va 241 va ri kona.” Hambileswi nyimpi a yi kavanyete mbewu ya ntiyiso, a swi ri erivaleni leswaku ka ha ri ni vanhu lava a va ha lava ku dyondza ntiyiso.

MINKARHI YA MAKHOMBO

Edorobeni ra le Mbale, ekusuhi ni ndzilakano lowu nga le vuxeni bya Uganda, makwerhu Günter na makwerhu Stanley, va pake movha wa vona emahlweni ka yindlu leyi a va ta etlela eka yona. Exikarhi ka vusiku va twe swigevenga swi ri karhi swi yiva tiphatsi to karhi ta movha. Günter a a lava ku huwelela swigevenga sweswo hiloko a tsundzuka leswaku eku sunguleni ka vhiki rero swigevenga swi duvule swi dlaya munhu un’wana loyi a a ringeta ku swi sivela leswaku swi nga yivi. Endzhaku ko anakanyisisa hi mhaka yoleyo, Günter u nambe a swi vona leswaku movha a wu nga ri wa nkoka ku tlula vutomi hiloko a vona swi antswa ku nga swi kavanyeti. Loko ri xa, va kume leswaku mathayere mambirhi swin’we ni fasitere ra le mahlweni ka movha swi yiviwile. Va tivise maphorisa hi mhaka yoleyo hiloko maphorisa ma ku, “Fambisani movha wolowo hikuva swigevenga swi ta vuya swi ta yiva tiphatsi letin’wana!”

Vamakwerhu lava va ye eKampala hi xihatla hilaha va nga kotaka hakona. Riendzo ra vona ra tikhilomitara ta 250 ro ya eKampala a ri nga tsakisi hikuva a ku na mpfula, ku ri ni moya wa matimba hi hala tlhelo movha wa vona a wu nga ri na fasitere ra le mahlweni naswona Günter a a tifunengete hi nkumba ntsena ivi Stanley a a tisirhelele hi xihuku. Va hoxe thayere rin’wana leri a va ri na rona ivi va lomba rin’wana leri a ri boxekile. Nakambe nchumu lowu a wu va karhata swinene hileswaku a va byeriwe leswaku va fanele va tlherisela thayere leri a va ri lombile endzhaku ka masiku mambirhi! Vamakwerhu volavo a va chuhile naswona a va navela leswaku mathayere wolawo ma nga heleriwi hi moya.

Lexi tikiseke riendzo ra Günter na Stanley hileswaku a va fanele va famba endleleni ya makhwati leyi a yi dume hi ku va ni swigevenga. N’wini wa muti lowu va tshameke eka wona u te: “Chayelani hi xihatla naswona mi nga pfumeleli munhu a mi hundza hi movha wa yena.” Vamakwerhu volavo lava nga ni xivindzi a va tsakile loko va fika eKampala va hlayisekile naswona va fike hi xihatla. Nakambe va kume nkarhi lowu eneleke wo kuma munhu loyi a a ta va tlherisela thayere leri a va ri lombile eMbale.

SWIPHIQO SWIN’WANA NI MALUNGHELO LAMANTSHWA

Hi 1980 loko Makwerhu Reschke a endzele eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo eBrooklyn le New York, u komberiwe ku nyikela xiviko endyangwini wa Bethele hi leswi a swi endleka eUganda. Endzhaku ka sweswo, swirho swa Huvo leyi Fumaka swi vule leswaku swi lava ku tlhela swi rhumela varhumiwa eUganda. Swirho hinkwaswo swi pfumerile leswaku nkarhi a wu fikile wa leswaku varhumiwa vo tala va tlhela va rhumeriwa. Nakambe se a swi koteka leswaku vamakwerhu va hlengeletana va tele naswona hi 1981 nhlayo ya vahuweleri eUganda yi tlakukile yi fika eka 175. Entiyisweni hi July hi lembe rero, vamakwerhu va le Uganda a va tsakile ku va ni nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 206.

Kambe lexi twisaka ku vava hileswaku eka malembe ya khume lama hundzeke, tinyimpi leti veke kona ti endle leswaku matlhari ni tikulu swi va emavokweni ya vanhu vo homboloka. A swi tolovelekile leswaku ku duvuriwa kun’wana ni kun’wana naswona vugevenga a byi tele. Hi ku va ni vuxiyaxiya, vachumayeri va mahungu lamanene va ringete hi matimba ku fambisa minkandziyiso ya hina leyi chavelelaka leyi sekeriweke eBibeleni ensin’wini ya vona naswona hi xiringaniso muhuweleri un’we u fambise timagazini ta 12,5 hi n’hweti ya July. Hambiswiritano, a va fanele va va ni vuxiyaxiya entirhweni wa nsimu swin’we ni le mintirhweni yin’wana, naswona a va fanele va endla mintirho ya vona ninhlikanhi hikuva a swi ri ni khombo ku famba nivusiku. Hambileswi a ku ri ni makhombo, ku andza koloko a ku nga ri xihoxo.

VARHUMIWA VA TLHELA VA AMUKERIWA

Jeffrey Welch na Ari Palviainen ku nga varhumiwa lava thwaseke eGiliyadi, va fike eKampala hi September 1982 va suka eKenya. Jeff na Ari, hilaha vamakwerhu volavo a va tiviwa hakona, va ve ni vuyelo lebyi tsakisaka ku sukela loko va sungula ntirho wa vona. Jeff u ri: “Hi nkarhi wolowo vanhu a va lava ku tiva hi Xikwembu, kutani a va amukela timagazini leti a ti vulavula hi swihloko leswi va tsakisaka.”

Hi December ku fike Heinz na Marianne va ka Wertholz ku nga mathwasana ya Rhavi ra Xikolo xa Giliyadi lexi nga le Wiesbaden, eJarimani leswaku va ta pfuna Jeff na Ari. Ku sukela eku sunguleni, mpatswa wa ka Wertholz wu tsakisiwe hi ndlela leyi vamakwerhu va le Uganda a va tiyimisele ha yona hambileswi a va tshama etikweni leri onhakeke ni leri nga sirhelelekangiki.

Heinz u ri: “Swilo swo tala swo fana ni ku kuma mati ni ta mbulavurisano a swi nga ha tirhi. Xiyimo xa tipolitiki a xi nga tsakisi. Minkarhi yo hlayanyana ku ve ni mavarivari ya leswaku ku ni vanhu lava lavaka ku minula mfumo naswona masocha a ma tshama ma sive tindlela. A swi tolovelekile leswaku vanhu va duvuriwa nileswaku va tekeriwa swilo swa vona hi swigevenga, ngopfu-ngopfu nivusiku. Loko ri pela, vanhu a va nga famba-fambi eswitarateni. Vanhu hinkwavo a va tshama etindlwini va tshemba—naswona minkarhi yo tala va khongela—leswaku onge ri nga xa va nga kalanga va hlaseriwa.”

Loko Heinz na Marianne va ri karhi va lava yindlu leyi va nga yi tirhisaka tanihi kaya ra varhumiwa, va tshame na Sam Waiswa ni ndyangu wa yena. Hambileswi Sam a a ri mudyondzisi wa le nawini, xiyimo xa timali etikweni rero xi endle leswaku a nga vi na swilo swo tala, leswi endleke leswaku malwandla ya ndyangu wa yena ma va ya nkoka swinene.

Heinz u ri: “A swi tika ku kuma yindlu endhawini leyi sirhelelekeke kutani hikwalaho ka sweswo hi hetelele hi tshame tin’hweti ta ntlhanu endlwini ya Sam. Hi nkarhi wolowo hi tivane na vona ku antswa. Minkarhi yin’wana ndyangu wa yena a wu dya kan’we hi siku kambe a wu tshama wu tsakile; naswona vana va yena a va yingisa va tlhela va xixima. Tanihi leswi mati edorobeni rolero a ma nga kumeki hi ku olova, vana a va fanele va rhwala mabakiti lama nga ni mati lama ringanaka tilitara ta 20 hi nhloko ivi va ma tisa ekaya. Minkarhi hinkwayo loko hi vuya ensin’wini, a hi kuma ku ri ni mati lama baseke. Kutani hi dyondze ku nga tlangi hi swilo. Hi xikombiso, a hi tirhisa mati matsongo loko hi hlamba naswona mati wolawo a hi ma hlayisa ivi hi ma tirhisa loko hi ya exiyindlwanini.”

Hi April 1983, endzhaku ka malembe ya kwalomu ka khume varhumiwa vo sungula va hlongoriwile eUganda, varhumiwa lavantshwa va mune va kume kaya ra kahle endhawini leyi nga riki na khombo. Ku nga sirheleleki ni ku kala swilo swi endle leswaku ku va ni swiphiqo swo tala kambe rirhandzu ra vamakwerhu va kwalaho ri endle leswaku swiphiqo sweswo swi nga vonaki.

Marianne u ri: “Minkarhi hinkwayo a hi swi tsakela ku byela van’wana mahungu lamanene. I vanhu lava rhandzaka vukhongeri nakambe vo tala va ni Bibele naswona va swi tsakela ku vulavula. Swa olova ku ya eka vona naswona va tikhoma kahle. Nakambe hambileswi va nga swisiwana naswona va langutanaka ni ku tikeriwa kun’wana, va tshama va ri karhi va tsakile.”

VANHU LAVA KULEKE VA LAVA KU ENDLA LESWI ENGETELEKEKE

Vanhu vo tala lava kuleke va le Uganda lava xiximiwaka hi vanhu va kwalaho va amukele mahungu lamanene naswona va tirhise malembe ya vona ya vudyuhari leswaku va tirhela Yehovha. Hi xikombiso, Paulo Mukasa loyi a a ri mudyondzisi u dyondze ntiyiso a ri ni malembe ya 89 hi vukhale. Tanihi leswi Paulo a voneke tinyimpi timbirhi ta misava, ku fuma ka tikoloni, ku fumiwa hi voko ra nsimbi ni hasahasa ya tipolitiki, a a tiyimiserile ku dyondza hi Mfumo wa Xikwembu. A a tsake ngopfu loko a dyondza leswaku Hosi leyi nga Mesiya, ku nga Yesu Kreste, yi ta ‘kutsula xisiwana ni la xanisekaka eku tshikileriweni ni le madzolongeni.’—Ps. 72:12, 14.

Loko Paulo a ta fanelekela ku khuvuriwa endzhaku ka malembe mambirhi, vamakwerhu a va ri karhi va tivutisa va ku, ‘Xana hi ta swi kota ku nyuperisa munhu la dyuhaleke hi ndlela leyi endzeni ka mati?’ Kambe a va nga fanelanga va karhateka. Loko muntshwa un’wana loyi a a chuhile a ri karhi a kanakana ku nghena ematini, Paulo la nga ni malembe ya 91 hi vukhale u khuvuriwile a tlhela a huma ematini a ri karhi a n’wayitela. Hambileswi Paulo a swi n’wi tikela ku ya ensin’wini, a a hisekela ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo eka munhu un’wana ni un’wana loyi a a n’wi endzela naswona u endle tano ku fikela loko a fa emalembeni ma nga ri mangani lama landzeleke.

Lovinca Nakayima i un’wana loyi a a karhatiwa hi ku dyuhala naswona a a vabya. Vuvabyi bya yena byi n’wi endle leswaku a pfimba milenge lerova a nga ha swi koti ku famba a nga pfuniwi hi munhu. Hambiswiritano, loko vamakwerhu evandlheni va khutaziwa ku phayona n’hweti yin’we hi nkarhi wa Xitsundzuxo, Lovinca a a lava ku phayona. Vamakwerhu evandlheni va pfune Lovinca leswaku a phayona hi ku ta ni vanhu lava tsakelaka ekaya ra yena leswaku va ta dyondzeriwa Bibele kona. Varhumiwa va tlhele va n’wi dyondzisa ku tsalela vanhu va le ximutanini mapapila hi nkarhi lowu a a ta swi kota ha wona. Kutani hi Migqivela, nkulu wo karhi a a famba na yena endhawini ya mani na mani leyi nga mphesamphesa ya le Kampala, laha a a ta swi kota ku tshama kahle ivi a chumayela siku hinkwaro eka vanhu lava a va hundza kwalaho. Loko ku hela n’hweti, Lovinca a a vula a tsakile naswona a enerisekile a ku, “Sweswi ndza swi vona leswaku ndzi nga phayona naswona ndza swi tsakela!” A nga vanga phayona ra nkarhinyana ku ringana n’hweti yin’we ntsena kambe vandlha ri n’wi seketerile naswona u kote ku phayona tin’hweti ta 11 hi ku landzelelana ka tona!

“XANA U RI YINI LOKO U LAVA KU . . . ?”

Hi va-1980, vahuweleri lava tirhaka hi matimba va le Uganda va va amukele hi mandla mambirhi varhumiwa vo hlaya lava hisekaka lava a va te etikweni ra vona. Varhumiwa van’wana a va ha ku thwasa exikolweni xa Giliyadi naswona van’wana a va sindzisiwe ku siya swiavelo swa vona swa vurhumiwa eZaire (laha sweswi ku nga Democratic Republic of the Congo). Ku andza ka varhumiwa eKampala ni le Jinja ku endle leswaku swi koteka ku hlanganisa nsimu yoleyo leyi a yi tele hi vanhu naswona varhumiwa a va tsakile ku kuma leswaku nsimu ya le Uganda a yi lunghekele ku tshoveriwa. Entiyisweni, xiphiqo a ku nga ri ku kuma vanhu lava tsakelaka ntsena kambe a ku ri ku va pfuna.

Mats Holmkvist loyi a a hiseka ku sukela eka tin’hweti leti a a ha leteriwa ha tona eGiliyadi, a a tiyimisele ku dyondza ririmi ra kwalaho leswaku a ta pfuna vanhu lava tsakelaka leswaku va dyondza ntiyiso. Hi nkarhi wolowo, Fred Nyende a a ri phayona ro hlawuleka aEntebbe naswona vuswikoti bya yena byo toloka u byi tirhise kahle leswaku a dyondzisa varhumiwa lavantshwa ku vulavula Xiluganda lexi twisisekaka, ku nga ririmi leri nga ni marito ni swiga swo tala leswi tikaka ku swi vula. Entiyisweni, Mats u kume leswaku ku dyondza ririmi rero lerintshwa swa tika.

Loko va ha sungula ku dyondza Xiluganda, Mats u vutise a ku, “Xana u ri yini loko u lava ku, ‘Mfumo wa Xikwembu’ hi Xiluganda?”

Fred u n’wi hlamule a ku: “Obwakabaka bwa Katonda.”

Hiloko Mats a ku: ‘Sweswo swi ta ndzi tikela ku swi vula,’ ivi a tisola hileswi a vutiseke xivutiso xexo. Hambiswiritano, Mats u endle nhluvuko naswona u xi vulavula kahle Xiluganda.

NTIRHO WO HLENGELETA WU YA EMAHLWENI

Hambileswi vanhu va le Uganda va langutaneke ni swiyimo swo tika hi va-1980, ndlela leyi va amukeleke ntiyiso ha yona a yi hlamarisa swinene. Nhlayo ya vahuweleri yi andze hi tiphesente leti tlulaka 130 yi suka eka vahuweleri va 328 hi 1986 ivi yi va 766 hi 1990. Mintlawa leyintshwa a yi simekiwa etikweni hinkwaro. Nhlayo ya mavandlha yi andze hilaha ku phindhiweke kambirhi eKampala. Vandlha ra le Jinja a ri tsakile hileswi nhlayo ya vahuweleri yi andzeke hilaha ku phindhiweke kanharhu naswona ntlawa wa le Iganga wu hatle wu va vandlha leri tiyeke.

Nkulu un’wana wa le Jinja u ri: “Nhlayo a yi andza hi xihatla naswona a hi tivutisa leswaku nhlayo leyi ya vahuweleri yi huma kwihi. Sonto wun’wana ni wun’wana a hi fanele hi hlela leswaku hi hlangana ni lava lavaka ku va vahuweleri lava nga khuvuriwangiki.”

KU TSHOVELA NSIMU LEYIKULU

Xin’wana lexi pfuneke leswaku nhlayo ya vahuweleri yi andza hileswaku vamakwerhu vo tala a va tinyiketele ku va maphayona. Ku fana ni vahuweleri va lembe-xidzana ro sungula, ku nga Pawulo, Silasi na Timotiya, vamakwerhu va le Uganda lava nga maphayona ‘va tinyiketele ku va xikombiso lexi hi faneleke hi xi tekelela.’ (2 Tes. 3:9) Hikwalaho ka ku andza loku veke kona ka vanhu ensin’wini ni swikombiso leswinene, vahuweleri vo tala lava hisekaka va khutazeke ku ndlandlamuxa vutirheli bya vona. Vantshwa ni vanhu lavakulu, vanhu lava tekeke ni lava nga tekangiki, vavanuna ni vavasati swin’we ni van’wana lava nga ni vutihlamuleri emindyangwini, va nghenele vuphayona ivi va engetela eka maphayona lama tirhaka hi matimba. Hi xiringaniso, loko ku ya hela va-1980, vahuweleri lava tlulaka tiphesente ta 25 va hlanganyele eka xiyenge xo karhi xa ntirho wa nkarhi hinkwawo. Van’wana va swi kotile ku hambeta va endla tano ku fikela sweswi.

Maphayona a ma swi hisekela ku seketela matsima ya lembe ni lembe yo hlawuleka yo chumayela, ku nga matsima lawa a ma vuriwa leswaku i ya le Makedoniya. (Mint. 16:9, 10) Matsima wolawo ma ve kona ni le ka malembe lama landzeleke. Mavandlha ma hete tin’hweti tinharhu ma ri karhi ma chumayela ensin’wini leyi nga aviwangiki kumbe ensin’wini leyi nga tirhiwiki minkarhi hinkwayo. Ku tlula kwalaho, maphayona man’wana ya nkarhi hinkwawo a ma hlawuriwa leswaku ma va maphayona yo hlawuleka ya nkarhinyana lama nga ta yisiwa laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Vuyelo lebyi veke kona bya khutaza hakunene. Vanhu vo tala lava nga ni timbilu letinene va ma tlangerile matsima wolawo lama va pfuneke ku dyondza ntiyiso naswona mintlawa ni mavandlha yo tala yi simekiwile.

Eka tsima rin’wana, Peter Abramow na Michael Reiss lava nga varhumiwa, va chumayele edorobeni ra Kabale naswona va hlangane na Margaret Tofayo, loyi a a tshame a dyondza Bibele. A a tshemba leswaku leswi a a swi dyondza a ku ri ntiyiso naswona se a a sungula ku swi byela van’wana hi xitshuketa. Leswaku varhumiwa volavo va n’wi pfuna hilaha va nga kotaka hakona, va n’wi nyike buku ya vona leyi a yo va yoxe leyi nge Ku Hlamulana Hi Matsalwa. Loko vamakwerhu volavo va endzela Margaret ro hetelela loko va nga si famba, u va swekele swakudya swo xawula. A va tsake swinene hikwalaho ka musa ni ku hanana ka yena kambe va twe mbilu ku vava loko va xiya leswaku u sweke huku ya yena yo hetelela. A va swi tiva leswaku matandza lawa a a ma kuma eka yona, a ma n’wi pfuna ku engetela swakudya swa ndyangu wa yena leswi a swi nga talanga. U te: “Mi nga karhateki, mi ndzi nyike swo tala eka riendzo ra n’wini ku tlula swakudya leswi ndzi mi nyikaka swona.” Hi ku famba ka nkarhi u khuvuriwile naswona u hambete a ri muhuweleri la hisekaka kukondza a fa.

Nakambe ku andza koloko a ku va kona hikwalaho ka ndlela leyi vamakwerhu a va yi tirhisa kahle ha yona minkandziyiso ya hina leyinene. Mats loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni u ri: “Hambileswi a hi ringeta ku antswisa vuswikoti bya hina byo dyondzisa, i Bibele ni minkandziyiso ya hina leyi a yi khumba vanhu naswona a yi va pfuna leswaku va cinca vutomi bya vona. Hambi ku ri vanhu lava a va nga swi koti ku hlaya kahle kambe va nga ni torha ro twa ntiyiso, a va khumbiwa timbilu hi tibroxara ta hina leti pfunaka.”

KU LWISANA NI SWIHINGA

Hambiswiritano, eku heleni ka va-1980 vamakwerhu va langutane ni swiphiqo hambileswi a ku ri ni ku andza. Hi July 1985 masocha ma tlhele ma minula mfumo ivi ma sungula ku fuma. Nakambe tiko a ri nga ha sirhelelekanga naswona nyimpi ya kwalaho a yi nyanya. Masocha lama balekeke ma sungule ku va ni madzolonga, ma onhe tindhawu naswona a ma famba ma ri karhi ma duvula munhu un’wana ni un’wana. Ku ringana nkarhi wo karhi, nyimpi a yi lweriwa endhawini leyi nga le kusuhi ni laha varhumiwa a va tshama kona eJinja. Siku rin’wana, kaya ra varhumiwa ri hlaseriwe hi masocha kambe loko ma kuma leswaku vanhu volavo i varhumiwa, a ma onhanga nchumu naswona ma teke swilo leswi nga tatiki xandla. Kutani, hi January 1986 mfumo wun’wana wu sungule ku fuma naswona wu endle matshalatshala ya leswaku ku va ni ku rhula etikweni.

Ku nga ri khale mfumo wolowo lowuntshwa wu langutane ni vuvabyi lebyintshwa ni lebyi dlayaka, ku nga AIDS. Loko ntungu wolowo wu hlasela hi va-1980, tiko ra Uganda ri ve rin’wana ra matiko lama khumbekeke swinene. Van’wana va vula leswaku swi nga endleka vuvabyi lebyi byi dlaye vanhu va miliyoni naswona swi nga endleka leswaku va tele ku tlula lava feke etinyimpini ta tipolitiki leti heteke malembe lama tlulaka 15. Xana vuvabyi byebyo byi va khumbe njhani vamakwerhu?

Washington Ssentongo loyi a a ri phayona ra nkarhi hinkwawo u ri: “Vamakwerhu van’wana va xinuna ni va xisati lava a va ha ku hlanganyela a va hiseka naswona va ri ni matimba kambe va dlayiwe hi vuvabyi bya AIDS. A va ngheniwe hi xitsongwatsongwana xa HIV loko va nga si dyondza ntiyiso.” Van’wana va kume xitsongwatsongwana lexi eka vanhu lava a va tekane na vona lava a va nga ri vapfumeri.

Washington u ri: “Minkarhi yin’wana a swi ti komba onge n’hweti a yi nga hundzi hi nga twanga leswaku ku lahliwe munhu un’wana loyi hi n’wi rhandzaka naswona vanhu hinkwavo a va feriwa hi swirho swa mindyangu ya vona. Nakambe a ku ri ni vukholwa-hava byo tala hi vuvabyi lebyi bya AIDS. Vanhu vo tala a va vula leswaku vuvabyi byolebyo byi fambisana ni vuloyi ni ndzhukano. Vonelo rero leri hoxeke ri endle leswaku vanhu va chava, va va ni xihlawuhlawu naswona vanhu a va nga tirhisi mianakanyo ya vona hi mfanelo.” Hambiswiritano, vamakwerhu va xinuna ni va xisati a va chavelelana hi ntshembo wa ku pfuxiwa ka vafi nileswaku va rhandzana tanihi leswi va nga Vakreste.

Ekusuhi ni ku hela ka va-1980, vanhu va le Uganda a va ri ni ntshembo lowukulu. Vanhu etikweni a va sirhelelekile naswona xiyimo xa rona xa ikhonomi a xi ya xi antswa. Swilo swa nkoka swa le tikweni swi pfuxetiwile naswona swilo swa mfumo swi lunghisiwile kumbe swi endliwa swi va swintshwa.

Loko vanhu vo tala va ri karhi va tinyiketela eka swa tipolitiki, minkarhi yin’wana vanhu a va nga swi twisisi leswaku ha yini Timbhoni ta Yehovha ti nga hlanganyeli eka swa tipolitiki. Eka xiendlakalo xin’wana, hi xitshuketa valawuri va yimise ku akiwa ka Holo ya Mfumo. Vamakwerhu a va nga pfumeleriwi ku ya etinhlengeletanweni naswona varhumiwa van’wana va boheke ku rhurha etikweni hikuva tivhisa ta vona a ti heleriwe hi nkarhi. Eku heleni ka lembe ra 1991, a ku sale vamakwerhu vambirhi ntsena lava nga varhumiwa. Xana a ku ta endliwa yini leswaku ku antswisiwa xiyimo xexo?

Eku heteleleni, vamakwerhu vo karhi va hlangane ni valawuri leswaku va ta va hlamusela leswaku ha yini hi nga hlanganyeli eka swa tipolitiki. Endzhaku ka loko valawuri va twisise xiyimo xa hina, varhumiwa va pfumeleriwe ku tlhelela eUganda. Ntirho wo chumayela wu ye emahlweni wu nga kavanyetiwi naswona hi 1993 etikweni ra Uganda ku vike vahuweleri va gidi. Kutani endzhaku ka malembe ya ntlhanu, vahuweleri va Mfumo se a va ri 2 000. Sweswi ku ni varhumiwa va kwalomu ka 40 lava endlaka ntirho lowunene etikweni hinkwaro.

NTIRHO WO HUNDZULUXELA WU HATLISISA NTIRHO WO HLENGELETA

Xinghezi xi vulavuriwa etikweni hinkwaro. Hambiswiritano, Xiluganda xi tirhisiwa ngopfu kwalaho hambileswi ku nga ni tindzimi leti tlulaka 30 leti vulavuriwaka hi vanhu va mintlawa yo hambana-hambana. Kutani hikwalaho ka sweswo, ntirho wo hundzuluxela hi wona lowu pfuneke leswaku ku va ni ku andza loku hatlisaka eminkarhini leya sweswi.

Fred Nyende u ri: “Hambileswi mana wa mina a a ri mbhoni yo tshembeka, a a yi tsakela swinene minhlangano loko ndzi hundzuluxela swihloko leswi dyondziwaka ndzi swi susa eka Xinghezi ndzi swi hundzuluxela hi Xiluganda. Leswi a ndzi nga swi xiyi hileswaku a ndzi leteriwa ku endla ntirho lowukulu wo hundzuluxela.” Xana Fred a a vula yini?

Endzhaku ka loko Fred a sungule ku phayona hi 1984, u komberiwe ku ya dyondzisa varhumiwa Xiluganda. Hi lembe leri landzeleke u komberiwe ku ya va xirho xa ntlawa lowu hundzuluxelaka Xiluganda. Eku sunguleni, yena ni vahundzuluxeri van’wana a va endla ntirho wa vona ekaya hi nkarhi wa vona wo wisa. Hi ku famba ka nkarhi, ntlawa wolowo wu kote ku endla ntirho wa wona wo hundzuluxela ekamareni leritsongo leri a ri vandzamane ni kaya ra varhumiwa. Lexi tsakisaka hileswaku hi nkarhi lowu ntirho a wu yirisiwile hi va-1970, minkandziyiso yin’wana ya Xihondzo xo Rindza a yi hundzuluxeriwa yi tlhela yi kopiwa hi Xiluganda. Kambe hi ku famba ka nkarhi ntirho wolowo wu yimisiwile. Kutani hi 1987 Xihondzo xo Rindza xi tlhele xi kandziyisiwa hi Xiluganda. Ku sukela hi nkarhi wolowo, ntlawa wolowo wa vahundzuluxeri wu andzisiwile naswona vahundzuluxeri volavo va tirha hi matimba leswaku va hundzuluxela minkandziyiso yo tala leyi tirhisiwaka hi mavandlha lama andzaka lama tirhisaka Xiluganda. Kutani sweswi, mavandlha ya kwalomu ka hafu eka hinkwawo lama nga kona etikweni ma tirhisa Xiluganda.

Hi ku famba ka nkarhi, minkandziyiso ya hina yi hundzuluxeriwe hi tindzimi tin’wana. Kutani sweswi ku ni mintlawa leyi minkarhi hinkwawo yi hundzuluxelaka hi Xiacholi, Xilhukonzo ni hi Xirunyankore. Ku engetela kwalaho, minkandziyiso yo karhi yi hundzuluxeriwa hi Xiateso, Xilugbara, Ximadi ni hi Xirutoro.

Vahundzuluxeri va Xiacholi va tirhela etihofisini to hundzuluxela leti nga le Gulu laha ririmi rero ri tirhisiwaka kona naswona lava hundzuluxelaka Xirunyankore va tirhela etihofisini to hundzuluxela leti nga le Mbarara laha ririmi rero ri tirhisiwaka kona. Leswi swi pfuna vahundzuluxeri leswaku va hambeta va vulavula ririmi ra rikwavo naswona swa va pfuna leswaku leswi va swi hundzuluxelaka swi twisiseka hi ku olova. Hi nkarhi lowu fanaka, mavandlha ya kwalaho ma pfuneka hi ku seketeriwa hi vahundzuluxeri volavo.

Handle ko kanakana, ntirho wo hundzuluxela wu lava matshalatshala lamakulu swin’we ni switirho swo tala. Vahundzuluxeri va le Uganda lava tirhaka hi matimba swin’we ni vahundzuluxeri van’wana emisaveni hinkwayo va leteriwile leswaku va twisisa Xinghezi, va tlhela va leteriwa ndlela yo antswa yo hundzuluxela. Matshalatshala wolawo ma ve ni vuyelo lebyinene hikuva vanhu vo tala va le Uganda, lava humaka eka “tinyimba hinkwato ni vanhu hinkwavo ni tindzimi hinkwato,” va vuyeriwa hi ku hlaya ntiyiso wa Bibele hi ririmi ra rikwavo ku tlula rini na rini. (Nhlav. 7:9, 10) Hikwalaho ka sweswo, hi 2003, a ku ri ni vahuweleri lava tlulaka 3 000 lava a va chumayela hi Mfumo eUganda naswona endzhaku ka malembe manharhu ntsena hi 2006 a va ri 4 005.

XILAVEKO LEXIKULU XA TINDHAWU TO GANDZELA

Emalembeni ya khale, vamakwerhu a va khoma minhlangano ya vona emakaya ya vamakwerhu, etiholweni ta mani na mani ni le titlilasini ta xikolo. Miako yo sungula leyi va yi tirhiseleke ku khoma minhlangano ya Vukreste eka yona a ku ri tindlu leti endliweke hi ndzhope ivi ti fuleriwa hi byanyi leti a ti ri ematiko-xikaya ya le Namaingo ni le Rusese. Matshalatshala ya vamakwerhu lava etindhawini letimbirhi ma katekisiwile naswona mavandlha ma simekiwe ma tiya.

Hambiswiritano, hambi ku ri miako leyi tolovelekeke ya le tindhawini leti nga le madorobeni ya durha naswona swiyimo swa ikhonomi swa le Uganda swi endla leswaku swi nga olovi ku aka Tiholo ta Mfumo. Holo ya Mfumo yo sungula eJinja, yi nyiketeriwe hi March 1988. Leswaku holo yoleyo yi akiwa ku laveke matshalatshala lamakulu, ku nga ku tsemiwa ka mirhi enhoveni leyi nga le kusuhi ni ku yi fambisa hi lorhi etindleleni leti nga ni ndzhope! Hi ku famba ka nkarhi, vamakwerhu va le Mbale, Kampala, ni le Tororo va ake Tiholo ta Mfumo hi ku tirhisa makungu ni vutlhari bya vona.

Tiholo ta Mfumo ti akiwe hi xihatla hi 1999 loko ntlawa wa vaaki wu simekiwa hi ku pfuniwa hi Hofisi ya Vunjhiniyara ya Xifundzha ya rhavi ra laha Afrika Dzonga. Rhavi leri ri hlawule vamakwerhu va kaye, lava a va katsa vamakwerhu vambirhi lava humaka ematikweni mambe swin’we ni vasati va vona. Vamakwerhu volavo lava hisekaka va hatle va dyondza ntirho wa vona naswona va tlhele va dyondzisa vamakwerhu va kwalaho ntirho. Hambileswi mathulusi lama tirhaka hi gezi a ma nga talanga, swi nga olovi ku kuma mati naswona vanhu lava tisaka swilo swo aka va nga tshembisi, ntirho wolowo wo aka wu andzile naswona wu endliwe hi xihatla hikuva ku akiwe tiholo ta 67 naswona hi xiringaniso holo ha yin’we a yi teka n’hweti ni hafu leswaku yi hela ku akiwa.

Sweswi mavandlha yo tala ya le Uganda ma tsakela ku khomela minhlangano ya wona eHolweni ya wona ya Mfumo naswona ma vona vuyelo bya ku va ni holo emugangeni wa wona. Vanhu lava tsakelaka va swi rhandza ku ya endhawini leyi fanelekaka yo gandzela ku ri ni ku ya etlilasini ya xikolo naswona nhlayo ya lava vaka kona eminhlanganweni yi tlakukile naswona vahuweleri emavandlheni va andza swinene.

KU LANGUTANA NI KU ANDZA LOKU HATLISAKA

Hambiswiritano, ku andza loku hlamarisaka emavandlheni a ku endla leswaku swi tika ku kuma tindhawu to khomela tinhlengeletano ni mintsombano eka tona. Xana a ku ta endliwa yini leswaku ku kumiwa tindhawu leti fanelekaka leti a ti nga ta endla leswaku vamakwerhu va famba mpfhuka, ngopfu-ngopfu lava humaka ematiko-xikaya? Xiphiqo xexo xi tlhantlhiwe loko ku nyikiwa mpfumelelo wa leswaku ku akiwa Tiholo ta Mfumo leti ndlandlamuxekaka. Leti i tiholo leti tolovelekeke leti nga ni ndhawu leyikulu leyi pfulekeke leyi nga ni lwangu ni fulorho. Loko khumbi leri nga le ndzhaku ra Holo ya Mfumo ri susiwa hi nkarhi wa nhlengeletano, vayingiseri vo tala va yingisela tinkulumo va tshame ehansi ka lwangu. Tiholo teto se ti hetiwile eKajansi, eRusese ni le Lira naswona ya vumune yi karhi ya akiwa eSeta.

Nakambe ndlela leyi Yehovha a ku katekiseke ha yona ku andza eUganda yi endle leswaku ku va ni ku cinca ko karhi eka ndlela leyi swilo swi hleriwaka ha yona. Emahlweni ka 1994, a ku ri ni xifundzha xin’we ntsena etikweni hinkwaro. Hi ku famba ka nkarhi, ku simekiwe swifundzha swo tala leswi a swi ta langutela nhlayo leyi andzaka ya mavandlha ni mintlawa swin’we ni ku hambana ka tindzimi. Namuntlha, tanihi leswi eUganda ku nga ni mavandlha ya 111 ni mintlawa ya kwalomu ka 50, tiko leri ri ni swifundzha swa nhungu naswona swinharhu i swa Xiluganda.

Apollo Mukasa, un’wana la nga mulanguteri wa xifundzha eUganda, u khuvuriwe hi 1972. Hi 1980 u sungule ku phayona ematshan’weni yo hlongorisa dyondzo ya le yunivhesiti kumbe ya le kholichi. Xana wa tisola hi xiboho xa yena?

Apollo u ri: “A ndzi tisoli nikatsongo. Ndzi ve ni mintokoto yo tala leyi tsakisaka loko ndza ha ri phayona ro hlawuleka niloko ndzi ri mulanguteri wa xifundzha niloko ka ha ri ni mintlawa hi minkarhi leya khale. Lexi ndzi tsakiseke swinene i dyondzo leyi tlakukeke leyi ndzi yi kumeke eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli.”

Handle ka Apollo, vamakwerhu lava tlulaka 50 va le Uganda va kume dyondzo ya risima swinene eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli ku sukela hi 1994, loko tlilasi yo sungula yi khomiwa erhavini ra le Kenya. Vamakwerhu lava vo tala va pfuna mavandlha lamatsongo ni mintlawa tanihi leswi va nga maphayona yo hlawuleka hi hala tlhelo van’wana i valanguteri va miganga ni va swifundzha naswona va pfuna vamakwerhu va xinuna ni va xisati.

Hi 1995 ku simekiwe Komiti ya Tiko eUganda leyi a yi ta kongomisiwa hi rhavi ra le Kenya. Kaya rin’wana ra varhumiwa leri nga le Kampala ri ve kaya lerintshwa ra ndyangu wa vatirhi va nkarhi hinkwawo va ku tirhandzela va nhungu lava katsaka vahundzuluxeri va Xiluganda. Hi September 2003, tiko ra Uganda ri ve ni rhavi.

“SWESWI HI HANYA EPARADEYISINI”

Ku ringana nkarhi wo karhi, Komiti ya Tiko a yi ri karhi yi ringeta ku fambisana ni ku andza ka mintlawa ya vahundzuluxeri ni ku khathalela mintirho yin’wana leyi andzaka ya le tihofisini. Ku xaviwe miako yimbirhi leyi nga le kusuhi ni hofisi leyi nga le Kampala leswaku yi ta khathalela xilaveko xexo. Kambe hi ku famba ka nkarhi, a ku laveka miako leyikulu leswaku ku ta khathaleriwa ku andza koloko. Hi 2001 Huvo leyi Fumaka yi pfumelele leswaku ku xaviwa ndhawu leyi ringanaka tihektara ta mune leyi nga le handle ka Kampala, leyi nga le kusuhi ni ribuwa ra Tiva ra Victoria, leyi a yi ta tirhiseriwa ku aka miako leyintshwa ya rhavi.

Eku sunguleni, vini va khampani leyi a yi swi lunghekele kahle ku aka a va xi hlamulanga xikombelo xa hina hikuva a va khomekile hi ntirho wun’wana lowukulu. Kambe hi xitshuketa va cince miehleketo ya vona naswona lexi hlamarisaka hileswaku a va lavanga mali yo tala leswaku va ta aka rhavi rero lerintshwa. Swi tikomba onge va lahlekeriwe hi ntirho lowukulu wo aka va nga swi rindzelanga, leswi endleke leswaku va pfumela ku aka rhavi hi xihatla hilaha va nga kotaka hakona.

Hi January 2006, ndyangu wa Bethele a wu tsakile loko wu rhurhela eka muako wo saseka wa swithezi swimbirhi lowu nga ni makamara ya 32 yo tshama eka wona. Miako yoleyo a yi ri ni muako wa tihofisi, kamara ro dyela eka rona lerikulu, khixi ni ndhawu yo hlantswela eka yona. Nakambe ndhawu yoleyo yi ni fambiselo ra nkululo leri nga dyiki mali, muako wo hlayisa nhundzu ya ndzawulo yo rhumela tibuku ni miako yo lunghisela swilo eka yona, ndhawu yo hlayisa mati swin’we ni janareta ya gezi. Makwerhu un’wana a a tsakile hiloko a ku: “Sweswi hi hanya eparadeyisini kambe hi kayela vutomi lebyi nga heriki ntsena!” Hi Mugqivela January 20, 2007, Anthony Morris la nga xirho xa Huvo leyi Fumaka u nyikele nkulumo yo nyiketela rhavi.

KU ANDZA KA VUTIVI BYA NTIYISO

Eka makume ya malembe ya sweswinyana, hi minkarhi ya mpfilumpfilu ni yo rhula, vanhu va Yehovha va le Uganda va swi vonile leswaku swi njhani ku ‘chumayela rito hi nguva leyinene ni hi nguva ya ku karhateka.’ (2 Tim. 4:2) Hi 2008 vahuweleri va 4 766 va tsake ngopfu leswi va fambiseke tidyondzo ta Bibele ta 11 564 naswona vanhu va 16 644 va ve kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste. Tinhlayo leti swin’we ni nhlayo ya muhuweleri un’we la faneleke a chumayela vanhu va 6 276, ti komba leswaku masimu wolawo ma ha “basile leswaku ma tshoveriwa.”—Yoh. 4:35.

Hi nkarhi lowu fanaka, vamakwerhu va le Uganda va dyondze eka mintokoto ya vona leyi vavaka, ndlela leyi swiyimo swi cincaka ha yona ni ndlela leyi ripfumelo ra hina ri nga ringiwaka ha yona hi xihatla. Nilokoswiritano, mintokoto ya vona yi va dyondzise ku tshembela eka Yehovha ni le ka nkongomiso wa Rito ra yena swin’we ni ku seketela vamakwerhu emisaveni hinkwayo.

Ntsumi yi byele muprofeta wo tshembeka Daniyele loyi se a a dyuhala leswaku ‘enkarhini wa makumu vutivi bya ntiyiso byi ta andza.’ (Dan. 12:4) Hakunene hikwalaho ko katekisiwa hi Yehovha, vutivi bya ntiyiso byi andzile eUganda. A swi kanakanisi leswaku exifundzheni lexi, laha xihlovo xa nambu lowukulu wa Nayili xi kumekaka kona, mati yo tala ya ntiyiso ma ha hambeta ma kumeka leswaku ma ta timula hinkwavo lava nga ni torha ro twa ntiyiso wa Bibele. Tanihi leswi Yehovha a hambetaka a katekisa ntirho emisaveni hinkwayo, hi wu langutele hi mahlo-ngati nkarhi lowu ha wona vanhu hinkwavo va nga ta hlangana ivi va dzunisa Yehovha hilaha ku nga heriki!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 84]

‘A swi nga tolovelekanga ku twa munhu wa le Amerika a ri karhi a bula ni munhu wa le Scotland eka xiya-ni-moya xa laha Afrika’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 92]

“Xana va nga wu yirisa njhani ntirho lowu nga embilwini ya mina?”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 111]

“Xana u ri yini loko u lava ku, ‘Mfumo wa Xikwembu’ hi Xiluganda?” “Obwakabaka bwa Katonda”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 72]

Nkatsakanyo Wa Uganda

Tiko ra kona

Tiko ra Uganda ri ni swilo swo hambana-hambana leswi hlamarisaka, swo fana ni makhwati ni madyelo lamanene, milambu ni mativa yo tala swinene swin’we ni ntshava yo xonga swinene leyi funengetiweke hi gamboko leyi vuriwaka Ruwenzori Range. Tiko leri ri teka ndhawu leyi ringanaka tikhilomitara ta swikwere swa 241 551, naswona ri katsa hafu ya Tiva ra Victoria, ku nga tiva lerikulu ku ma tlula hinkwawo eAfrika.

Vanhu va kona

Vanhu lava tlulaka tiphesente ta 85 lava vumbaka tinxaka ta kwalomu ka 30, va tshama etindhawini ta le matiko-xikaya.

Ririmi ra kona

Xiluganda hi rona ririmi leri tirhisiwaka ngopfu ku tlula tindzimi ta 32 leti vulavuriwaka eUganda. Tindzimi ta ximfumo leti tirhisiwaka i Xinghezi ni Xiswahili.

Ndlela yo tihanyisa

Etikweni ra Uganda ka rimiwa naswona vanhu va tihanyisa hi ku endla kofi, tiya, khothoni ni hi ku xavisa swilo swa le masin’wini. Vanhu vo tala va le Uganda va tihanyisa hi ku tirimela kambe van’wana va tihanyisa hi ku phasa tinhlampfi kumbe ku valangisa vaendzi.

Swakudya swa kona

Matooke (leswi kombisiweke), i swakudya leswi virisiwaka leswi endliwaka hi muxaka wo karhi wa mabanana lama swekiwaka naswona swa rhandziwa ngopfu le dzongeni wa tiko. Vuswa, mihlata ni xinkwa lexi endliweke hi mapa ya n’wahuva kumbe hi mintsumbula va swi covela hi miroho yo hambana-hambana.

Maxelo

Tanihi leswi tiko ra Uganda ri nga le timbaleni-ntshava leti tlakukeke timitara ta kwalomu ka 1 500 edzongeni wa rona naswona ti tlakukeke timitara ta kwalomu ka 900 en’walungwini wa rona, i tiko leri nga hisiki ku tlula mpimo. Tindhawu to tala etikweni leri ti ni nguva ya timpfula ni leyi nga riki ya timpfula.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Rirhandzu Ra Xiviri Ra Vakreste Ri Hi Tsakisile Swinene

PETER GYABI

U VELEKIWE HI 1932

U KHUVURIWE HI 1965

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA I nkulu la pfuneke ku hundzuluxela minkandziyiso hi nkarhi lowu ntirho a wu yirisiwe ha wona. Yena ni nsati wa yena, Esther, va ni vana va mune lava kuleke.

◼ LOKO varhumiwa vo sungula lava nga Timbhoni ta Yehovha va fika eUganda, a ku ri ni xihlawuhlawu lexikulu etikweni naswona valungu vo tala a va nga swi lavi ku tolovelana ngopfu ni vantima va laha Afrika. Rirhandzu ra xiviri ra Vukreste ra varhumiwa volavo ri hi tsakisile swinene naswona a hi va rhandza ngopfu.

Hi va-1970, ndyangu wa hina wu tsakele ku va swin’we ni ku chumayela ni varhumiwa lava a va tshama tikhilomitara ta kwalomu ka 65 ku suka eMbarara. Siku rin’wana loko hi ya kwalaho, masocha ma yimise movha wa hina. Socha rin’wana ri te: “Loko mi lava ku fa, mi nga ya emahlweni ni riendzo ra n’wina.” Swi vonake ku ri vutlhari ku tlhelela ekaya. Hambiswiritano, loko masiku ma ri karhi ma hundza, hi karhateke swinene hi varhumiwa volavo. A hi lava ku endzela kaya ra varhumiwa hi ku hatlisa hi ya vona leswaku swi va fambela njhani. A swi nga olovi ku nghena endhawini yoleyo, kambe ndzi tirhise xikhundlha xa mina tanihi leswi a ndzi tirha etihofisini ta vulawuri ta le xibedlhele swin’we ni thikithi leri a ri ri emovheni wa mina leswaku ndzi hundza etindleleni leti masocha a ma ti sivile. A hi tsake swinene loko hi kuma leswaku varhumiwa volavo va ha hlayisekile! Hi va engetelele swakudya hi tlhela hi tshama na vona masiku ma nga ri mangani. Endzhaku ka sweswo, a hi va endzela vhiki rin’wana ni rin’wana kukondza xiyimo xi antswa leswaku va nga rhurhela eKampala. Loko swiyimo swi ri karhi swi tika, hi nambe hi swi vona leswaku vamakwerhu va hi rhandza swinene.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 82]

“A Ndzi Titwa Onge A Ndzi Nge Vuli Nchumu”

MARGARET NYENDE

U VELEKIWE HI 1926

U KHUVURIWE HI 1962

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA I makwerhu wo sungula wa xisati eUganda ku amukela ntiyiso. U ve phayona ra nkarhi hinkwawo ku ringana malembe lama tlulaka 20. Wa ha ri muhuweleri la hisekaka.

◼ NUNA wa mina a a swi rhandza ku dyondza Bibele na Makwerhu Kilminster hiloko a ringanyeta leswaku na mina ndzi fanele ku dyondza hikuva a ndzi yi rhandza swinene Bibele. Kutani ku endliwe malunghiselelo ya leswaku Eunice, nsati wa John Bwali a dyondza na mina.

A ndzi swi rhandza leswi a ndzi swi dyondza kambe a ndzi chava ku chumayela vanhu van’wana. A ndzi ri ni tingana naswona a ndzi titwa onge a ndzi nge vuli nchumu. Kambe Eunice a a ndzi lehisela mbilu, eku sunguleni a a ndzi pfuna leswaku ndzi hlaya tsalwa rin’we ntsena. Kutani loko hi ri karhi hi chumayela a a ndzi dyondzisa leswaku ndzi nga ri hlamusela njhani tsalwa rero. Yehovha u ndzi pfunile leswaku ndzi hlula ku chava koloko.

Loko ndzi nga si khuvuriwa, ndzi hlamale ngopfu loko nuna wa mina a fularhela ntiyiso ivi a ndzi siya ni vana va hina va nkombo. Nilokoswiritano, vamakwerhu va ndzi pfunile; va ndzi seketerile va tlhela va ndzi pfuna ni vana va mina leswaku hi tshama hi tiyile hi tlhelo ra moya. Mpatswa lowu humaka etikweni rimbe lowu a wu hlanganyela eKampala, a wu hundza hi movha wu teka mina ni vana va mina hi famba na wona. Ndza tsaka swinene leswi vana va mina va mune ni mindyangu ya vona va hlawuleke ku tirhela Yehovha.

Eku heteleleni, ndzi swi kotile ku va phayona ra nkarhi hinkwawo. Tanihi leswi ndzi nga ni vuvabyi bya marhambu, ndzi tiendlele xitafulana lexi ndzi vekaka minkandziyiso eka xona ehandle ka yindlu ya mina naswona ndzi chumayela munhu un’wana ni un’wana la hundzaka. Hi ndlela yoleyo ndzi swi kotile ku hambeta ndzi phayona.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 98, 99]

Xikwembu Xi Katekise Ntirho Wa Hina Wo Endla Vadyondzisiwa

SAMUEL MUKWAYA

U VELEKIWE HI 1932

U KHUVURIWE HI 1974

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA Ku ringana malembe yo tala, Samuel a a yimela nhlengeletano etimhakeni ta nawu nakambe i nkulu naswona i phayona.

◼ A NDZI nge ri rivale siku leri hi valangeke rhavi ra le Kenya eNairobi ha rona.

Loko ndzi ri karhi ndzi kambisisa mepe wa le Uganda ndzi vutise ndzi ku, “Xana tineleta leta mivalavala leti nga laha eka mepe lowu i ta yini?”

Robert Hart la nga xirho xa Komiti ya Rhavi u te, “Leti i tindhawu leti nga ni vanhu vo tala lava tsakelaka.”

Loko ndza ha langute neleta yin’wana ya muvala wo karhi leyi a yi kombetele eximutanini lexi ndzi humaka eka xona xa le Iganga, ndzi n’wi vutise ndzi ku, “Xana mi ta ma rhumela rini maphayona endhawini leyi?”

U ndzi hlamule a ku, “A hi nge rhumeli munhu.” Hiloko a ndzi languta exikandzeni ivi a ku, “Hi ta rhumela wena.”

Ndlela leyi Makwerhu Hart a ndzi hlamuleke ha yona yi ndzi hlamarisile hikuva a ndzi nga si va phayona hi nkarhi wolowo naswona a ndzi nga ha tshami emugangeni lowu ndzi kuleleke eka wona. Kambe ndzi tshame ndzi ri karhi ndzi ehleketa hi mhaka yoleyo naswona endzhaku ka loko ndzi tshike ku tirhela tiko, ndzi hlawule ku tlhelela ekaya ivi ndzi va phayona ra nkarhi hinkwawo. Hakunene swi ndzi tsakisile ku vona nhlayo leyitsongo ya vahuweleri yi andza hi xihatla ivi yi va vandlha leri tiyeke leri nga ni Holo ya rona ya Mfumo!

Loko Patrick Baligeya a averiwa ku va phayona ro hlawuleka eIganga, hi tshame hi tlhela hi phayona swin’we. Nakambe hi byale mavele leswaku hi ta tihanyisa ha wona. Mixo wun’wana ni wun’wana a hi sungula hi ku hlaya ndzimana ya siku ivi hi ya tirha tiawara ti nga ri tingani emasin’wini ya hina. Endzhaku ka sweswo a hi tiphina hi ku chumayela siku hinkwaro.

Tanihi leswi mavele ya hina a ma ri karhi ma kula, vaakelani van’wana a va vula leswaku ntirho wa hina wo chumayela wu hi kavanyeta leswaku hi nga khathaleli mavele ya hina. A hi swi tiva leswaku minkarhi hinkwayo hi fanele hi sirhelela mavele eka tinkawu loko ma ri karhi ma kula. Nilokoswiritano, a hi nga swi lavi ku kavanyeta ntirho wa hina wo chumayela hikwalaho ka tinkawu leti a ti lava ku hlongorisiwa.

Endzhakunyana ka sweswo hi vone timbyana timbirhi letikulu ti ri karhi ti famba-famba emasin’wini ya hina. A hi nga swi tivi leswaku ti huma kwihi nileswaku i ta mani kambe ematshan’weni yo ti hlongola, siku rin’wana ni rin’wana a hi ti nyika swakudya ni mati. Kutani loko ti ri karhi ti famba-famba ensin’wini ya hina, tinkawu a ti nga tlangeli eka yona. Kutani endzhaku ka mavhiki ya mune, timbyana teto ti nambe ti nyamalala—kambe mavele ya hina a ma tshama ma sirhelelekile masiku hinkwawo! Hi nkhensa Yehovha hileswi a hi pfuneke leswaku hi tshovela mavele yo tala ematshan’weni ya leswaku ma dyiwa hi tinkawu. Nakambe xa nkoka swinene hileswaku ha tsaka leswi Xikwembu xi hi katekiseke leswaku hi endla ntirho wo chumayela!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 101, 102]

Hambileswi A Ndzi Khotsiwile, Yehovha U Ndzi Seketerile

PATRICK BALIGEYA

U VELEKIWE HI 1955

U KHUVURIWE HI 1983

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA U sungule ku phayona endzhakunyana ka loko a khuvuriwile. Yena ni nsati wa yena Symphronia, va endzela mavandlha.

◼ LOKO mfumo lowuntshwa wu sungula ku fuma hi 1979, vanhu hinkwavo lava a va seketela mfumo lowo sungula va sindzisiwe ku ya ekhotsweni leswaku va ta sirheleriwa. Ku tivisiwe leswaku munhu un’wana ni un’wana la nga pfumelelaniki ni lunghiselelo rero a a ta tekiwa a ri munhu loyi a xungetaka mfumo lowuntshwa naswona a a nga ta khomiwa hi ndlela leyinene. Tanihi leswi ndzi tshameke ndzi tirha ku yimbelelela masocha, ndzi boheke ku ya ekhotsweni.

A ndzi tsakile le khotsweni hikuva a ndzi ri ni nkarhi wo hlaya Bibele masiku hinkwawo leswaku ndzi nga tshameli ku anakanyisisa hi swilo swo tala. Kasi hi hala tlhelo, a ndzi tiyimisele ku dyondza ntiyiso naswona a ndzi rhandza ku vulavula ni vabohiwa-kulorhi hi tinhloko-mhaka ta Bibele. Ekhotsweni leri a ndzi pfaleriwe eka rona, a ku ri na John Mundua, loyi a nga Mbhoni ya Yehovha, loyi a a khotsiwile hikuva u tshame a va mutirhela-mfumo naswona a a ri un’wana wa rixaka leri a ri tekiwa ri ri leri seketelaka mfumo lowo sungula.

Hi ku tiyimisela, John a a ndzi chumayela mahungu lamanene naswona a ndzi rhiya ndleve. A hi ri ni Swihondzo swo Rindza swa 16 ni buku leyi nge Good News—To Make You Happy,c kambe ndzi nambe ndzi swi xiya leswaku leswi a ndzi swi dyondza a ku ri ntiyiso. Endzhaku ka loko ndzi dyondze Bibele tin’hweti tinharhu, John u vule leswaku ndzi nga faneleka ku va muhuweleri. Endzhakunyana ka sweswo, milandzu ya yena hinkwayo yi suriwile hiloko a ntshunxiwa. Munhu loyi a a ndzi pfuna leswaku ndzi namarhela nhlengeletano ya Yehovha, se a a fambile. Hambiswiritano, ndzi hambete ndzi dyondza Bibele ni vabohiwa-kulorhi lava tsakelaka hilaha a ndzi swi kota hakona.

Ndzi ntshunxiwe hi October 1981 naswona ndzi tlhelele eximutanini lexi a ndzi tshama eka xona laha a ku nga ri ni Timbhoni. Maxaka ya mina ma ringetile ku ndzi sindzisa leswaku ndzi hlanganyela na wona eka mikhuva ya wona ya vukhongeri. Kambe, Yehovha u swi vonile leswaku ndzi lava ku n’wi tirhela hiloko a ndzi seketela. A ndzi swi tiva leswaku ndzi fanele ndzi landzela xikombiso xa Yesu hiloko ndzi sungula ku chumayela ndzi ri ndzexe naswona ku nga ri khale se a ndzi dyondza ni vanhu vo tala. Siku rin’wana, n’wini un’wana wa muti u te ni buku leyi nge, Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki, hiloko a ku eka mina, “Leswi u swi vulaka swi fana ni leswi ndzi swi dyondzeke ebukwini leyi.”d Wanuna yoloye a a nga tsakeli ngopfu naswona a ndzi tiyimisele ku hlaya buku ya yena swin’we ni Swihondzo swo Rindza swo tala leswi a a ri na swona. Kutani eka xiendlakalo lexi, n’wini wa muti u ndzi fambisele minkandziyiso!

Kambe a ndza ha fanele ndzi kuma Timbhoni. Makwerhu Mundua a a ndzi byele leswaku ku ni Timbhoni eJinja. Xisweswo, a ndzi tiyimisele ku ya kuma vamakwerhu kwalaho. Endzhaku ka loko ndzi khongele vusiku hinkwabyo, ndzi pfuke hi matakuxa hi siku leri landzeleke ivi ndzi famba ndzi nga fihlulanga. Munhu wo sungula loyi ndzi hlanganeke na yena a a khome plasitiki leyi a yi voningela swilo leswi nga endzeni ka yona. A ndzi vona onge ndza lorha loko ndzi vona leswaku endzeni ka yona a ku ri ni magazini wa Xalamuka! A ndzi hlangane ni Mbhoni!

Hi 1984, a ndzi tsake swinene ku ya eXikolweni xo sungula xa Ntirho wa Vuphayona eUganda. Ndzi hlamale ngopfu exikolweni xexo loko ndzi hlangana na John Mundua, makwerhu loyi ndzi n’wi rhandzaka swinene! Hambileswi sweswi a nga ni malembe ya 74 hi vukhale, wa ha hambeta a ri phayona ra nkarhi hinkwawo leri tshembekaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 113]

U Hetelele A Kume Vukhongeri Bya Ntiyiso

Makwerhu un’wana wa xisati u kombele Mats Holmkvist, la nga murhumiwa leswaku a endzela Mutesaasira Yafesi loyi a a ri mufundhisi wa Kereke ya Savata. Mufundhisi loyi se a a tsakela Timbhoni ta Yehovha naswona a a tsale swivutiso swa 20 leswi a a lava ku ti vutisa swona. Loko a hlangana na Mats, u n’wi nyike swivutiso leswi a a swi tsarile.

Endzhaku ka loko va vulavule hi Bibele tiawara timbirhi, Mutesaasira u te: “Ndzi vona onge se ndzi byi kumile vukhongeri bya ntiyiso! Ndzi kombela u ndzi endzela eximutanini lexi ndzi tshamaka eka xona. Ku ni vanhu van’wana lava lavaka ku tiva leswi engetelekeke hi Timbhoni ta Yehovha.”

Endzhaku ka masiku ya ntlhanu, Mats ni murhumiwa un’wana va fambe hi swithuthuthu va ya endzela Mutesaasira eximutanini xa Kalangalo, ku nga riendzo leri tekaka tikhilomitara ta 110, va ri karhi va famba endleleni leyi nga riki yinene leyi nga ni ndzhope va hundza emasin’wini ya tiya. Kutani vamakwerhu volavo a va tsakile loko Mutesaasira a va yisa endlwini leyi fuleriweke hi byanyi leyi nga ni mfungho lowu nge “Holo ya Mfumo.” A a lunghiselele yindlu leyi leswaku yi ta tirhiseriwa ku dyondza Bibele ni ku khoma minhlangano eka yona!

A ku ri ni vanhu van’wana va khume lava a va tsakela hikwalaho ka leswi Mutesaasira a va byeleke ntiyiso. Ku sunguriwe tidyondzo ta Bibele naswona Mats a nga hetiwanga matimba hi riendzo rero ro leha kambe a a va fambisela dyondzo ya Bibele kambirhi hi n’hweti. Tidyondzo teto ta Bibele a ti famba kahle. Vanhu lava tlulaka 20 va ve vahuweleri eKalangalo naswona vandlha leri nga ekusuhi ni doroba ra Mityana ri kula kahle. Hi nkarhi wolowo, Mutesaasira u hatle a cinca mahanyelo ya yena naswona u khuvuriwile. Sweswi u hundzile emalembeni ya 70 naswona i nkulu evandlheni.

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 108, 109]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA Uganda

1930

1931 Robert Nisbet na David Norman va chumayela eAfrika Vuxa.

1940

1950

1950 Va ka Kilminster va rhurhela eUganda.

1952 Ku simekiwa vandlha ro sungula.

1956 Ku khuvuriwa vanhu vo sungula.

1959 Ku fika vamakwerhu lava humaka ematikweni mambe leswaku va ta pfuna hi tlhelo ra moya.

1960

1963 Ku fika varhumiwa lava thwaseke eGiliyadi.

1972 Ku khomiwa ntsombano wa muganga wo sungula.

1973 Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwa naswona varhumiwa va hlongoriwa.

1979 Ntirho wu tlhela wu pfumeleriwa.

1980

1982 Varhumiwa va tlhela va pfumeleriwa ku nghena etikweni.

1987 Xihondzo xo Rindza xi hundzuluxeriwa hi Xiluganda n’hweti yin’wana ni yin’wana.

1988 Ku nyiketeriwa Holo yo sungula ya Mfumo.

1990

2000

2003 Ku simekiwa rhavi.

2007 Ku nyiketeriwa ka miako leyintshwa ya rhavi.

2010

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

5,000

3,000

1,000

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

[Mimepe leyi nga eka tluka 73]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

DEMOCRATIC REPUBLIC OF THE CONGO

SUDAN

KENYA

UGANDA

KAMPALA

Arua

Gulu

Lira

Soroti

Lake Kyoga

Masindi

Hoima

Mbale

Tororo

Namaingo

Iganga

Jinja

Seta

Kajansi

Entebbe

Mityana

Kalangalo

Fort Portal

Rusese

Lake Albert

Ruwenzori Mts.

Equator

Lake Edward

Masaka

Mbarara

Kabale

KENYA

LAKE VICTORIA

TANZANIA

BURUNDI

RWANDA

UGANDA

KAMPALA

KENYA

NAIROBI

Meru

Mt. Kenya

Mombasa

TANZANIA

DAR ES SALAAM

Zanzibar

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

UGANDA

KAMPALA

Arua

Gulu

Lira

Soroti

Masindi

Hoima

Fort Portal

Masaka

Mbarara

Kabale

LAKE VICTORIA

[Xifaniso]

Makwerhu Hardy ni nsati wakwe va endzele tindhawu to tala ta le Uganda hi mavhiki ya tsevu

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 69]

David Norman na Robert Nisbet va tise mahungu lamanene eAfrika Vuxa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 71]

George na Robert va ka Nisbet swin’we na Gray na Olga va ka Smith va ri ebyatsweni ni timovha ta vona va lunghekele ku tsemakanya nambu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 75]

Mary na Frank va ka Smith, va ri kusuhi ni ku tekana hi 1956

[Xifaniso lexi nga eka tluka 78]

Ann Cooke ni vana vakwe va ri na Makwerhu wa xinuna Makumba na Makwerhu wa xisati Makumba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 80]

Tom na Bethel va ka McLain i varhumiwa vo sungula va le Giliyadi ku fika eUganda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 81]

Kaya ro sungula ra varhumiwa eJinja

[Xifaniso lexi nga eka tluka 83]

Barbara na Stephen va ka Hardy i varhumiwa va le Giliyadi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 85]

Mary Nisbet (exikarhi) ni majaha ya yena Robert (eximatsini), George (exineneni), na William ni nsati wa yena, Muriel (endzhaku)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 89]

Tom Cooke a ri karhi a nyikela nkulumo eNhlengeletanweni wa Muganga wa le Kampala lowu nge “Vuhosi Bya Xikwembu”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

George na Gertrude va ka Ochola

[Swifaniso leswi nga eka tluka 94]

Vamakwerhu va hambete va hlangana hambileswi a va yirisiwile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Fred Nyende

[Xifaniso lexi nga eka tluka 96]

Emmanuel Kyamiza

[Xifaniso lexi nga eka tluka 104]

Stanley Makumba a ri ni nsati wa yena Esinala, hi 1998

[Xifaniso lexi nga eka tluka 107]

Heinz na Marianne va ka Wertholz va ye etlilasini yo sungula ya Rhavi ra Xikolo xa Giliyadi eJarimani

[Swifaniso leswi nga eka tluka 118]

Mintlawa Ya Vahundzuluxeri

Xiluganda

Xiacholi

Xilhukonzo

Xirunyankore

[Swifaniso leswi nga eka tluka 123]

Tiholo ta Mfumo ta manguva lawa ti hambanile eka leto sungula (eximatsini)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 124]

Rhavi Ra Le Uganda

Komiti ya Rhavi: Mats Holmkvist, Martin Lowum, Michael Reiss na Fred Nyende: muako wa hofisi (ehansi) ni muako wo tshama eka wona (exineneni)