Albania

ALBANIA i tiko leritsongo leri nga ni timhaka to tala. Tiko leri ri endzeriwe hi vanhu vo huma ematikweni yo hambana-hambana naswona vafumi va matiko va khome xo tika loko va ringeta ku ri lawula naswona ri tshame malembe yo tala ri nga ri na vuxaka ni matiko man’wana. Hambileswi Timbhoni ta Yehovha ta le ndhawini leyi ti langutaneke ni ku tikeriwa ni maxangu lamakulu, Yehovha Xikwembu u ti nyike matimba a tlhela a ti katekisa hi ku ti fuwisa hi tlhelo ra moya. Rungula leri landzelaka ri hlamusela hi ku komisa matimu ya tona lama tsakisaka naswona ri kombisa ndlela leyi “voko ra Yehovha” ri ma seketeleke ha yona malandza yakwe lama titsongahataka etikweni leri.—Mint. 11:21.

Ku ringana madzana ya malembe, valawuri lava humaka eka matiko man’wana va lwe hi matimba leswaku va kota ku lawula tiko ra Albania naswona ku lwa ka vona hi matimba swi vange hasahasa eka vukhongeri. Eku sunguleni ka va-1500, ndhawu leyi a yi ri na vukhongeri byo hambana-hambana, vanhu van’wana a va tivula Mamoslem, van’wana va tivula Maorthodox kasi van’wana a va tivula Makhatoliki.

Eku heleni ka va-1800, tiko ra Albania ri sungule ku chivirikela timhaka ta vutiko swin’we ni ku sungula mintlawa leyi seketelaka ku rhandza ngopfu tiko. Vanhu vo tala va le Albania a va ri swisiwana leswi tirhaka ku rima naswona vo tala a va vula leswaku vusweti bya vona byi vangiwe hi leswi matiko yo tala ma ngheneleleke etimhakeni ta tiko ra vona ku ringana malembe yo tala. Hi lembe ra 1900, tiko ra Albania ri sungule ku lava ku tiyimela swin’we ni ku tilawula, kutani sweswo swi endle leswaku ri lwa ni tiko ra Greece, ra Serbia ni ra Turkey. Eku heteleleni, hi 1912, tiko ra Albania ri tivise leswaku rona i tiko leri tiyimeleke.

Endzhakunyana, nawu lowu humaka eka hulumendhe wu yirise swiendlo swo tala swa vukhongeri. Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, mfumo wa Makhomunisi wu herise vukhongeri hinkwabyo naswona wu teke Albania tanihi tiko ro sungula leri nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona.

‘KU KHOMELELA ENTIYISWENI HI NTSAKO’

Emahlweni ka 56 C.E., muapostola Pawulo u vike leswaku yena swin’we ni vatirhi-kulobye, va chumayele mahungu lamanene hi ku helela “ku ya fika ni le Iliriya,” laha ku nga xifundzha xa Rhoma lexi namuntlha xi katsaka xiphemu lexi vuriwaka Albania. (Rhom. 15:19) Swi nga ha endleka leswaku van’wana exifundzheni xexo va ve Vakreste va ntiyiso hi nkarhi wolowo, hikuva matimu ma kombisa leswaku Vukreste byi sungule eAlbania hi lembe-xidzana ro sungula.

Rhekhodo yo sungula ya manguva lawa ya vugandzeri bya ntiyiso etindhawini leti yi ve kona hi 1921, loko John Bosdogiannis a tsalele Bethele ya le Brooklyn a ri exihlaleni xa Crete a vulavula hi ta ku endzela kakwe “ntlawa” wa swichudeni swa Bibele swa le Ioannina, ndhawu leyi sweswi yi nga xiphemu xa n’walungu wa Greece. Hi nkarhi lowu fanaka, vanhu vo tala va le Albania ku katsa na Thanas (Nasho) Idrizi na Costa Mitchell va tshame eNew England, le United States. Loko va dyondze ntiyiso, va lo namba va khuvuriwa. Makwerhu Idrizi u tlhelele eGjirokastër le Albania hi 1922—a a ri makwerhu wo sungula wa le Albania loyi a tlheleleke etikweni ra rikwavo ni ntiyiso wa Bibele. Yehovha u katekise matshalatshala yakwe naswona vanhu va ma amukerile mahungu lamanene. Hi ku hatlisa vanhu van’wana va le Albania lava tshamaka eAmerika va n’wi landzerile va tlhelela ekaya. Hi nkarhi wolowo, Costa Mitchell u ye emahlweni a chumayela ensin’wini ya vanhu lava vulavulaka Xialbania lava tshamaka eBoston, ku nga ntsindza wa Massachusetts le U.S.A.

Sokrat na Thanas Duli (Athan Doulis) va velekeriwe eAlbania kambe loko va ha ri vafana va rhurhisiwile va ya tshama etikweni ra Turkey. Sokrat u tlhelele eAlbania hi 1922. Hi lembe leri landzeleke, Thanas loyi a a ri ni malembe ya 14 na yena u tlhelele eAlbania a ya lava buti wakwe. U tsarile a ku: “Loko ndzi fika laha a hi tshama kona khale, a ndzi n’wi kumanga buti wa mina hikuva a a tirha endhawini leyi nga mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta kwalomu ka 200 ku suka kwalaho. Kambe ndzi kume Xihondzo xo Rindza, Bibele swin’we ni tivholumo ta nkombo ta tibuku leti nge Studies in the Scriptures swin’we ni swibukwana swin’wana leswi sekeriweke eBibeleni. Swi le rivaleni leswaku ni le mugangeni wolowo lowu nga entshaveni, a swi ri kona Swichudeni swa Bibele leswi yeke eAmerika kutani swi vuya se swi tiva Bibele swi tlhela swi yi rhandza.” Loko vamakwerhu lavambirhi va hetelele va hlangana na Sokrat—loyi hi nkarhi wolowo se a a ri Xichudeni xa Bibele lexi khuvuriweke—va sungule ku chumayela makwavo wakwe Thanas.

Hi 1924, rhavi ra le Romania ri averiwe ku khathalela nsimu leyintshwa leyi a ya ha ku sunguriwa eAlbania. Hambileswi ntirho wo chumayela a wu nga si kula ngopfu, Xihondzo xo Rindza xa December 1, 1925 xi te: “Swibukwana leswi nge The Harp of God, The Desirable Government ni lexi nge The World Distress swi hundzuluxeriwile ni ku kandziyisiwa hi ririmi ra kwalaho . . . Vanhu va le Albania va [fambiseriwe] swibukwana swo tala naswona va amukele ntiyiso hi ntsako lowukulu.”

Hi nkarhi wolowo, tiko ra Albania a ri avane hi le xikarhi hikwalaho ka mpfilumpfilu wa tipolitiki. Kambe ku vuriwa yini hi malandza ya Yehovha? Thanas u tsarile a ku: “Hi 1925 a ku ri ni mavandlha manharhu eAlbania swin’we ni Swichudeni swa Bibele leswi a swo va swoxe.” Nakambe u xiye leswaku a swi kombisana rirhandzu kasi vanhu va le ndhawini yoleyo a va ri ni madzolonga, va tidzunisa va tlhela va va ni moya wa ku phikizana. Loko vanhu vo tala va le Albania va ri karhi va rhurha etikweni ra rikwavo, van’wana lava dyondzeke ntiyiso va tlhelele eAlbania va ri ni mapfundza yo ya dyondzisa maxaka ya vona malunghana ni Mfumo wa Kreste lowu a wa ha ku simekiwa.

Hi nkarhi wolowo, eBoston, tinkulumo ta le rivaleni a ti nyikeriwa emahlweni ka vayingiseri va kwalomu ka 60 hi Xialbania hi Sonto nimixo. Lava a va va kona eka minhlangano yoleyo, a va ri swichudeni leswi a swi rhandza ku hlaya swin’we ni ku kambisisa tivholumo ta tibuku leti nge Studies in the Scriptures. Buku leyi nge, The Harp of God na yona yi hlayiwe hi vukheta, hambileswi a yi ri ni swihoxo swa vuhundzuluxeri. (Hi xikombiso, eku sunguleni nhloko-mhaka yoleyo a yi hundzuluxeriwe yi ku The Guitar of God.) Hambiswiritano, buku leyi yi pfune vanhu vo tala va le Albania leswaku va dyondza ntiyiso wa Bibele ni ku va ni ripfumelo leri tiyeke.

“MI NGA VA KARHATI!”

Hi 1926, Xihondzo xo Rindza xi vike leswaku eAlbania ku ve na 13 wa vanhu eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste. Buku Ya Lembe Ya 1927 yi te: “EAlbania ku ni vamakwerhu va kwalomu ka 15 ntsena lava tinyiketeleke naswona va tirha hi matimba leswaku va hangalasa rungula ra mfumo.” Buku Ya Lembe yoleyo yi ye emahlweni yi ku: “EAmerika ku na vamakwerhu va kwalomu ka 30 lava tinyiketeleke lava humaka eAlbania, naswona va swi navela hi timbilu ta vona hinkwato ku pfuna vanhu va le tikweni ra rikwavo leswaku va tiva Ntiyiso.” Vamakwerhu volavo va 15 va le Albania va tsake swinene loko ku te vanhu va 27 eXitsundzuxweni hi 1927, ku nga nhlayo leyi yi tlulaka kambirhi nhlayo ya lava veke kona hi lembe leri nga hundza ra kona.

Eku heleni ka va-1920, a ka ha ri ni hasahasa ya tipolitiki eAlbania. Hulumendhe leyi a yi lawuriwa hi Fan Noli, loyi a a ri bixopo wa kereke ya Orthodox yi fume swa xinkarhana, kambe swi nga si ya kwihi Presidente Ahmed Bey Zogu u n’wi susile exitulwini xexo. U vule leswaku Albania i mfumo lowu yena a a ta endla swiboho tanihi leswi yena a a ri Hosi Zog wo Sungula.

Hi 1928, Lazar Nasson, Petro Stavro swin’we ni vamakwerhu van’wana vambirhi va teke riendzo va suka eUnited States va ya eAlbania va ya kombisa “Photo-Drama of Creation.” Hi nkarhi wolowo mufundhisi wa Khatoliki swin’we ni wa Orthodox lava humaka eUnited States a va ri kwalaho eAlbania, va endzele Hosi Zog wo Sungula.

Mufundhisi wa Khatoliki u lemuxe Zog a ku: “Tivonele, ku na vavanuna lava humaka hi le Amerika, va tele ku ta ku vangela hasahasa.”

Hambiswiritano, mufundhisi wa Orthodox a nga pfumelelananga na yena. A a va tiva vamakwerhu volavo hikuva a va ha ku suka ekerekeni yakwe eBoston. U byele Zog a ku: “Loko vanhu hinkwavo laha Albania a vo fana ni vavanuna lava, a wu nga ta boheka ku khiya tinyangwa ta yindlu ya wena ya vuhosi!”

Zog u te: “Loko swi ri tano va tshikeni naswona mi nga va karhati!”

Exikarhi ka lembe rero, ku kandziyisiwe buku ya tinsimu leyi nge Songs of Praise to Jehovah eBoston hi Xialbania, naswona vuyelo bya kona hi leswaku vamakwerhu va le Albania va sungule ku dyondza miloti swin’we ni marito ya tinsimu teto. Leti a ti rhandziwa ngopfu hi leti a ti ri na nhloko-mhaka leyi nge, “Mi Nga Chavi N’wina Va Ntlhambinyana” ni leyi nge “Entirhweni!” ku nga tinsimu leti tiyiseke vamakwerhu loko va langutana ni minkarhi ya mangava eka malembe lama landzeleke.

Vanhu va le Albania hi ntolovelo loko va vulavula a va gegi va ba nhloko ya mhaka naswona va rhandza mabulo lama vekaka mhaka erivaleni. Mavulavulelo lawa eka van’wana ma nga ha twalaka ma tlhava, eka vona ma tolovelekile naswona va ma teka ma ri ndlela ya musa yo tiphofula. Eka vanhu va le Albania, loko mhaka yo karhi yi va khumba a vo nyikela mavonelo ntsena kambe va vulavula va tlhela va teka goza hi ku pfumelelana ni ndlela leyi va titwaka ha yona. Vumunhu lebyi byi hoxe xandla eka ndlela leyi va anguleke ha yona eka mahungu lamanene.

KU TIKERIWA KU TSWALE VUYELO LEBYINENE

Ku andza ka swiphiqo swa tipolitiki ni swa ikhonomi, swi endle leswaku vanhu vo tala va rhurha eAlbania naswona van’wana va vona a va dyondza ntiyiso eNew England ni le New York. Kun’wana ni kun’wana laha a ku ri ni vanhu vo tala va le Albania, ntiyiso wu andzile. Leswi vamakwerhu a va yi langutele hi mahlo-ngati minkandziyiso, va tsake ngopfu loko va kuma xibukwana lexi nge Kingdom ni lexi nge The Crisis hi Xialbania.

Hi nkarhi lowu fanaka, valawuri va le Albania a va teke minkandziyiso yin’wana ya hina. Hambiswiritano, hi 1934, Bulletin (leyi sweswi ku nga Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo) a yi ri na xiviko lexi humaka eAlbania lexi nge: “I ntsako lowukulu ku mi tivisa leswaku Holobye wa Timhaka ta Vululami wa ha ku humesa xileriso lexi yaka eka swifundzha hinkwaswo, lexi hi ntshunxaka leswaku hi hangalasa minkandziyiso ya hina hilaha hi lavaka hakona kun’wana ni kun’wana . . . Tibuku hinkwato swin’we ni swibukwana leswi a swi tekiwe hi varhangeri vo hambana-hambana swi tlhele swi tlheriseriwa eka vamakwerhu . . . Sweswi vamakwerhu va nkombo va qache movha [naswona va] endzela madoroba lama nga le kule va famba ni tibuku, kasi van’wana hi nkarhi lowu fanaka va chumayela etindhawini leti nga ekusuhi.” Hikwalaho, hi 1935 na hi 1936 vamakwerhu va fambise minkandziyiso leyi tlulaka 6 500!

“ENDLELO RA KU HAXA LERI TEKIWAKA TANIHI LERI NGA TA YINGISERIWA HI VANHU VO TALA EMATIN’WINI”

Eku sunguleni ka lembe ra 1936, phepha-hungu ra le Britain leri vuriwaka Leeds Mercury ri vule leswi: “Ku ta ringetiwa endlelo ra ku haxa leri tekiwaka tanihi leri nga ta yingiseriwa hi vanhu vo tala ematin’wini. Eka endlelo rero ku ta haxiwa mbulavulo lowu nga ta nyikeriwa eLos Angeles hi muevhangeli Judge Rutherford.” J. F. Rutherford, loyi a a ri muungameri wa Timbhoni ta Yehovha hi nkarhi wolowo, a a ta nyikela nkulumo leyi a yi ta hundziseriwa eUnited States ni le Great Britain hi ku tirhisa xiya-ni-moya yi tlhela yi hundziseriwa ni le matikweni yo hlayanyana ya le Yuropa. Nhloko-mhaka ya phepha-hungu ra Mercury loko yi gimeta yi te: “Ku na Tiko rin’we ra le Yuropa leri mbulavulo lowu wu nga ta ka wu nga fiki eka rona. Tiko rero i Albania, a ri na tinqingho.”

Hambiswiritano, endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani ku nyikeriwe nkulumo yoleyo, Nicholas Christo wa le vandlheni ra Xialbania le Boston u tsalele yindlu-nkulu ya misava hinkwayo a ku: “Hi tsakela ku mi tivisa leswaku loko hi vulavurisana ni vamakwerhu va le Albania sweswinyana, va vule leswaku va yi twile nkulumo ya Judge Rutherford leyi a yi ri ni nhloko-mhaka leyi nge, ‘Ku Hambanisa Matiko,’ hikwalaho sweswo swi engetele nhlayo ya matiko lama tweke nkulumo yoleyo. Rungula leri hi ri kume etindhawini timbirhi leti nga faniki . . . , eka rungula leri kumekaka eka xiya-ni-moya. . . . Vamakwerhu a va nga ha tikoti hi ntsako loko va twa rito ra Judge Rutherford.”

Xana vahuweleri va le Albania a va yi fambisa njhani minhlangano ya vona loko Xihondzo xo Rindza xi nga si kandziyisiwa hi Xialbania? Vahuweleri vo tala va le Albania lava amukeleke ntiyiso, a va nghene xikolo xa Magriki edzongeni wa Albania. Hikwalaho a swi nga va tikeli ku hlaya Xihondzo xo Rindza xa Xigriki. Van’wana a va hlaya nkandziyiso wa Xintariyana kumbe wa Xifurwa. Hambileswi minhlangano a yi khomiwa hi Xialbania, vamakwerhu a va hundzuluxela leswi a swi ri eminkandziyisweni leyi a va ri na yona loko minhlangano yi ri karhi yi ya emahlweni.

Ni le Boston, loko ku fambisiwa Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza hi Xialbania hi Musumbhunuku nimadyambu a ku tirhisiwa magazini wa Xigriki. Nilokoswiritano, vamakwerhu vo tala va va dyondzise kahle vana va vona naswona endzhaku ka malembe yo hlaya, vana va vona va majaha ni va vanhwanyana swin’we ni vatukulu va vona ni vatukulu-xinguwe va vona va nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo. Entiyisweni, vamakwerhu va le Albania a va tiviwa swinene hikwalaho ko hiseka ka vona entirhweni wo chumayela lerova vanhu va sungule ku va vitana ungjillorë, leswi vulaka “vaevhangeli.”

VANHU VA SWIYIMO SWA LE HENHLA VA TWA NTIYISO

Hi 1938, loko ka ha sele lembe leswaku Hosi Zog a susiwa exitulwini, vamakwavo vakwe vambirhi va xisati va endzele eBoston. Hi December magazini lowu vuriwaka Consolation (lowu sweswi wu nga Xalamuka!) wu vike leswi: “Loko vamakwavo va xisati va hosi ya le Albania va endzele eBoston, hina timbhoni ta Yehovha timbirhi, tin’wana ta leti a ti chumayela vanhu va le Albania le Boston, hi ye ehotela leyi a va fikele eka yona kutani hi bula na vona hi rungula ra mfumo wa Xikwembu. Hi amukeriwe hi mandla mambirhi.”

Timbhoni toleto timbirhi a ku ri Nicholas Christo na sesi wakwe Lina. A ti bulanga ni tihosana ta xisati ntsena kambe ti tlhele ti bula ni vachaviseki van’wana va ntlhanu, ku katsa ni loyi a a ri muyimeri wa tiko ra Albania eUnited States hi nkarhi wolowo, ku nga Faik Konitza [Konica]. Emahlweni ka kwalaho, ntlawa lowu a wu ri kona kwalaho wu hlayeriwe khadi ro nyikela vumbhoni ra Xialbania, leri a ri hlamusela ndlela leyi ntiyiso se wu chumayeriweke ha yona eka vanhu va le Albania. Xiphemu xa rona a xi hlayeka hi ndlela leyi: “Hi tsakela ku mi tivisa leswaku rungula leri se ri ni malembe yo tala ri chumayeriwa eAlbania naswona se ku fambisiwe tibuku leti nga endlaka makume ya magidi eka vanhu va swiyimo swa le henhla swin’we ni vanhu va le Albania leswaku va kuma vutivi ni nchavelelo.”

Muyimeri Konitza u byele tihosana ta xisati a ku: “Va navela leswaku mi va pfuna leswaku ntirho wa vona wo chumayela wu nga kavanyetiwi eAlbania. Ripfumelo ra vona i ‘rintshwa,’ naswona va pfumela leswaku misava [mafambiselo lawa ya swilo] yi ta herisiwa ku nga ri khale, naswona endzhaku ka sweswo Kreste u ta fuma kutani ku ta pfuxiwa ni vafi.”

Swi tise ku yini leswaku Nkulukumba Konitza a tiva swo tala malunghana ni rungula ra Mfumo? Consolation yi hlamusele leswaku a ku ri “hikwalaho ka leswi a a tiviwa hi mbhoni yin’wana loko yi nga si . . . dyondza ntiyiso emalembeni lama hundzeke . . . naswona a yi bule na yena minkarhi yo tala hi ntiyiso.”

NYIMPI YA VUMBIRHI YA MISAVA YI TISA MIRINGO

Hi va-1930, tiko ra Italy ri sungule ku fuma tiko ra Albania naswona Hosi Zog swin’we ni ndyangu wakwe va balekile etikweni rero hi 1939. Masocha ya le Italy ya Vufasisi ma yirise minkandziyiso ya hina kutani ma yirisa vahuweleri lava a va ri kona va 50 leswaku va nga chumayeli. Hi ximumu xa 1940, ku tekiwe minkandziyiso ya kwalomu ka 15 000. Hi August 6, eKëlcyrë, Vafasisi va khome vamakwerhu va kaye kutani va va pfalela exitokisini lexi leheke timitara timbirhi xi tlhela xi anama mune wa timitara. Endzhakunyana, va yisiwe ekhotsweni ra le Tiranë. Va pfaleriwe ku ringana tin’hweti ta nhungu handle ko tengisiwa kutani va gweviwa tin’hweti ta khume ku ya eka malembe mambirhi ni hafu.

Vakhotsiwa a va boheka ku kuma swakudya eka maxaka ya vona. Kambe lava wundlaka mindyangu a va khotsiwile. Xana a va ta swi kuma njhani swakudya?

Nasho Dori u ri: “A hi nyikiwa 800 wa tigiramu ta xinkwa lexi omisiweke, tikhilogiramu tinharhu ta malahla ni xisibi endzhaku ka masiku ya 15. Mina na Jani Komino a hi ri ni mali leyi ringaneke ku xava khilogiramu yin’we ya tinyawa. Hi tirhise malahla ku sweka tinyawa leti kutani vakhotsiwa lavan’wana a va xava lepula rin’we ra tinyawa eka hina. Swi nga si ya kwihi se a hi xavisa tinyawa leti nga tataka ntlhanu ya mapoto lamakulu. Eku heteleleni a hi ri ni mali yo xava nyama.”

Hi xixika lexi sunguleke eku heleni ka 1940 ku ya eku sunguleni ka 1941, vuthu ra Magriki ri hlasele edzongeni wa tiko ra Albania kutani ri sindzisa vavanuna va kwalaho leswaku va ri pfuna. Eka ximutana xin’wana loko makwerhu a arile ku va pfuna hikwalaho ka leswi a a nga hlanganyeli eka swa tipolitiki, masocha ma n’wi koka-koke hi misisi kutani ma n’wi ba a kala a titivala.

Loko makwerhu yoloye a pfukile, ndhuna ya vuthu yi tlatlarhukile yi ku eka yena: “Xana wa ha ala ku hi pfuna?”

Makwerhu u te: “Ndza ha yime hi rero!”

Hi ku nyangatseka, masocha ma n’wi ntshunxile a famba.

Endzhaku ka masiku yo hlayanyana, ndhuna ya vuthu yi endzele ekaya ra makwerhu loyi yi n’wi xaniseke kutani yi n’wi bumabumela hikwalaho ka xivindzi xakwe. Ndhuna leyi yi te: “Masiku ma nga ri mangani lama hundzeke ndzi dlaye 12 ya Mantariyana naswona ndzi nyikiwe mendlele. Kambe ndzi tivona nandzu naswona ndzi na tingana to yi hakarha enhan’wini ya mina. Mendlele leyi ndzi yi hoxa exikhwameni hikuva ndza swi tiva leswaku i xikombiso xa leswaku ndzi endle vugevenga.”

VARHANGERI LAVANTSHWA—KAMBE MIRINGO YA HA FANA

Loko tinyimpi ni mpfilumpfilu swi ri karhi swi ya emahlweni, Vandla ra Makhomunisi ra le Albania a ri dzima timitsu hakatsongo-tsongo hambileswi Vufasisi a byi ringeta ku lawula. Hi 1943, masocha lama lwaka ni Makhomunisi ma khome makwerhu un’wana ma n’wi hoxa endzeni ka lori, ma n’wi yisa enyimpini kutani ma n’wi nyika xibamu, kambe a nga pfumelanga ku xi teka.

Mukongomisi wa kona u huwelele a ku: “U Mukhomunisi! Loko a wu ri Mukreste a wu ta lwa hilaha vafundhisi va endlaka hakona!”

Mukongomisi u lerise masocha leswaku ma dlaya makwerhu yoloye. Loko masocha ma ri ekusuhi ni ku n’wi duvula, ku fike mutirhela-mfumo un’wana kutani a ma vutisa leswaku a ku humelela yini. Loko a twa leswaku makwerhu yoloye u ale ku ya enyimpini, u lerise masocha wolawo leswaku ma nga n’wi duvuli kutani makwerhu yoloye u ntshunxiwile.

Hi September 1943, Vafasisi va tshike ku lawula tiko rero naswona mavuthu ya le Jarimani ma hlaserile kutani ma dlaya 84 wa vanhu le Tiranë hi vusiku byin’we. Vanhu va madzana va rhumeriwe etikampeni ta nxaniso. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu va thayipe rungula leri nyikaka ntshembo swin’we ni swikhutazo leswi humaka eBibeleni. Loko munhu a hete ku hlaya rungula leri thayipiweke a a komberiwa ku ri tlherisa leswaku ri ta nyikiwa un’wana. Kutani vamakwerhu a va hambeta va chumayela va tirhisa swibukwana swi nga ri swingani leswi a va swi tumbetile. A va chumayela hi ku tirhisa tibuku to karhi ta le Bibeleni naswona a va nga ri na byona vuhundzuluxeri bya Bibele leyi heleleke kukondza loko va ta byi kuma exikarhi ka va-1990.

Hi 1945, vamakwerhu va 15 a va tirhele swigwevo swa vona ekhotsweni. Vambirhi eka vona a va rhumeriwe etikampeni ta nxaniso, laha un’wana wa vona a xanisiweke kukondza a fa. Lexi hlamarisaka, loko vamakwerhu va xinuna va le Albania va xanisiwa hileswi va nga joyinangiki mimfumo leyi Hlanganeke, vamakwerhu van’wana va le Albania lava a va ri eUnited States va yisiwe ekhotsweni hikwalaho ka leswi a va nga lwi ni mimfumo leyi Hlanganeke.

Etikweni ra Albania leri hlakatiweke hi nyimpi, minkandziyiso leyi a hi tekeriwe yona a yi vekiwa eka muako lowu ku hakeriwaka eka wona swibalo. Leswi nyimpi a yi tinyike matimba ekusuhi ni kwalaho, muako lowu wu hetelele wu hohlokile naswona minkandziyiso ya hina yo tala yi hangalake exitarateni. Endzhaku ka sweswo, vahundzi va ndlela lava rhandzaka ku hlaya, va rhwalele tibuku ni swiphephana kutani va sungula ku swi hlaya! Vamakwerhu a va ha dyanga nkarhi, va vhele va rhwalela minkandziyiso leyi saleke exitarateni.

Hi 1944, mavuthu ya le Jarimani ma sukile eAlbania kutani vuthu ra Makhomunisi ri simeke mfumo wa xinkarhana. Hi ku hatlisa, vamakwerhu va endle xikombelo xo kuma mpfumelelo wo tlhela va kandziyisa swibukwana, kambe xikombelo xa vona xi biwe hi makatla. Vamakwerhu va byeriwe leswi: “Xihondzo xo Rindza xi hlasela vafundhisi naswona laha Albania ha ha va tekela enhlokweni vafundhisi.”

NYIMPI YI HELA KAMBE NXANISO WU YA EMAHLWENI

Mfumo lowuntshwa wa Makhomunisi wu tlakuse mali ya swibalo wu tlhela wu teka tindhawu, tifektri, mabindzu, switolo swin’we ni tindhawu to hlalela tifilimi eka tona. Vanhu a va nga pfumeleriwi ku xava ndhawu, ku yi xavisa kumbe ku hirhisa ndhawu kutani swilo hinkwaswo leswi a swi tshoveriwa a swi fanele swi yisiwa eka Mfumo. Hi January 11, 1946, tiko ra Albania ri cince vito ra rona ri tivitana hi leri nge People’s Republic of Albania. Vandla ra Makhomunisi ri hlurile eka nhlawulo kutani ri simeka hulumendhe ya rona hi ku veka Enver Hoxha a va murhangeri wa tiko.

Swikolo swo tala swi pfuriwile naswona vana va dyondzisiwe ku hlaya hambileswi hulumendhe a yi nga lavi munhu a hlaya nkandziyiso wihi ni wihi lowu nga khutaziki vanhu leswaku va seketela Vukhomunisi. Minkandziyiso ya hina yi tekiwile naswona hulumendhe yi tlhele yi teka ni maphepha ma nga ri mangani swin’we ni michini yi nga ri yingani yo thayipa leyi vamakwerhu a va ri na yona.

Nkarhi na nkarhi loko vamakwerhu va ringeta ku kuma mpfumelelo wo kandziyisa tibuku, a va arisiwa va tlhela va xungetiwa. Kambe va yime va tiyile. Va byele valawuri va ku: “Yehovha u hi byarhise vutihlamuleri byo tivisa vanhu va laha Albania malunghana ni xikongomelo xakwe kutani n’wina ma hi sivela. Mi ta tihlamulela.”

Nhlamulo leyi humaka eka hulumendhe leyi nga kongomiki a yi ku: ‘Hina laha Albania hi swikwembu! A hi nge byi pfumeleli vulawuri bya Xikwembu, naswona a hi nge pfumeli ku karhatiwa hi n’wina kumbe hi Xikwembu xa n’wina, Yehovha, loyi hina hi nga pfumeriki eka yena!’ Handle ko hela matimba, vamakwerhu va hambete va chumayela mahungu lamanene kun’wana ni kun’wana ni hi nkarhi wun’wana ni wun’wana hilaha va nga kotaka hakona.

Hi 1946 a swi boha leswaku munhu un’wana ni un’wana a vhota naswona munhu wihi na wihi loyi a a ri ni xivindzi xo ala a a tekiwa tanihi nala wa Tiko. Ku humesiwe milawu leyi a yi yirisa minhlangano naswona a ku ri nandzu ku chumayela. Xana vamakwerhu va angule njhani?

Hi 1947 vamakwerhu va le Tiranë, lava nhlayo ya vona a yi ri kwalomu ka 15, va hlele tsima ro chumayela. Swi nga si ya kwihi, va khomiwile. Tibibele ta vona ti handzuleriwile va tlhela va xanisiwa. Loko va ntshunxiwa, va lerisiwe leswaku a va nga fanelanga va ya helo handle ka loko va famba na phorisa. Maphepha-hungu ma sapatele Yesu na Yehovha.

Vamakwerhu va le Albania eBoston va twe hi mhaka leyi, kutani hi March 22, 1947, va tsale papila ra xichavo leri tataka matluka mambirhi ri ya eka Enver Hoxha va yimela Timbhoni ta Yehovha ta le Albania. Va hlamusele leswaku Timbhoni ta Yehovha a hi nxungeto eka hulumendhe va tlhela va kombisa leswaku vakaneti va vukhongeri va hi hehla hi mavunwa hikwalaho ka leswi minkandziyiso ya hina yi paluxaka swiendlo swa vona leswi nga riki swa Vukreste. Papila rero ri gimete hi ku vula leswi: “Loko vanhu va le Albania lava yeke eka Nhlangano wa Matiko va rhangeriwe hi Nkulukumba Kapo va endzele le Boston, hi endzele hotela leyi a a ri eka yona. Nkulukumba Kapo u hi amukele hi mandla mambirhi naswona u ri yingisile rungula ra hina.” Hysni Kapo se a a ri ni malembe a ri un’wana wa vatirhela-mfumo lava nga eka xikhundlha xa le henhla swinene eAlbania. Ku nga khathariseki xikombelo lexi, swiphiqo swi lo ya swi nyanya eAlbania.

Hi 1947, tiko ra Albania ri endle xinghana ni tiko ra Soviet Union ni ra Yugoslavia kutani ri lwisana ni tiko ra Greece. Eka lembe leri landzelaka, tiko ra Albania ri tshike ku va munghana wa tiko ra Yugoslavia kutani ri endla xinghana swinene ni tiko ra Soviet Union. Un’wana ni un’wana loyi a a nga seketeli vonelo ra hulumendhe a a hanyisiwa ku vava. Leswi vamakwerhu a va nga katseki eka swa tipolitiki, sweswo swi endle leswaku va vengiwa.

Hi xikombiso, hi 1948, vamakwerhu va tsevu va xinuna ni va xisati a va hlengeletanile leswaku va ta tlangela Xitsundzuxo eximutanini xin’wana. Hiloko maphorisa ma nghena enhlanganweni wolowo kutani ma bukutela vahuweleri ku ringana tiawara to hlaya emahlweni ko va tshika va famba. Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, maphorisa wolawo ma khotse makwerhu loyi a nyikeleke nkulumo ya Xitsundzuxo kutani ma n’wi tshika a yimile ku ringana tiawara ta 12. Exikarhi ka vusiku, ndhuna ya maphorisa yi huwelele yi ku: “Ha yini u tlule nawu?”

Makwerhu u hlamule a ku: “A hi nge teki nawu wa Tiko wu ri wa nkoka ku tlula nawu wa Hosi!”

Hi ku nyangatseka, ndhuna ya maphorisa yi phamase makwerhu loyi hi mpama, kutani loko makwerhu loyi a tlhele a yi nyika ni tlhelo lerin’wana yi n’wi vutisile yi ku: “Xana u endla yini?”

Makwerhu loyi u te: “Se a ndzi ku byerile leswaku hi Vakreste. Yesu u hi dyondzise leswaku loko munhu un’wana a ku makala rhama u fanele u n’wi hundzuluxela ni lerin’wana.”

Leswi ndhuna yoleyo a yi bave yi khalakhasa yi te: “Leswi ku nga Hosi ya wena yi ku leriseke ku endla tano, mina a ndzi nge yi yingisi naswona a ndzi nge he ku makali! Huma u famba!”

“NDZI TA HAMBETA NDZI CHUMAYELA”

Sotir Ceqi a a ri Muorthodox loyi a a tshama eTiranë. Loko a ha ri ntsongo a a ri ni vuvabyi bya marhambu naswona milenge yakwe a yi vava swinene. Loko a ri ni malembe ya 17, u karhateke swinene lerova a kunguhata ku tidlaya hi ku nghena emahlweni ka xitimela. Emahlweninyana ko va a tidlaya, u endzeriwe hi Leonidha Pope, loyi a a ri xaka rakwe. Handle ko tiva leswi Sotir a a kunguhata ku swi endla, Leonidha u n’wi byele leswaku Yesu u hanyise lava vabyaka nileswaku misava yi ta va paradeyisi. U tlhele a nyika Sotir kopi ya Matsalwa ya Xigriki, leyi Sotir a nambeke a sungula ku yi hlaya.

Sotir u te: “A swi fana ni loko ndzi cheriwa hi mati. A ndzi kume ntiyiso!”

Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani naswona handle ko vulavurisana na Leonidha, Sotir u te: ‘Bibele yi vula leswaku Yesu u chumayerile. Vaapostola ni vadyondzisiwa hinkwavo va chumayerile. Swi le rivaleni leswaku sweswo hi leswi na mina ndzi faneleke ndzi swi endla.’

Kutani Sotir u sungule ku chumayela. Hi xivindzi u nghene hi yindlu ni yindlu a khome Matsalwa ya Xigriki hi voko rin’we, kasi hi voko lerin’wana a a khome nxongotelo wakwe.

Emalembeni wolawo maphorisa lama vuriwaka Sigurimi kumbe Vakongomisi va Vuhlayiseki bya Tiko, a va ri ni vutihlamuleri byo sirhelela vuhlayiseki bya tiko. Leswi minkarhi hinkwayo a va tshama va xalamukele ku vona nchumu wihi na wihi lowu nga xungetaka Vukhomunisi, va xiye xivindzi lexi Sotir a a ri na xona xo chumayela. Va n’wi pfalele ekhotsweni tiawara to hlaya, va n’wi bukutela kutani va n’wi lerisa leswaku a nga ha chumayeli.

Loko Sotir a ntshunxiwile, u vulavurisane na Leonidha, loyi a n’wi heleketeke eka Spiro Karajani, ku nga dokodela loyi a a dyondze ntiyiso emalembeni lama hundzeke. Spiro a nga lo tshungula Sotir ntsena kambe u tlhele a n’wi pfuna leswaku a wu twisisa ku antswa ntiyiso.

Spiro u tsundzuxe Sotir a ku: “Loko u tlhela u khomiwa, emahlweni ko va u sayina nchumu wihi na wihi, hlaya rito rin’wana ni rin’wana ni ntila wun’wana ni wun’wana. Khwatihata ehansi ka marito ya vona. U nga siyi ndhawu. Hlaya rungula hinkwaro hi vukheta. Tiyiseka leswaku leswi u swi sayinaka hileswi u swi vuleke.”

Endzhaku ka masiku mambirhi, maphorisa ma tlhele ma khoma Sotir a ri karhi a chumayela. Loko a ri exitichini xa maphorisa, vatirhela-mfumo va n’wi lerise ku sayina phepha ro karhi. Loko a ri ekusuhi ni ku sayina, u tsundzuke xitsundzuxo xa Spiro. Hambileswi phorisa a ri n’wi sindzisa ku sayina hi xihatla, Sotir u tinyike nkarhi wo hlaya rito rin’wana ni rin’wana.

U te: “U ta ndzi khomela, a ndzi nge ri sayini phepha leri. A hi swona leswi ndzi nga swi vula. Loko ndzi sayina phepha leri, ndzi ta va ndzo hemba naswona a ndzi lavi ku hemba.”

Maphorisa ma endle ximoko, lexi ma xi tirhiseke ku ba Sotir ku ringana tiawara to hlayanyana. Loko a ya emahlweni a ala ku sayina, ma n’wi sindzise ku khoma tiwayere timbirhi kutani ma n’wi twisa ku vava swinene hi ku n’wi chokisa hi gezi hi ku phindha-phindha.

Endzhakunyana Sotir u te: “Loko se ndzi twa ku vava swinene a ndzi khongela ndzi ri karhi ndzi rila. Hi xitshuketa, rivanti ri pfulekile kutani ndzi vona ndhuna ya maphorisa yi yime ko kota lahaya. Yi te loko yi ku kelu, hiloko yi hatla yi languta etlhelo. Yi ma lerise yi ku: ‘Tshikani leswi mi swi endlaka! A mi fanelanga mi endla sweswo!’” Hinkwavo ka vona a va swi tiva leswaku nawu a wu nga va pfumeleli ku xanisa munhu. Maphorisa ma tshike ku xanisa Sotir kambe a ma tshikanga ku n’wi sindzisa ku sayina. Nilokoswiritano, u arile.

Eku heteleleni ma te: “U winile!” Hambileswi a ma kanakana, ma tsale leswi Sotir a swi vuleke laha a nyikeleke vumbhoni lebyinene. Ma n’wi nyike phepha rero. Hambileswi Sotir a biweke tiawara to tala a tlhela a chokisiwa hi gezi, u hlaye rito rin’wana ni rin’wana hi vukheta. Loko xivulwa xi hela exikarhi ka tluka, a a khwatihata emakumu ka xona.

Hi ku hlamala, vatirhela-mfumo va n’wi vutisile va ku: “Xana u swi dyondze kwihi sweswo?”

Sotir u te: “Yehovha u ndzi dyondzise leswaku ndzi nga sayini swilo leswi ndzi nga swi vulangiki.”

Mutirhela-mfumo u nyike Sotir xilayi xa xinkwa ni xilayi xa chizi kutani a n’wi vutisa a ku: “Se i mani loyi a ku nyikeke leswi?” Hi nkarhi wolowo a ku ri awara ya kaye nivusiku naswona Sotir a a twa ndlala swinene, a a nga dyanga nchumu dyambu hinkwaro. U tlhele a ku: “Xana i Yehovha? A hi yena. Hi hina.”

Sotir u te: “Yehovha u ni tindlela to tala to khathalela. U lo olovisa timbilu ta n’wina.”

Hi ku nyangatseka, vatirhela-mfumo va te: “Hi ta ku ntshunxa, kambe loko wo tlhela u chumayela, wa swi tiva leswi nga ta ku humelela.”

Sotir u te: “Kutani mi nga ndzi ntshunxi hikuva ndzi ta ya emahlweni ndzi chumayela.”

Mutirhela-mfumo u te: “Swa antswa u nga byeli munhu leswi humeleleke laha!”

Sotir u te: “Loko va ndzi vutisa a ndzi nge hembi.”

Phorisa ri n’wi huwelele ri ku: “Huma u famba laha!”

Sotir i un’wana wa vanhu vo tala lava xanisiweke hi ndlela yoleyo. U khuvuriwe endzhaku ka xiendlakalo lexi lexi ringaka ripfumelo.

Ku ringana malembe yo tala, mapapila a ma kambisisiwa naswona a ko rhumeriwa ntsena swiviko leswi nga twisisekiki swi huma etikweni ra Albania. Tanihi leswi a swi ya swi va ni khombo swinene ku famba ni ku ya eminhlanganweni, vamakwerhu etikweni hinkwaro va sungule ku ka va nga ha swi koti ku vonana. Leswi a ku nga ri na rhavi etikweni rero, a swi tika ku tiva kahle leswi a swi humelela. Nilokoswiritano, nhlayo ya lava amukeleke ntiyiso a yi ya yi andza. Hi 1940, eAlbania a ku ri ni vamakwerhu va 50 va xinuna ni va xisati naswona hi 1949, a va ri 71.

KU ANDZA KA VAHUWELERI KU NGA KHATHARISEKI NKWETLEMBETANO WA TIPOLITIKI

Hi va-1950 vulawuri a byi lawula ngopfu swilo hinkwaswo leswi vanhu a va swi endla evuton’wini. Nkwetlembetano wa tipolitiki exikarhi ka tiko ra Albania ni ra Greece a wu ya wu tinyika matimba. A va nga ri kona vayimeri va tiko ra Nghilandhi ni ra United States etikweni leri. Hambi ku ri vuxaka ni tiko ra Soviet Union a byi nga tsakisi. Tiko ra Albania a ri sungula ku nga ha tirhisani ni matiko man’wana, naswona mimbulavurisano hinkwayo a yi kambisisiwa swinene.

Nilokoswiritano, vamakwerhu vambirhi va rhumele mapapila ni tiposkarata eka vamakwerhu va le Switzerland. Vamakwerhu va le Switzerland a va angula hi Xifurwa kumbe Xintariyana va tsala rungula leri swi nga oloviki ku ri hlaya. Hi ku tirhisa tiposkarata leti, vamakwerhu va le Albania va twe hi ta ntsombano wa le Nuremberg lowu veke kona hi 1955. Mahungu ya ntshunxeko lowu kumiweke hi vamakwerhu va le Jarimani endzhaku ka ku hela ka mfumo wa Hitler ma khutaze vamakwerhu va le Albania ku yima va tiyile eripfumelweni.

Hi 1957, tiko ra Albania ri vike leswaku ri ni vahuweleri va 75. Buku Ya Lembe Ya 1958 yi vike leswaku hambileswi a ku nga ri ni nhlayo leyi kongomeke, Xitsundzuxo xi tlangeriwe “hi vanhu vo tala” naswona “vamakwerhu va le Albania va ha ya emahlweni va chumayela.”

Buku Ya Lembe Ya 1959 yi te: “Timbhoni leti to tshembeka ta Yehovha ti hambeta ti endla leswi ti nga swi kotaka. Ti vulavule ntiyiso ni vanhu van’wana erivaleni naswona ti ringete ku kandziyisa swilo swin’wana. Ta swi tlangela swakudya leswi fikeke eka tona hi nkarhi, kambe valawuri va Makhomunisi va endle leswaku ti nga ha swi koti ku vulavurisana ni matiko ya le handle.” Xiviko xi gimete hi ku: “Hambileswi vafumi va ndhawu va nga ha hambanisaka vamakwerhu va le Albania ni vanhu hinkwavo lava nga ta hanya eMisaveni Leyintshwa, a va nge swi koti ku endla leswaku moya lowo kwetsima wa Xikwembu wu nga ha tirhi ehenhla ka vona.”

MINKWETLEMBETANO YI YA EMAHLWENI

Hi nkarhi wolowo, un’wana ni un’wana a a languteriwe ku khoma khadi ra vusocha. Lava alaka ku va na rona a va ta heleriwa hi ntirho kumbe va khotsiwa. Hikwalaho ka sweswo, Nasho Dori na Jani Komino va tlhele va heta tin’hweti va ri ekhotsweni. Hambileswi vamakwerhu va nga ri vangani va landzuleke ripfumelo ra vona hikwalaho ko chava ku heleriwa hi ntirho, ntlawa lowu tiyeke wa vamakwerhu lava tshembekaka wu tlangele Xitsundzuxo hi 1959 naswona vamakwerhu vo tala a va hambeta va chumayela hi xivindzi.

Hi 1959 Ndzawulo ya Vululami yi herisiwile naswona magqweta a ma nga ha pfumeleriwi ku tirha. Vandla ra Makhomunisi ri tiendlele milawu hinkwayo ri tlhela ri yi tirhisa. Lava nga vhotangiki eka minhlawulo a va tekiwa tanihi valala. Ku chava ni ku nga tshembani swi ye swi andza.

Vamakwerhu va le Albania va rhumele marungula lama kombisaka ndlela leyi swilo a swi tika ha yona kambe va kombisa ku tiyimisela ka vona ku tshama va tshembekile. Hi nkarhi lowu fanaka, yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya le Brooklyn yi hambete yi ringeta ku vulavurisana ni vamakwerhu va le Albania. John Marks loyi a velekiweke edzongeni wa Albania kambe a a tshama eUnited States, u komberiwe ku ringeta ku kuma vhisa yo ya eAlbania.

Endzhaku ka lembe ni hafu, John u kume vhisa yo nghena eAlbania, hambileswi nsati wakwe, Helen, a nga yi kumangiki. John u fike eDurrës hi February 1961 kutani a ya eTiranë. Loko a ri kwale u hlangane ni ndzisana yakwe ya xisati, Melpo, loyi a a tsakela ntiyiso. U pfune John leswaku a kota ku vonana ni vamakwerhu hi xa mundzuku xa kona.

John u vulavule ni vamakwerhu nkarhi wo leha a tlhela a va nyika minkandziyiso yo karhi leyi a a yi tumbete ebegeni yakwe. Vamakwerhu a va tsakile. Se a va ri ni malembe yo tlula 24 va nga si endzeriwa hi vamakwerhu va le matikweni man’wana.

Loko John a hlayela u kume leswaku a ku ri ni vamakwerhu va 60 emadorobeni ya ntlhanu swin’we ni van’wana lava nga tatiki ni xandla eswimitanini. Vamakwerhu va le Tiranë, a va ringeta ku hlangana exihundleni kan’we hi vhiki hi Tisonto leswaku va kambisisa minkandziyiso leyi va yi tumbeteke ku sukela hi 1938.

Leswi se a va ri ni nkarhi wo leha va nga swi koti kahle ku vulavurisana ni nhlengeletano, vamakwerhu va le Albania a va fanele va tivisiwa hi timhaka to karhi leti nga enkarhini malunghana ni nhlengeletano swin’we ni ntiyiso wa sweswi. Hi xikombiso, vamakwerhu va xinuna ni va xisati a va fambisa minhlangano naswona hambi ku ri vamakwerhu va xisati a va khongela eminhlanganweni. Endzhakunyana John u tsale a ku: “Vamakwerhu a va kanakana ni ku karhateka hi ndlela leyi vamakwerhu va xisati a va ta ma amukela ha yona malunghiselelo lawa lama antswisiweke, kutani va kombele mina leswaku ndzi hlamusela vamakwerhu lava va xisati exihundleni hi ta malunghiselelo lawa, ku nga leswi ndzi swi endleke. Swi ndzi tsakisile ku vona leswaku va ma amukerile.”

Ku nga khathariseki vusweti lebyi a ma ri eka byona, malandza lawa yo tshembeka ma wu seketele hi ku hiseka ntirho wa Mfumo. Hi xikombiso, John u xiye vamakwerhu vambirhi va xinuna lava dyuhaleke vo huma eGjirokastër lava va hlayiseke “swimalana leswi a va swi kuma naswona eka swona va hlengeleteke mali yo karhi leswaku va nyikela eka Sosayiti.” Un’wana ni un’wana wa vona a a hlayise mali leyi tlulaka 800 wa tirhandi wa swingwece swa nsuku.

Vamakwerhu va le Tiranë va swi tlangerile ku kuma xibukwana lexi nge Preaching and Teaching in Peace and Unity, lexi va nyikeke nkongomiso wa ndlela leyi mavandlha a ma fanele ma fambisiwa ha yona hambiloko ntirho wu yirisiwile. Kutani hi March, John u fambise Xitsundzuxo eTiranë ekaya ka Leonidha Pope laha a ku ri ni vanhu va 37. Loko John a heta ku nyikela nkulumo, u khandziye xikepe a tlhelela eGreece.

Endzhaku ka loko vamakwerhu va le yindlu-nkulu va kambisise xiviko xa John loko a endzele eAlbania, va avele Leonidha Pope, Sotir Papa na Luçi Xheka leswaku va khathalela Vandlha ra le Tiranë ni ntirho wa le Albania. Spiro Vruho u vekiwe ku va mulanguteri wa xifundzha. A a fanele a endzela mavandlha ni ku hlangana ni vamakwerhu madyambu man’wana ni man’wana, a nyikela tinkulumo ni ku bula hi minkandziyiso. Nhlengeletano a yi endla hinkwaswo leswi yi nga swi kotaka leswaku yi pfuna vamakwerhu va le Albania leswaku va tiya hi tlhelo ra moya ni ku va tivisa leswi endlekaka.

Leswi mapapila a ma pfuriwa ma hlayiwa, nhlengeletano a yi nga ta rhumela papila leswaku yi nyikela nkongomiso lowu. Ematshan’weni ya sweswo, John u ri hundzise hakatsongo-tsongo rungula leri yaka eka vamakwerhu va le Albania, a tirhisa mimfungho leyi kombetelaka eka matluka ya minkandziyiso. Hi ku hatlisa, swiviko swi vuyile swi kombisa leswaku vamakwerhu va yi kume kahle yinhla. Vamakwerhu vanharhu va le Tiranë a va tirha tanihi Komiti ya Tiko naswona Spiro a a endzela mavandlha nkarhi na nkarhi.

Vamakwerhu va le Albania va boheke ku kuma tindlela tintshwa to rhumela swiviko swa ntirho wa nsimu eyindlu-nkulu. Ndlela yin’wana a ku ri ku rhumela tiposkarata eka vamakwerhu vo karhi entsungeni. Kutani hi ku tirhisa xitsalo lexi tontsweke, swiviko a swi tsariwa ehansi ka xitempe hi marito lama nga twisisekiki. Hi xikombiso, eka poskarata a va tsala nomboro ya tluka leri nga eka xibukwana lexi nge Preaching and Teaching laha a ku ri ni nhloko-mhaka leyi nge “vahuweleri.” Ekusuhi na nomboro yoleyo a va tsala nhlayo ya vahuweleri lava vikeke n’hweti yoleyo. Ku ringana malembe yo tala vamakwerhu va le matikweni man’wana va tirhise maendlelo lama fanaka leswaku va vulavurisana ni vamakwerhu va le Albania.

MASUNGULO LAMANENE—KAMBE SWI KUMA NDZHUTI SWI YIMA

Hambileswi Komiti ya Tiko a yi tirha hi matimba leswaku yi yisa vugandzeri byo tenga emahlweni, a ku ta fika nxaniso ku nga ri khale. Hi 1963, Melpo Marks u tsalele buti wakwe John a n’wi byela leswaku vamakwerhu vambirhi eka vanhu lava vumbaka Komiti ya Tiko, ku nga Leonidha Pope na Luçi Xheka, a va “hambanisiwe ni mindyangu ya vona” nileswaku minhlangano a yi nga ha khomiwi. Endzhaku ka sweswo ku fike mhaka ya leswaku Spiro Vruho a a ri exibedlhele nileswaku Leonidha Pope na Luçi Xheka a va vabya, ku ri karhi ku kombeteriwa eka Mintirho 8:1, 3, laha Sawulo wa le Tarso a yiseke Vakreste ekhotsweni. Xana a ku humelela yini?

Leonidha Pope, Luçi Xheka na Sotir Ceqi a va tirha efektri laha swirho swa Vandla ra Makhomunisi swi vulavuleke ni vatirhi hinkwavo, swi kondletela mavonelo ya Vukhomunisi. Siku rin’wana loko swi ri karhi swi vulavula hi dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, Leonidha na Luçi va suke va yima va ku: “Doo! Munhu a nga humi eka timfenhe!” Hi siku leri landzeleke havumbirhi bya vona va hambanisiwe ni mindyangu ya vona kutani va rhumeriwa ku ya tirha tanihi mahlonga emadorobeni ya le kule swinene, ku nga nxupulo lowu vanhu va le Albania a va wu vitana internim (ku nga ku hoxa vanhu ekhotsweni hikwalaho ka tipolitiki). Luçi u yisiwe etintshaveni ta Gramsh. Leswi a va teka Leonidha ku ri yena “murhangeri wa ntirho,” u yisiwe etintshaveni leti nga ni maribye leti titimelaka ta Burrel. A a ta heta malembe ya nkombo a nga si tlhelela ekaya ka yena eTiranë.

Hi August 1964, minhlangano a yi nga ha khomiwi. Mahungu-ndlela lawa a ya huma eAlbania a ku ri ya leswaku vamakwerhu a va tshama va vekiwe tihlo hi maphorisa lama vuriwaka Sigurimi. Rungula rin’wana leri tsariweke ehansi ka xitempe a ri ku: “Hi khongeleleni eka Hosi. Va hi tekele minkandziyiso leyi hi yi tirhisaka eka ntirho wa hina wa yindlu ni yindlu. A va hi pfumeleli leswaku hi dyondza. Vamakwerhu vanharhu va pfaleriwe e-internim.” Eku sunguleni a ku ehleketiwa leswaku makwerhu Pope na makwerhu Xheka va ntshunxiwile, tanihi leswi a ku ri vona ntsena lava tivaka hi ta ku tsala ehansi ka switempe. Hambiswiritano, endzhakunyana ku kumeke leswaku, Frosina nsati wa Luçi hi yena a a tsala rungula rolero.

Vamakwerhu lava a va rhangela a va pfaleriwile. Leswi maphorisa lama vuriwaka Sigurimi a ma tshama ma veke tihlo a ma nga va pfumeleli vamakwerhu lavan’wana leswaku va vulavurisana. Nilokoswiritano, vamakwerhu lava yisiweke e-internim va chumayele munhu un’wana ni un’wana loyi a va hlangana na yena. Vanhu va le Gramsh a va ku: “Va-ungjillorë [vaevhangeli] va kona kwala. A va yi evusocheni, kambe va hi akela mabuloho ni ku hi lunghisela tijanareta.” Vamakwerhu volavo lava tshembekeke va ve ni ndhuma leyinene leyi tshameke makume ya malembe.

ALBANIA RI VA TIKO LERI NGA PFUMERIKI LESWAKU XIKWEMBU XI KONA

Eka tipolitiki, tiko ra Albania ri tseme vuxaka na Soviet Union kutani ri tirhisana swinene ni tiko ra Chayina. Dyondzo ya Vukhomunisi a yi va ni nkucetelo lowukulu lerova vanhu van’wana va le Albania a va ambala swiambalo leswi yelanaka ni leswi a swi ambariwa hi Mao Tse-tung, Mutshama-xitulu wa Vandla ra Makhomunisi ra le Chayina. Hi 1966, Enver Hoxha u herise swithopo swa masocha naswona leswi a ku nga ha tshembaniwi a ku nga pfumeleriwi mavonelo hambi ku ri wahi lama kanetanaka ni xiboho lexi tekiweke.

Phepha-hungu ra mfumo ri sungule ku kandziyisa swihloko leswi lwisanaka ni vukhongeri, ri vula leswaku byi ni “khombo swinene.” Kutani, eDurrës, ntlawa wa swichudeni wu tirhise ganda-ganda ku mbundzumuxa kereke. Hi ku copeta ka tihlo, ku suka edorobeni rin’wana u ya eka rin’wana, ku mbundzumuxiwe miako yin’wana ya vukhongeri. Loko mfumo wu ri karhi wu tshivelela ndzilo wo lwisana ni vukhongeri hi 1967, tiko ra Albania ri ve ro sungula ku kholwa leswaku Xikwembu a xi kona. Hambileswi matiko man’wana ya Vukhomunisi a ma nga tikiseli vukhongeri, kambe tiko ra Albania a ri nga lavi no twa hi timhaka ta vukhongeri.

Vafundhisi van’wana va kereke ya Mamoslem, ya Orthodox ni ya Khatoliki va khomiwile hikwalaho ka mintirho ya vona ya tipolitiki. Vafundhisi vo hlaya a va ha khotsiwanga hileswi a va tshika vukhongeri. Miako yi nga ri yingani ya vukhongeri yi hundzuriwe timuziyamu. Mfungho wa vukhongeri a wu nga pfumeleriwi hambi ku ri swihambano kumbe swifaniso ni tiyindlu ta vugandzeri ta Mamoslem. Vanhu a va tirhisa rito leri nge “Xikwembu” loko va monya ntsena. Swilo sweswo swi endle leswaku vamakwerhu va koka exilogweni.

Vamakwerhu van’wana va file hi va-1960. Vahuweleri lava saleke lava a va tshama ekule ni le kule va ye emahlweni va lwela ntiyiso hilaha va nga kotaka hakona. Kambe hambi ku ri vanhu van’wana lava a va tsakela a va chava ku yingisela ntiyiso.

VANHU A VA TSHIKANGA KU RHANDZA NTIYISO

Hi 1968, Gole Flloko u tsalele John na Helen va ka Marks a va hlamusela hi ta ku vabya ka yena. Ntirho wo chumayela ni minhlangano a swi yirisiwile. Kambe Gole loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya va-80, u hlamusele ndlela leyi a a vulavula ni vanghana va yena ha yona nkarhi ni nkarhi swin’we ni vanhu lava a a hlangana na vona emakete, ephakeni kumbe eswitolo swo xavisa kofi. Endzhakunyana ka sweswo, Gole u fe a tshembekile. Ku fana ni vamakwerhu van’wana vo tala va le Albania, ku hava nchumu lowu tsaniseke ndlela leyi a a rhandza Yehovha ni ntiyiso ha yona.

Leswi Spiro Vruho se a a dyuharile, a a nga ha swi koti ku endla ntirho wo endzela mavandlha. Kutani, eku sunguleni ka 1969, u kumiwe a file endzeni ka xihlovo. Maphorisa lama vuriwaka Sigurimi ma vike leswaku u tidlayile. Kambe, xana a ku ri ntiyiso?

Hambileswi ku kumiweke xiphephana lexi ku vuriweke leswaku xi tsariwe hi Spiro, xi vula leswaku u tidlaye hikwalaho ka leswi a a tshikilelekile, xiphephana xexo a xi nga tsariwanga hi voko ra yena. Nakambe loko Spiro a nga si fa, u voniwe a tsakile. Ku engetela kwalaho, a a ri ni mafela-ngati enhan’wini, lama kombisaka leswaku u lo hlaseriwa. Exihlobyeni xolexo a ku kumekanga tintambhu leti a nga ha vaka a tisunge ha tona naswona a ku ri hava mati emahahwini yakwe.

Loko se ku hele malembe yo hlaya a file, ku kumeke rungula ra leswaku Spiro a a byeriwe leswaku loko a nga vhoti, yena ni ndyangu wakwe a va ta khomiwa, naswona a va nga ha ta nyikiwa swakudya. Vamakwerhu va le Tiranë va kume leswaku Spiro u dlayiwe emahlweni ka siku leri nhlawulo a wu ta va ha rona ivi a hoxiwa exihlobyeni. A ku nga ri ro hetelela ku kumeka swiviko swa mavunwa swa ku tidlaya ka Timbhoni ta Yehovha.

MALEMBE YA KHUME LAWA HI MA HETEKE HI SINDZISIWA KU TSHAMA HI RI HEXE

Hi 1971, Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ti tsakile loko ku engeteriwa swirho swin’wana eka Huvo leyi Fumaka eBrooklyn, le New York. A ti swi langutele hi mahlo-ngati loko ku tivisiwa lunghiselelo ro veka vakulu ni malandza ya vutirheli. Kambe se a ku ri malembe vamakwerhu va le Albania va nga si twa hi ta mindzulamiso yo tano ya ndlela leyi nhlengeletano yi endlaka swilo ha yona. Mindzulamiso leyi va yi twe hikwalaho ka leswi vavalangi vo huma eUnited States va vulavurisaneke katsongo na Llopi Bllani, ku nga makwerhu wa xisati wa le Tiranë. Va twe leswaku a ku nga ha khomiwi minhlangano naswona va byeriwe leswaku a ku ri ni Timbhoni tinharhu ntsena leti hisekaka edorobeni rero, hambileswi entiyisweni a ku ri ni to tala.

Kosta Dabe u tshame eGreece ku sukela hi 1966 a ringeta ku kuma vhisa yo n’wi pfumelela ku tlhelela tikweni ra rikwavo ra Albania. A a lava ku ya dyondzisa vana vakwe ntiyiso, hambileswi a a ri ni malembe ya 76. Leswi a a tsandzeka ku kuma vhisa, Kosta u nyike maphorisa ya le ndzilakaneni wa Albania pasi rakwe ro endza ra le United States kutani a nghena etikweni hambileswi a a swi tiva leswaku swi nga ha endleka a nga ha swi koti ku huma etikweni rero.

Hi 1975, mpatswa wun’wana wa le Albania lowu humaka eUnited States wu endzele eAlbania tanihi vavalangi. Wu tsale leswaku vanhu a va vekiwa tihlo swinene ni leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti xiyisisiwa swinene. Vanhu va le matikweni mambe a va famba ni vavalangisi lava vekiweke ximfumo, lava vo tala va vona a va ri xiphemu xa maphorisa lama vuriwaka Sigurimi. Endzhaku ka loko vanhu va le matikweni mambe va fambile, maphorisa lama vuriwaka Sigurimi a ma va veka tihlo swinene vanhu lava ku vulavurisaniweke na vona. Vavalangi hi voxe a va ehleketeleriwa naswona a va nga amukeriwi. Vaaka-tiko a va chava vanhu vo huma ematikweni mambe.

Hi November 1976 papila ro huma eka Kosta Dabe ri vike leswaku ku ve ni vanhu va ntlhanu eXitsundzuxweni le Vlorë. A a swi tiva leswaku ePërmet ni le Fier, Mbhoni yin’we edorobeni ha rin’we yi tlangele Xitsundzuxo yi ri yoxe. Le Tiranë, Timbhoni timbirhi ti hlangane endhawini yin’wana kutani ta mune ti hlangana eka yin’wana. Kutani leswi a a swi tiva hileswaku vanhu va kwalomu ka 13 va ve kona eXitsundzuxweni hi 1976.

Endzhakunyana ka malembe yo hlayanyana, Kulla Gjidhari u tsundzuke ndlela leyi a a xi tlangela ha yona Xitsundzuxo, a ku: “Nimixo a ndzi endla xinkwa kutani ndzi humesa vhinyo. Hi madyambu wolawo ndzi pfale makhetenisi kutani ndzi humesa Bibele leyi a ndzi yi tumbete endzhaku ka xihambukelo. Ndzi hlaye Matewu ndzima 26 malunghana ni ndlela leyi Yesu a xi simekeke ha yona Xitsundzuxo. Ndzi khongerile, ndzi tlakusa xinkwa kutani ndzi xi veka ehansi. Ndzi tlhele ndzi hlaya tindzimana tin’wana ta Matewu, ndzi tlhela ndzi khongela, ndzi tlakusa vhinyo kutani ndzi yi veka ehansi. Endzhaku ka sweswo, ndzi yimbelele risimu. A ndzi ri ndzexe hi tlhelo ra nyama kambe a ndzi swi tiva leswaku a ndzi hlangane ni vamakwerhu emisaveni hinkwayo!”

Kulla a a nga ri na maxaka yo tala. Loko a ha ri ntsongo, Spiro Karajani u n’wi tekile leswaku a ta n’wi wundla naswona a a tshama na yena ni n’wana wakwe wa nhwanyana, ku nga Penellopi, le Tiranë. Spiro u fe kwalomu ka 1950.

KU TIHAMBANISA NI MATIKO MAN’WANA KU TINYIKA MATIMBA EALBANIA

Nguva leyintshwa ya ku tihambanisa ni matiko man’wana yi sungule hi 1978 loko tiko ra Albania ri dlaya vuxaka bya rona ni tiko ra Chayina. Xikongomelo xa nawu lowuntshwa a ku ri ku endla leswaku tiko ra Albania ri eneriseka, ri va ni swiletelo leswi tikaka leswi lawulaka timhaka hinkwato ta vutomi, ku katsa ni tindlu ta mintlango, mincino, minkandziyiso ni swilo swa vutshila. Vuyimbeleri bya tlasiki lebyi a byi tekiwa byi pfukela tiko byi yirisiwile. Vatsari lava nyikiweke mpfumelelo hi vona ntsena lava a va pfumeleriwa ku va ni michini yo thayipa. Un’wana ni un’wana loyi a a kumeka a pfulele minongonoko ya le matikweni man’wana eka thelevhixini a a ta konanisiwa hi maphorisa lama vuriwaka Sigurimi.

Eka xiyimo lexi xo tshikileriwa hi ndlela ya tihanyi, vamakwerhu vo huma eAustria, eJarimani, eSweden, eSwitzerland ni le United States a va nghena tanihi vavalangi leswaku va ta kota ku vulavurisana ni vamakwerhu va kwalaho. Vamakwerhu lava nga tatiki ni xandla lava ku vulavuriweke na vona va ma tlangele swinene matshalatshala wolawo. Kambe, vamakwerhu lavan’wana hinkwavo va hambete va nga hlangani, lerova a va nga tati ni xandla lava a va tiva loko ku ta muendzi.

Hi 1985, vanhu va le Albania va rile rifu ra Enver Hoxha loyi a veke mufumi wa tihanyi ku ringana nkarhi wo leha. Hi ku hatlisa a ku ta simekiwa hulumendhe leyintshwa ku tlhela ku va ni ku cinca lokukulu evanhwini. John Marks u fe hi lembe leri tlhandlamaka, naswona nsati wakwe Helen, loyi se a a ri ni malembe ya va-60 u kunguhate ku endzela eAlbania. Loko a ya teka vhisa yakwe valawuri va n’wi byele leswi: “Loko wo humeleriwa hi swin’wana kwale, u nga languteli ku kuma mpfuno wo huma eka vanhu va le handle.”

Riendzo ra Helen ra mavhiki mambirhi ri ve leri vuyerisaka swinene eka vahuweleri lava nga tatiki ni xandla va le Albania. Helen u hetelele a hlangane na Melpo, ndzisana ya John, loyi se a ri ni malembe ya 25 a twe ntiyiso eka buti wakwe. Hambileswi Melpo a a nga si khuvuriwa, a a ri ni malembe yo tala a vulavurisana ni nhlengeletano.

Helen u tlhele a hlangana na Leonidha Pope na Vasil Gjoka, loyi a khuvuriweke hi 1960. U twe hi ta Timbhoni ta nkombo leti a ta ha hanya eswiphen’wini swo hambana-hambana swa tiko. U hlamusele vamakwerhu va le Albania malunghana ni ndlela leyi nhlengeletano a yi tirha ha yona hi nkarhi wolowo ni ndlela leyi ntirho a wu ya emahlweni ha yona ematikweni man’wana ya Vukhomunisi. Helen u chumayele hi xitshuketa hi vuxiyaxiya eka lava a a hlangana na vona. Hambiswiritano, u xiye leswaku a ku ri ni swiphiqo leswikulu swa ikhonomi eAlbania.

U te: “Leswaku munhu a kuma ntswamba wutsongo, a swi tolovelekile leswaku a fola ku sukela hi awara ya nharhu nimixo. Switolo swo tala a swi ri hava mphakelo.”

Hi 1987 rhavi ra le Austria ni ra le Greece ma hlanganise tinhloko leswaku ma kuma vanhu van’wana lava nga ta endzela eAlbania. Hi 1988 mpatswa wo huma eAustria, Peter Malobabic ni nsati wakwe, va endzele eAlbania tanihi vavalangi kutani va nyika Melpo hembe naswona u yi tsakerile. U tsake no tlurisa loko a kuma buku leyi nge “Things in Which It Is Impossible for God to Lie” leyi a yi tumbetiwe endzeni ka hembe.

Endzhakunyana ka lembe rero, mpatswa wun’wana wu endzele Melpo wu ri ni minkandziyiso yo tala, kambe a wu fanele wu va ni vuxiyaxiya swinene hikuva maphorisa lama vuriwaka Sigurimi a ma va veke tihlo swinene. Leswi vavalangisi volavo lava vuriwaka leswaku i va ximfumo va va tshikeke va famba voxe swa xinkarhana, va tirhise timinete teto ti nga ri tingani leswaku va vonana ni vamakwerhu. Va twe leswaku Leonidha a a vabya nileswaku vamakwerhu van’wana vo tala eAlbania a va dyuharile naswona a va nga koti ku famba va ntshunxekile.

SWIYIMO SWI SUNGULA KU CINCA

Xiyimo xa tipolitiki a xi ri eku cinceni hi 1989. Xigwevo xa rifu lexi vanhu a va xi kuma loko va ringeta ku baleka eAlbania xi herisiwile. Helen u tlhele a endzela eAlbania hi ximumu xa lembe rero. U hete tiawara to tala a ri karhi a hundzisa rungula ni swiletelo leswi a a byarhisiwe swona. Vasil Gjoka u endzele vamakwerhu swa xinkarhana hilaha a a kota hakona.

Maphorisa lama vuriwaka Sigurimi ma twe leswaku Helen u endzele kwalaho kutani ma ya n’wi endzela. Ematshan’weni yo n’wi vangela swiphiqo, ma vule leswaku ma lava nyiko yo huma eAmerika. Vanhu a va hlweli ku cinca hakunene!

Rirhangu ra le Berlin ri we hi November 9, 1989, naswona a swi tekanga nkarhi leswaku vuyelo bya kona byi khumba tiko ra Albania. Hi March 1990 vanhu va pfuxe hasahasa yo lwa ni Makhomunisi eKavajë. Vanhu va magidi va te eka vayimeri va matiko mambe eTiranë, va ringeta ku rhurha etikweni. Swichudeni swi sindzise leswaku ku va ni ku cinca ko karhi kutani swi nghenela xitereka xa ku ala ku dya.

Hi February 1991, ntshungu lowukulu wu wise xifaniso xa Enver Hoxha lexi leheke timitara ta khume, lexi ku ringana malembe yo tala a xi tekiwa xi ri xa nkoka eSkanderbej Square le Tiranë. Vanhu a va ri ni vonelo ra leswaku mufumi wa tihanyi a a nga ha ri kona. Hi March, vanhu va kwalomu ka 30 000 va le Albania va tlhakise swikepe swo huma eDurrës ni le Vlorë kutani va tluta va ya va vahlapfa eItaly. N’hweti yoleyo ku ve ro sungula endzhaku ka malembe yo tala leswaku ku va ni minhlawulo ya mavandla yo tala. Hambileswi Vandla ra Makhomunisi ri wineke, a swi ri erivaleni leswaku hulumendhe yoleyo a yi heleriwa hi vulawuri bya yona etikweni.

Helen Marks u endzele le Albania ro hetelela hi August 1991, kambe hi nkarhi wolowo u kume leswaku swiyimo se a swi cincile. Se a ku hele n’hweti hulumendhe yi simeke hofisi ya holobye wa vukhongeri, leyi tlheleke yi tsarisa ximfumo vukhongeri endzhaku ka loko byi yirisiwe malembe ya 24. Vamakwerhu va lo namba va tinyiketela swinene entirhweni wa vona wo chumayela ni ku hlela minhlangano ya vandlha.

Vasil Gjoka u endzele eGreece, a fika a tshamanyana erhavini, a dyondza tindlela to hlela ntirho wo chumayela. Tanihi leswi a a nga xi tivi kahle Xigriki, vamakwerhu lava a va tivanyana Xialbania va dyondzise Vasil swo tala. Loko Vasil a tlhelela eTiranë, u tirhise leswi a swi dyondzeke hi vurhon’wana a tlhela a ringeta ku yi hlela ku antswa minhlangano leyi khomiwaka kambirhi hi vhiki, wun’wana wa minhlangano ya kona a ku ri wa Xihondzo xo Rindza lexi a xa ha ku sungula ku kandziyisiwa hi Xialbania.

Makwerhu un’wana u ri: “Enkarhini lowu hundzeke, a hi sungula minhlangano hi risimu ni xikhongelo, hi yimbelela tinsimu leti hi dyondzisiweke tona hi vamakwerhu lava kuleke. Endzhaku ka sweswo a hi tiphina hi dyondzo, kutani emakumu a hi pfala hi risimu rin’we, kumbe timbirhi kumbe tinharhu hambi ku ri to hlayanyana! Loko hi hetile ku yimbelela, a hi pfala hi xikhongelo.”

Hi October 1991 na hi February 1992, Thomas Zafiras na Silas Thomaidis va hi tisele minkandziyiso le Albania va huma na yona eGreece. Va fike va hlangana ni vamakwerhu eTiranë ni vamakwerhu lava nga khuvuriwangiki eBerat, kutani va tsala mavito ya vanhu vo tala lava tsakelaka lava lavaka mpfuno. Vanhu a va ri ni torha lerikulu ra rito ra Xikwembu, tanihi leswi ntirho wa hina a wu yirisiwile ku ringana malembe yo tala. Hi xikombiso, le Berat, vanhu lava tsakelaka a va khoma minhlangano hambileswi a ku nga ri na vamakwerhu lava khuvuriweke edorobeni rero. Xana a va ta khathaleriwa njhani hi tlhelo ra moya?

XIAVELO LEXI A XI NGA RINDZERIWANGA

Michael na Linda DiGregorio a va ri varhumiwa lava a va ri eDominican Republic. Vakokwa wa Michael a va ri van’wana va vanhu va le Albania lava khuvuriweke le Boston hi va-1920, hikwalaho a a xi tivanyana Xialbania. Hikwalaho loko vamakwerhu lava va ka DiGregorio va endle xiboho xo endzela le Albania hi 1992, va vutise Huvo leyi Fumaka loko swi ta va swi ri vutlhari ku hlangana ni vamakwerhu eka masiku manharhu lawa va nga ta ma heta va ri kwalaho. Lexi va hlamariseke, Huvo leyi Fumaka yi va kombele ku tshama eAlbania tin’hweti tinharhu, va pfuneta ku hlela ntirho wa ku chumayela.

Le rhavini ra le Rome, vamakwerhu lava humaka eGreece ni le Italy va chumbutele vamakwerhu va ka DiGregorio hi xiyimo xa le Albania, va tlhela va va komba swifaniso swa vamakwerhu van’wana va le Albania, ku katsa ni xifaniso xa Vasil Gjoka. Loko vamakwerhu va ka DiGregorio va fika eTiranë hi April 1992, vanhu lava nga Maalbania lava a va ri ematikweni man’wana se a va amukelekile etikweni ra rikwavo. Hambiswiritano, tiko a ra ha yime hi milenge, naswona vanhu a va nga tivi leswi vumundzuku byi va khomeleke swona.

Loko Michael na Linda va huma erivaleni ra swihaha-mpfhuka, ndyangu wa ka va Michael wu tsutsumile wu ya va amukela. Hi nkarhi wolowo, Michael u vone Vasil Gjoka, loyi na yena a a tivisiwile leswaku ndyangu wa ka DiGregorio wu ta fika siku rero.

Michael u byele Linda a ku: “Ndzi kombela u famba ni maxaka ya hina, ndzi ta vuya ku nga ri khale.”

Endzhaku ko angarha Linda, maxaka ma teke ndzhwalo wa va ka DiGregorio ma namba ma kongoma etimovheni, kasi Michael yena u kongome eka Vasil hi ku hatlisa.

Michael u byele Vasil a jahile a ku: “Ndzi ta vuya hi Sonto eTiranë, kutani hi ta vonana loko ndzi vuya.”

Koço, xirho xa ndyangu wa ka va Michael le Albania, loyi a a nga swi tivi leswaku Michael na Linda i Timbhoni ta Yehovha, u tsutsumele eka Michael kutani a ku: “Xana u endla yini? Phela a hi vulavuli ni vanhu lava hi nga va tiviki!”

Loko va ri karhi va famba va kongome eKorçë, va ka DiGregorio va xiye leswaku tiko leri a ri hambane ngopfu ni swihlala swa Kharibiya. Michael u ri: “Swilo hinkwaswo a swi ri swa khale, swi cince ni muhlovo swi ri swa buraweni kumbe swi kwalarile. Kun’wana ni kun’wana a ku biyeriwe hi darada leyi nga ni swilo swo tlhava. Vanhu a va languteka va lo dzoo! A wu nga voni na movha endhawini yoleyo. Mafasitere a ma fayekile. Van’wamapurasi a va rima hi mavoko. A ku nga si cinca nchumu ku sukela eminkarhini ya vakokwana! A swi vonaka onge hi tlhelele eminkarhini ya vakokwana!”

“RIENDZO RA N’WINA A RI KONGOMISIWA HI XIKWEMBU”

Koço, a a ri ni nchumu wun’wana lowu a wu tumbete khale, naswona a a lava ku wu komba Michael. Loko kokwa wa xisati wa Michael a fa, ndyangu wa ka vona wa le Boston wu tsalele ndyangu wa ka vona wa le Albania papila ro leha. Eka matluka ya rona yo sungula ya khume a ri vulavula hi timhaka ta ndyangu, kambe loko ri ya emakumu a ri vulavula hi ta ku pfuxiwa ka vafi.

Koço u byele Michael a ku: “Maphorisa ma kambisise papila leri, naswona ma hlaye matluka ma nga ri mangani yo sungula. Hiloko ma phirhweka kutani ma ku: ‘Teka papila ra wena! Ku buriwa hi timhaka ta ndyangu ntsena laha!’ Loko ndzi hlaya xiphemu lexo hetelela, ndzi tsake swinene ku twa swo karhi hi Xikwembu!”

Michael u vule leswaku yena na Linda i Timbhoni ta Yehovha, kutani a chumayela Koço hi rixaladza.

Ku fana ni le minkarhini ya Bibele, vanhu va le Albania va titwa va boheka ku khathalela ni ku sirhelela vaendzi va vona. Hikwalaho Koço u sindzisile ku famba na Michael na Linda eTiranë.

Michael u ri: “Loko hi fika eTiranë swi hi tikerile ku kuma kaya ra Vasil hikuva a ku nga ri na mavito ya switarata. Hikwalaho Koço u ringanyete leswaku hi vutisa eposweni.”

Linda u ya emahlweni a ku: “Loko a vuya eposweni, Koço a a languteka a hlamarile, kutani hi nghene emovheni hi kongoma laha Vasil a a tshama kona.”

Endzhakunyana Koço u hi hlamuserile, a ku: “Loko ndzi ya eposweni ndzi ya vutisa leswaku Vasil u tshama kwihi, va te: ‘Wanuna yoloye i mukwetsimi! Xana wa swi tiva leswaku u langutane ni swiyimo swa njhani? A nga kona munhu lonene ku fana na yena laha Tiranë!’ Loko ndzi twa sweswo, ndzi swi xiyile leswaku riendzo ra n’wina a ri kongomisiwa hi Xikwembu! A ndzi nge mi kavanyeti ku endla leswi mi teleke swona laha!”

HI HLELEKA ETIRANË

Vasil u tsake swinene ku vona ndyangu wa ka DiGregorio, naswona va hete nkarhi wo leha swinene va ri karhi va vulavula. Nimadyambu Vasil u boxe leswaku Jani Komino, loyi a a khomiwe na Nasho Dori, u love mpundzu wolowo. Ha yini Vasil a nga yanga exilahlweni xa makwerhu yoloye la rhandzekaka tlhelo munghana wakwe lonkulu? U ri: “Hikuva a ndzi rindzele un’wana la rhumiweke hi Huvo leyi Fumaka.”

Michael na Linda a va fanele va tshama eTiranë, kambe hulumendhe leyi a yi fuma hi nkarhi wolowo a yi nga pfumeli leswaku vanhu lava humaka ematikweni man’wana va tshama edorobeni. Xana a va ta langutana njhani ni xiyimo lexi?

Michael u te: “Hi veke mhaka leyi emavokweni ya Yehovha naswona hi hetelele hi kume yindlu leyitsongo leyi hi tshameke eka yona.”

Linda u ri: “Vini va yindlu yoleyo hi vona a va khoma xilotlelo xa yona, a va nghena va tlhela va huma hi nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu va wu rhandzaka. Tlhandlakambirhi, a hi boheka ku nghena hi le ndlwini ya van’wana leswaku hi ta kota ku fika eka ya hina. Kambe hina a hi tshama etlhelonyana, hikuva a hi nga lavi ku voniwa hi mani na mani.”

Ndyangu wa ka DiGregorio wu yingisele tiawara to tala loko vamakwerhu lava kuleke va le Tiranë va wu chumbutela miringo leyi va langutaneke na yona. Kambe xiphiqo xin’wana hileswi vamakwerhu van’wana lava kuleke a va nga tshembani hi ku helela.

Michael u ri: “Makwerhu un’wana ni un’wana a a tshembekile, kambe a a nga tiyiseki loko lavan’wana na vona va tshembekile ku fana na yena. Hambileswi a va nga tali ku endzelana hi xivona, kambe hina a va hi endzela nkarhi hinkwawo. Endzhaku ko bula hi mhaka leyi hi moya wo rhula, va pfumerile leswaku nchumu wa nkoka swinene a ku ri ku twarisa vito ra Yehovha. Hinkwavo a va rhandza Yehovha naswona a va swi langutele hi mahlo-ngati leswi nga ta humelela enkarhini lowu taka.”

A swi ri erivaleni leswaku ku hava vandlha leri hlelekeke. Hi xikombiso, loko Kulla Gjidhari na Stavri Ceqi va sungula ku vona xibukwana lexi nge, Ku Kambisisa Matsalwa Siku Ni Siku, va xi phendla-phendlile va nga tivi leswaku i xa yini.

Hi loko Stavri o na swi pfuketana a huwelela a ku: “Se ndza xi tiva, i Manna!” a vulavula hi buku leyi vitaniwaka Daily Heavenly Manna for the Household of Faith, leyi a yi tirhisiwa khale loko Stavri a dyondza ntiyiso.

Kulla u vutise a ku: “Ndzi rivala ku vutisa, xana muungameri, Makwerhu Knorr, u pfuke njhani? Xana munghana wakwe Fred Franz u pfukile?” Leswi a swi kombisa kahle leswaku ku hundze malembe yo tala va nga tivi leswi endlekaka enhlengeletanweni!

MAWAKU XITSUNDZUXO LEXINENE SWONGHASI!

Kamara leri a ri aname ni ku leha timitara tinharhu ni ta mune laha vamakwerhu a va tolovele ku khomela minhlangano kona ekaya ra Vasil Gjoka a ri ri ritsongo swinene leswaku ri nga tirhiseriwa Xitsundzuxo. Hikwalaho, lava 105 lava a va ri kona eXitsundzuxweni va hlangane ekamareni leri a ri tirhisiwa tanihi ntsindza wa phepha-hungu ra Vandla ra Makhomunisi. A ku ri ro sungula eTiranë leswaku Xitsundzuxo xi nga khomeriwi ekaya ra makwerhu wo karhi. Hambileswi a ku ri ni vahuweleri va 30 ntsena eAlbania hi 1992, va tsakile ku vona vanhu va 325 va ri kona eXitsundzuxweni.

Nhlayo ya vanhu lava tsakelaka eTiranë a yi ri karhi yi engeteleka hakatsongo-tsongo, naswona lava a va va kona eminhlanganweni leyi a yi khomeriwa ekaya ra Vasil a yi fika eka 40. Van’wana lava ha ku sungulaka ku hlanganyela a va lava ku va vahuweleri lava nga khuvuriwangiki, naswona van’wana a va lava ku khuvuriwa. Vamakwerhu va hete tiawara to tala va bula ni lava lavaka ku khuvuriwa. Tanihi leswi buku leyi nge Ku Hleleriwa Ku Hetisisa Vutirheli Bya Hina a yi nga ri kona hi Xialbania, xivutiso xin’wana ni xin’wana a va fanele va xi hundzuluxela loko va ri karhi va bula ni lava lavaka ku khuvuriwa. Van’wana lavantshwa a va fambiseriwa dyondzo leyi dzikeke ku tiyiseka leswaku va wu twisisa ntiyiso. Hambileswi a va nga si tshama va dyondzeriwa hi ku kongoma, kambe a yi hlamarisa ndlela leyi a va yi twisisa ha yona Bibele.

EKU HETELELENI VA KUMA NTSHUNXEKO!

Emavhikini lama landzeleke, vamakwerhu va hete tiawara to tala va ri karhi va bula ni vayimeri ni vatirhela-mfumo van’wana, va ringeta ku endla leswaku ntirho wa ku chumayela hi Mfumo wu tsarisiwa ximfumo. Ntlawa wa vamakwerhu ni vanhu lava tsakelaka eTiranë ana se a va rhumele swikombelo ximfumo, kambe se a ku nghene hulumendhe leyintshwa, hikwalaho a swi lava leswaku va endla swikombelo hi ku phindha-phindha.

Makwerhu un’wana u ri: “Hinkwaswo a hi swi endla hi ri karhi hi famba hi milenge. Loko hi ri karhi hi famba edorobeni, hi xitshuketa a hi hlangana ni holobye wa timfanelo ta vanhu, holobye wa timhaka ta xikaya, holobye wa vululami, holobye wa maphorisa, swirho swa huvo ya vumbiwa ni vavanuna van’wana va xiyimo xa le henhla. Vavanuna lava a va ri ni musa naswona a va tsakile tanihi leswi xiyimo a xi sungula ku antswanyana. Vo tala va vona ana se a va tiva hi ta ungjillorë. A swi ri erivaleni leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti ri kona eAlbania naswona a ti hiseka.”

Se a ku hundze mavhiki vatirhela-mfumo va vule leswaku hulumendhe yi ta ti tsarisa ximfumo Timbhoni ta Yehovha, kambe a ko fana ni kwala. Kambe, nhlanga yi baleke ngati loko Angelo Felio, ku nga makwerhu la humaka eUnited States kambe loyi a davukeke eAlbania, a endzele ndyangu wa ka vona eTiranë. Loko a ri eAlbania, Angelo u fambe ni vamakwerhu leswaku va ya hlangana ni mutsundzuxi wa le nawini wa holobye wa le ka hulumendhe loyi a a ri ni mfanelo yo hi tsarisa ximfumo. Mutsundzuxi loyi u tsakile loko a twa leswaku ndyangu wa ka va Angelo a wu huma endhawini yin’we na yena eAlbania.

U vutise Angelo a ku: “Xana ndyangu wa ka n’wina wu huma emugangeni wihi?” Lexi n’wi hlamariseke, a va huma emugangeni wun’we.

U n’wi vutise a ku: “U wa ka mani?”

Lexi hlamariseke, Angelo a a ri xaka rakwe, kambe mindyangu ya vona a yi lahlekelane khale swinene.

U te: “Ana se a ndzi tsakisiwe hi xikombelo xa n’wina, naswona se a ndzi kunguhate ku pfuna. Kambe sweswi se ndza boheka ku mi pfuna hikuva u xaka ra mina!”

Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, mutsundzuxi wa le ka mfumo u nyike vamakwerhu Papila ra Xiboho No. 100, leri a ri kombisa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo le Albania. Eku heteleleni, vugandzeri bya Xikwembu xa ntiyiso, ku nga Yehovha, lebyi a byi yirisiwile ku sukela hi 1939, se a byi tsarisiwe ximfumo naswona a byi amukelekile etikweni! Va ka DiGregorio va te: “A ku na marito yo hlamusela ndlela leyi a hi titwa ha yona etimbilwini ta hina hi siku rero.”

Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, rhavi ra le Greece, leri a ri khathalela tiko ra Albania, ri rhumele Robert Kern leswaku a endzela eTiranë. Robert u tivise vamakwerhu va kwalaho hi ta ku tsarisiwa ka ntirho wa hina ni ku vumbiwa ka Vandlha ra Tiranë. U tlhele a va byela leswaku nsimu leyi averiweke vandlha ra vona a ku ri “tiko hinkwaro ra Albania.” Vamakwerhu a va fanele va wu hlela kahle ntirho wa ku chumayela hi yindlu ni yindlu. Le Tiranë ku hirhiwe yindlu ya makamara manharhu leswaku yi va kaya ra varhumiwa ni hofisi, laha a ku ri ni kamara lerikulu etlhelo leri a ri ta tirhisiwa tanihi Holo ya Mfumo yo sungula.

NYIMPFU LEYI NGA YOXE YI KUMEKA

Loko va vulavula hi ku kula ka ntirho wo chumayela le Albania, vamakwerhu va vutisile va ku: “Xana ti kona Timbhoni eVlorë?” Van’wana a va tiva mukhegula un’wana loyi a a tekiwa a tsanile emirini. Hiloko wansati un’wana a fika ehofisini a vula leswaku yena ni ndyangu wakwe i ungjillorë nileswaku ku ni munhu un’wana la vitaniwaka Areti loyi a va dyondziseke ntiyiso eVlorë. Kutani vamakwerhu va le Tiranë va suke va kongoma eVlorë va ya lava Areti.

Areti Pina, mukhegula wo koma, u amukele vaendzi volavo ekaya rakwe, kambe a a nga lavi ku tata marito loko a bula na vona. Loko va n’wi byela leswaku na vona i Vakreste-kulobye, u lo va languta ntsena a miyela.

Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, Areti u te: “Xana ndzi nga mi vutisa swivutiso swi nga ri swingani?” Hiloko a va dumela hi swivutiso: “Xana ma pfumela eka dyondzo ya leswaku Xikwembu i vanhu vanharhu eka un’we? Vito ra Xikwembu i mani? Xana ma yi kholwa dyondzo ya ndzilo wa tihele? Ku humelela yini loko hi fa? Ku vuriwa yini hi misava? I vanhu vangani lava nga ta ya etilweni?”

Vamakwerhu va hlamule swivutiso sweswo hinkwaswo.

Hiloko Areti a vutisa a ku: “Xana ma chumayela?”

Makwerhu un’wana u te: “Ina, ha chumayela.”

Kutani Areti u te: “Kambe mi chumayela njhani?”

Makwerhu loyi u te: “Hi chumayela hi yindlu ni yindlu.”

Hiloko Areti a ku xibuku, a tlula, a angarha makwerhu yoloye.

Areti u te: “Sweswi ndza swi tiva leswaku mi vamakwerhu! I vanhu va Yehovha ntsena lava chumayelaka hi yindlu ni yindlu!”

Mintlawa ya Maprotestente ya le Vlorë a yi swi twile leswaku Areti u rhandza vukhongeri naswona a yi n’wi komberile leswaku a yi joyina. U byele vamakwerhu a ku: “Kambe a ndzi nga swi lavi ku tihlanganisa ni Babilona Lonkulu! Hikwalaho a ndzi fanele ndzi tiyiseka leswaku mi Vakreste-kulorhi hakunene!”

Areti u khuvuriwe hi 1928 a ri ni malembe ya 18. A a gonya tintshava hi milenge a ri karhi a chumayela a tamele Bibele hi voko. Hambileswi Areti se a a ri ni malembe yo tala a nga si hlangana ni vamakwerhu, a a hambeta a chumayela hi ku tshembeka a ri swakwe.

Areti u vule marito lawa a ri karhi a rila: “Yehovha hi lonene. A nga ndzi rivalanga!”

Vanhu a va ehleketa leswaku Areti u hlangane nhloko hileswi a tshameke a tshembekile eka Xikwembu ehansi ka mfumo wa tihanyi wa le Albania. Kambe Areti a a nga tsananga. A a hlutekile emianakanyweni!

NTIRHO WU LO VUYA!

Leswi ntirho wa hina se a wu pfumeleriwile ximfumo, a ku ri ni swo tala leswi faneleke swi endliwa leswaku ku endliwa nhluvuko etimhakeni to chumayela hi Mfumo le Albania. Vamakwerhu a va fanele va pfuniwa leswaku va fambisana ni nhlengeletano naswona va tiyisa vuxaka bya vona ni Xikwembu. A ku laveka minkandziyiso hi Xialbania leyi nga ta tirhisiwa hi vamakwerhu yi tlhela yi tirhisiwa ni le nsin’wini. Naswona a ku ri ni xilaveko xa xihatla xa vachumayeri lava engetelekeke. I vamani lava a va ta pfuna?

Hi 1992, ku fike maphayona yo hlawuleka ma huma le Italy ni le Greece, kutani ma fike ma dyondza Xialbania. Hi nkarhi wolowo, ntlawa lowutsongo wu sungule ku hundzuluxela minkandziyiso ya hina. Hambileswi minkarhi yin’wana a ku nga ri na gezi ku ringana masiku ya 21 hi ku landzelana, vamakwerhu a va tshama va tsakile naswona va gingiriteka hi mintirho leyi va nga na yona.

Ni ntirho wa mavoko a wu lo vuya. Loko ku titimela, a ku fanele ku kumeka tihunyi to kufumeta kaya ra varhumiwa. Kambe a swi nga koteki ku xava tihunyi le Albania. Xana vamakwerhu a va ta tikufumeta njhani? Vamakwerhu va le Greece va pfunile hi ku rhumela mintsandza ni saha ya gezi. Kambe a ka ha ri ni xiphiqo xin’wana tanihi leswi mbhovo wa xitofu a wu ri wutsongo, naswona saha a yi nga ta tirha, tanihi leswi a ku nga ri na gezi. Nkateko wa kona, makwerhu un’wana a a ri ni munghana hala tlhelo lerin’wana ra Tiranë loyi a a ri na xihloka. Tanihi leswi a ku ri nga ri na mabazi, a swi teka tiawara timbirhi ku landza xihloka lexi xi tisiwa ekaya ra varhumiwa, naswona a xi fanele xi tlherisiwa ri nga si pela. Murhumiwa un’wana u te: “Hinkwerhu a hi cincana ku kapa tihunyi loko xihloka xi ri kona, naswona sweswo swi hi pfunile leswaku hi hlayisa kaya ra hina ri tshama ri ri karhi ri kufumela!”

Hi nkarhi wolowo, vahundzuluxeri va Xialbania va sungule ku endzeriwa hi Nick na Amy va ka Ahladis lava tirhaka eka Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri leyi sweswi yi nga le Patterson, le New York, naswona va va endzele ko tala endzhaku ka sweswo. Leswi a va ri na musa ni langutelo leri faneleke, va va pfune ngopfu vahundzuluxeri lavantshwa, lava na vona va dyondzeke hi ku hatlisa naswona va endleke ntirho lowunene. Rhavi ra le Italy hi rona a ri kandziyisa ni ku rhumela minkandziyiso eAlbania.

Ku chivirika ka vamakwerhu a ku vanga ka hava loko hi xiya ndlela leyi vahuweleri va bindzuleke ha yona ensin’wini. Vahuweleri lavantshwa na vona a va hiseka swinene. Hi xikombiso, Lola, a a ha ri muntshwa entirhweni wo chumayela, kambe u hete 150, 200 wa tiawara kumbe ku tlula n’hweti ni n’hweti ensin’wini! Loko a tsundzuxiwa leswaku a va ni vukheta naswona a ringanisela nkarhi lowu a wu tirhaka ensin’wini, Lola u hlamule a ku: “Ndzi tlange hi vutomi bya mina ku fikela sweswi! A yi kona ndlela yo antswa leyi ndzi nga tirhisaka nkarhi wa mina ha yona ku tlula leyi!”

NTIRHO WU YA EMAHLWENI

N’hweti ya March hi 1993 yi ve yo hlawuleka ematin’wini ya le Albania. Maphayona yo hlawuleka ma sungule swiavelo leswintshwa eBerat, eDurrës, eGjirokastër, eShkodër, eTiranë ni le Vlorë; Xihondzo xo Rindza xa March 1, xi ve nkandziyiso wo sungula lowu hundzuluxeriweke hi vahundzuluxeri va le Albania. Hi n’hweti yoleyo, vamakwerhu a vo sungula ku khoma Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni, hikwalaho a ku ri ro sungula va khoma minhlangano hinkwayo ya ntlhanu. Naswona hi n’hweti yoleyo ku tlhele ku humesiwa nkandziyiso wo sungula wa Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo hi Xialbania; naswona nhlengeletano yo hlawuleka ya siku rin’we yi khomeriwe eSkanderbej Square le Tiranë, eNdlwini ya Mintlango ya Ballet-Opera.

Ku fike vapfhumba lava humaka eGreece ni le Italy ku ta va kona eka nhlengeletano yo hlawuleka ya siku rin’we leyi veke xiphemu xa matimu. Nasho Dori u pfule nhlengeletano hi xikhongelo, a nkhensa Yehovha hi mikateko hinkwayo leyi a va tiphina hi yona. Lava veke kona enhlengeletanweni a va ri 585, naswona ku khuvuriwe vanhu va 41! Exikarhi ka vanhu volavo, a ku ri ni vana ni vatukulu va vamakwerhu lava tirheleke Yehovha hi ku tshembeka le Albania.

Vamakwerhu a va nga tikoti hi ku tsaka hi 1993 hileswi va veke ni ntsombano wa muganga ro sungula le Albania. Ku ve ni vanhu lava tlulaka 600, exikarhi ka vona a ku ri ni vapfhumba lava humaka le Austria, eFurwa, eGreece, le Italy ni le Switzerland. Vamakwerhu va le Albania a va tsake swinene hi leswi a va kume ntshunxeko wo hlangana ni vamakwerhu vo tarisa xileswi, lava humaka ematikweni yo tala, hikuva a ku hundze malembe yo tala swinene va ri swavo!

Leswaku swilo swi hleleka kahle, Huvo leyi Fumaka yi hlawule Komiti ya Tiko leyi eka yona a ku ri na Nasho Dori, Vito Mastrorosa na Michael DiGregorio, lava a va tirha ehansi ka vulanguteri bya rhavi ra le Italy. Nchumu wun’wana wa nkoka lowu a va fanele va rhanga ha wona a ku ri ku kuma ndhawu leyi hofisi yi nga ta va eka yona swin’we ni ndzawulo leyi a yi ri eku kuleni ya vuhundzuluxeri.

Un’wana wa maphayona yo hlawuleka la sunguleke ku dyondza Xialbania a ku ri Stefano Anatrelli la humaka le Italy. Endzhaku ka mavhiki ya ntlhanu a ri karhi a dyondza ririmi, u vitaniwile ehofisini ivi a byeriwa leswi: “Hi lava leswaku u va mulanguteri wa xifundzha, u endzela maphayona yo hlawuleka ni mintlawa.”

Loko a twa marito wolawo, Stefano u te: “A ndzi swi koti kahle ku vulavula Xialbania!” Kambe, u teke xiavelo lexi ku ri lunghelo lerikulu. Endzhaku ko pfuniwa ku lunghiselela tinkulumo to hlayanyana, Stefano u kongome emakhorhweni ya le Albania. Se a ku hundze malembe ya kwalomu ka 30 ku sukela loko Spiro Vruho a endzele vamakwerhu a ri mulanguteri wa xifundzha hi nkarhi lowu ntirho wa hina a wu yirisiwile. Hi 1995, Stefano u hlawuriwe ku va xirho xa Komiti ya Tiko.

Hi 1994, eAlbania ku fike ntlawa wa vunharhu wa maphayona lama humaka le Italy. Vahuweleri lavantshwa va le Albania va khutaziwe hi ku hiseka ka maphayona wolawo hinkwawo. Eku heleni ka lembe ra ntirho ra 1994, a ku ri ni vahuweleri va 354 lava chumayelaka.

Hambiswiritano, vahuweleri vo tala a va langutane ni ntlhontlho. A swi nga olovi ku suka eka fambiselo leri a ri va tshikilerile ku ya entshunxekweni lowukulu swonghasi. Eka mfumo lowuya wa tihanyi, a va fanele va tivonela leswaku va nga kombisi erivaleni ndlela leyi va titwaka ha yona loko va lava ku ya mahlweni va hanya, ngopfu-ngopfu loko va bula ni vanhu lava humaka ematikweni mambe. Hambiswiritano, vamakwerhu lava humaka ematikweni man’wana va swi twisisile sweswo, naswona a va lehisa mbilu leswaku lava ha sungulaka ku hlanganyela va va tshemba.

Hi lembe rero, vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava kuleke swin’we ni vahuweleri lavantshwa va tsake swinene ku hlangana na Theodore Jaracz, xirho xa Huvo leyi Fumaka lexi a xi ri xo sungula ku endzela eAlbania. Ku ve ni vanhu lava tlulaka 600 lava teke ku ta yingisela nkulumo leyi a yi nyikeleke le Tiranë.

Hi nkarhi wolowo, a ku xaviwe ndhawu leyi nga ta tirhiseriwa ku va hofisi le Tiranë. Ku nga si hela tin’hweti ta tsevu, vamakwerhu lava humaka ematikweni mambe, lava chivirikaka swinene, va pfuxete muako wa khale wu va tihofisi ta manguva lawa va tlhela va aka muako lowu nga ta rhurhela vanhu va 24. Ndhawu yoleyo yi nyiketeriwe hi May 12, 1996, loko Milton Henschel la nga xirho xa Huvo leyi Fumaka a endzele eAlbania.

VA CHUMAYELE VA RI SWAVO

Jaha ra le Korçë, leri vuriwaka Arben, ri hlaye nkandziyiso wa Bibele lowu sesi wa rona a ri rhumeleke wona, kutani ri xiya leswaku nkandziyiso wa kona wu tamele ntiyiso. Ri tsalele hofisi ya le Albania, naswona ku hundze nkarhinyana ri ri karhi ri dyondza ntiyiso hi ku tsalelana ni vamakwerhu. Leswaku ri pfuniwa hi tlhelo ra moya, vamakwerhu vambirhi va teke riendzo ro hlawuleka va ya eka rona. Loko va ri karhi va bula na Arben, swi ve erivaleni leswaku wa faneleka ku va muhuweleri. Vamakwerhu lavambirhi va n’wi tekile va ya na yena enkaveni wa Korçë, kutani va n’wi byela leswaku a languta ndlela leyi va va chumayelaka ha yona vanhu lava hundzaka hi ndlela.

Arben u ri: “Hiloko va ndzi nyika timagazini kutani va ku, ‘Sweswi ku chumayela wena.’ Va ndzi byele leswaku ndzi famba ndzi ri ndzexe, naswona ndzi endle tano.”

Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani ku te maphayona yo hlawuleka ma ta n’wi pfuna. Kambe hi nkarhi wolowo, vanhu a va n’wi yingisa loko a ri karhi a chumayela. Endzhakunyana ka loko ku fike maphayona yo hlawuleka, ku vumbiwe ntlawa.

Loko lembe ri ya eku heleni, maphayona ya le Vlorë ma bele riqingho ehofisini, ma vula leswaku Areti Pina wa vabya naswona u lava ku hlangana ni un’wana wa vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri. Loko makwerhu a fika, Areti u kombele hinkwavo lava a va ri ekamareni leswaku va humela handle leswaku a ta vulavula ni makwerhu loyi va ri vambirhi ntsena.

Areti u hefemulele ehenhla kutani a ku: “Ndzi le kusuhi ni ku fa. A ndzi ri karhi ndzi ehleketa, naswona ndzi lava ku ku vutisa swo karhi. A ndzi nge byi twisisi hi ku helela vuxokoxoko bya kona, kambe ndzi lava ku tiva, Xana buku ya Nhlavutelo yi hetisekile?”

Makwerhu loyi u hlamule a ku: “Ina, Areti, vuprofeta bya yona byo tala byi hetisekile,” ivi a hlamusela leswaku ku ni swilo swi nga ri swingani leswi nga si hetisekaka. Areti u rhiye ndleve eka hinkwaswo leswi makwerhu loyi a swi vuleke.

Areti u te: “Sweswi ndzi nga fa hi ku rhula. A ndzi lava ku tiva leswaku hi le kusuhi ku fikela kwihi ni makumu.”

Areti a a ri ni malembe yo tala a ri muhuweleri la hisekaka—a chumayela a ri swakwe etintshaveni kumbe a ri emubedweni loko a ri karhi a vabya. Endzhakunyana ka bulo rero, Areti u hete pfhumba rakwe ra laha misaveni hi ku tshembeka.

RIPFUMELO RAKWE A RI TIYILE KU FIKA EMAKUMU

Nasho Dori, loyi a a ri ni malembe ya va-80, a a vabya, naswona a a nga ha ri na matimba. Kambe ku ni vamakwerhu van’wana lava hilaha ku hlawulekeke a va lava xikhutazo xakwe, ku nga vamakwerhu lava ha riki vantshwa lava rhambiweke ku ya evusocheni. Mufundhisi wa kereke ya Orthodox, le Berat, loyi a a ri ni mavondzo loko a vona ndlela leyi Timbhoni ta Yehovha a ti andza ha yona hi ku hatlisa, u tshikilele mfumo leswaku wu xanisa vantshwa lava.

Vamakwerhu va tsevu lava aleke ku joyina vusocha a va ri ekhombyeni ro pfaleriwa ejele tin’hweti to hlayanyana. Leswi a a swi xiya leswaku va lava xikhutazo, Nasho u pfuke a tshama emubedweni, kutani va n’wi teka vhidiyo, leyi eka yona a a byela vantshwa volavo rungula ro karhi.

Nasho u khutaze vamakwerhu volavo a va ha ri vantshwa a ku: “Mi nga chavi. Hi tshame hi langutana ni xiyimo lexi. Yehovha u ta va na n’wina. Loko va mi pfalela ejele, mi nga karhateki. Sweswo swi ta tlakusa vito ra Yehovha.”

Loko Nasho a vabya swinene, u vitane vamakwerhu leswaku va ta etlhelo ka mubedo wakwe kutani a ku: “Ndzi boheke ku khongela ndzi kombela ku rivaleriwa. Vhiki leri nga hundza a ndzi twa ku vava ngopfu lerova ndzi khongerile ndzi kombela ku fa. Endzhaku ka sweswo hiloko ndzi ku, ‘Yehovha, hi wena Musunguri wa vutomi. U rhandza vutomi. A ndzi kombela nchumu lowu nga fambisaniki ni ku rhandza ka wena. Ndzi kombela u ndzi rivalela!’”

Loko Nasho a twa leswaku nhlayo ya vahuweleri le Albania yi fike eka 942, u te: “Hi hetelele hi kume ntshungu lowukulu laha Albania!” Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, u file, a heta pfhumba rakwe ra laha misaveni.

TRAZIRA—KU VE NKARHI WA KHOMBO

Hi 1997, vanhu a va khomiwa hi ndlela yo biha, a ku ri ni ku fumbarherisiwa ni vukungundzwana. Vanhu vo tala va le Albania va xavise hinkwaswo leswi a va ri na swona kutani va vekisa hi mali ya vona eka minhlangano leyi a yi tshembisa leswaku yi ta endla leswaku mali ya vona yi tala hi ku hatlisa. Loko vaaka-tiko va lahlekeriwa hi mali ya vona, va hlundzukile kutani va sungula ku lwa eswitarateni.

Hi nkarhi wolowo, loko nongonoko wa nhlengeletano yo hlawuleka ya siku rin’we wu ri karhi wu ya emahlweni, makwerhu wa xisati loyi a a tirhela mutirhela-mfumo la tlakukeke u byele vamakwerhu leswaku holobye-nkulu wa tiko u le kusuhi ni ku tshika ntirho. U twe leswaku ku ta va ni madzolonga yo tala swinene etikweni. Nongonoko wa nhlengeletano yo hlawuleka ya siku rin’we wu komisiwile leswaku vamakwerhu va ta tlhelela emakaya hi ku hatlisa. Endzhaku ka tiawara timbirhi nongonoko wu herile, tiko a ri ri exiyin’weni xa khombo naswona a hi nga pfumeleriwi ku huma etindlwini hi nkarhi wo karhi nivusiku.

A nga kona loyi a a tiva kahle leswaku ku endleka yini. Kun’wana ni kun’wana a wo twa mavarivari ntsena. Xana a ku nghene matiko man’wana kumbe a ko va tipolitiki ta kwala kaya? Minhlangano liya ya ku vekisa mali a yi wile, naswona vanhu vo tala a va lahlekeriwe hi mali ya vona hinkwayo leyi va yi vekiseke. Ku pfuke mpfilumpfilu eVlorë. Vanhu va nghene evuhlayiselweni bya matlhari ya tiko kutani va phanga matlhari hinkwawo ni makulu. Loko swihaxa-mahungu swi ri karhi swi vika leswi a swi ri eku humeleleni, vanhu emadorobeni yo hambana-hambana va sungule ku nghenela madzolonga. Tiko a ri yime hi milenge, naswona maphorisa a ma nga ha swi koti ku lawula xiyimo. Vanhu a va hlomile naswona a ku ri ni khombo le Albania.

Vo tala va malandza lawa ya 125 lama humaka ematikweni mambe lawa a ma ri le Albania va kongome eTiranë ku ya tumbela kona. Vanhu vo tala va le Albania a va sola vanhu va matiko-mambe hi leswi a swi ri eku humeleleni, hikwalaho a ku ri vutlhari leswaku maphayona lama humaka ematikweni man’wana ma huma etikweni. Tanihi leswi rivala ra swihaha-mpfhuka a ri pfariwile, maphayona man’wana ya le Italy ma yisiwe eDurrës, laha hlaluko a ri ri emavokweni ya vavanuna va kwalaho lava hlomeke. Endzhaku ko rindza tiawara ta 12 ma karhatekile, maphayona wolawo ma khandziye byatso ma kongoma etikweni ra rikwavo.

Komiti ya Tiko a yi va bela riqingho vamakwerhu lava nga etindhawini to hambana-hambana ta tiko. Nimixo, a ku miyerile, ku chavisa, ku lo cowee, etikweni. Kambe nindzhenga, vanhu a va sungula ku duvula, naswona va duvula vusiku hinkwabyo kukondza ku va vurhonga. Van’wana a va khome ni matlhari yo balesela swihaha-mpfhuka. Mpfilumpfilu wolowo a wu vitaniwa trazira.

“SWI TA TLAKUSA VITO RA YEHOVHA”

Arben Merko, un’wana wa vamakwerhu va tsevu lava humaka eBerat lava a va khomiwile hikwalaho ko ala ku joyina vusocha, u ri: “Exitokisini xa mina a ku ri ni mbhovo lowutsongo ekhumbini. Wanuna loyi a a ri exitokisini lexin’wana u ndzi vutise leswaku hi mina mani.” Arben u n’wi chumayele mavhiki yo tala. Siku rin’wana rito rero a ri nga ha ri kona.

Endzhaku ka loko Arben a humile ejele, jaha rin’wana ri n’wi endzerile. Arben a a nga ri tivi jaha rero, kambe rito ra rona a a ri toloverile. A ku ri jaha leri a ri ri exitokisini lexi a xi ri kusuhi ni xa yena ejele.

Jaha leri ri byele Arben ri ku, “Ndzi tele ku ta ku nyika nchumu lowu,” ri vulavula ri ri karhi ri n’wi nyika xikurisa-mpfumawulo.

Ri byele Arben ri ku: “Hi nkarhi wa trazira, ndzi yive xikurisa-mpfumawulo lexi eHolweni ya n’wina ya Mfumo. Kambe leswi u ndzi byeleke swona ejele swi khumbe mbilu ya mina. Ndzi lava ku va ni ripfalo leri tengeke emahlweni ka Xikwembu, hikwalaho ndzi xi vuyisile.”

Arben u nambe a tsundzuka marito yo hetelela ya Nasho Dori lawa a ma byeleke majaha yo tshembeka a ku: “Sweswo swi ta tlakusa vito ra Yehovha.”

KU KHATHALELA TINYIMPFU TA YEHOVHA

Ku famba ka vakulu lava humaka ematikweni mambe swi siye mavandlha yo tala ni mintlawa leyikulu swi ri ehansi ka nkhathalelo wa malandza ya vutirheli lama nga ni malembe ya 19 na 20. Siku rin’wana, vamakwerhu volavo vanharhu lavantshwa va hoxe vutomi bya vona ekhombyeni, va suka eVlorë va kongoma eTiranë. Leswi Komiti ya Tiko a yi karhatekile hikwalaho ka ku kayivela ka swakudya, yi vutise vamakwerhu lava loko va lava swakudya swo karhi hi ku kongoma.

Vantshwa lava va hlamule va ku: “Hi heleriwe hi swilipi swa xiviko xa nsimu.” Ku fana ni vamakwerhu lava dyuhaleke va khale, na vona vantshwa lava a va karhatekile hi swakudya swa moya ku tlula swa nyama. Kutani va vike leswaku vanhu vo tala a va ma yingisa mahungu lamanene hikwalaho ko chava ni ku nga tivi leswi nga ta humelela mundzuku.

Hi ku hatlisa endzhaku ka Xitsundzuxo, hofisi yi kume riqingho. Un’wana wa vona u te: “Hi ntlawa wa vamakwenu va xisati eKukës, naswona hi khoma minhlangano hi ri hexe ku sukela loko maphayona ma fambile.”

Hikwalaho ka mpfilumpfilu, vamakwerhu va le Tiranë a va nga ha swi koti ku vulavurisana ni vahuweleri va le Kukës. Nilokoswiritano, ntlawa wa vahuweleri va nkombo lava nga khuvuriwangiki va khome Xitsundzuxo etindhawini timbirhi. Hambileswi a va karhatekile, va ehleketa leswaku swi nga ha endleka va nga xi fambisanga kahle Xitsundzuxo, va tsakile ku vika leswaku ku te vanhu va 19 etindhawini hatimbirhi. Lexi hlamarisaka, hambileswi vanhu a va nga pfumeleriwi ku famba nivusiku nileswi a ku ri ni swiyimo swo tika, hi 1997, ku ve ni vanhu va 3 154 eXitsundzuxweni etikweni hinkwaro ra Albania. Hambileswi a ku ri ni khombo, vahuweleri va hambete va chumayela, va chavelela vanhu kambe hi nkarhi lowu fanaka va ri ni vuxiya-xiya.

Loko Komiti ya Tiko yi kuma leswaku vamakwerhu va le Gjirokastër a va lava swakudya ni tibuku, yi tshame ehansi yi bula hi mhaka leyi, ku vona loko swi nga ri na khombo ku rhumela lori yi yisa swilo leswi. Kambe, bulo ra vona ri kavanyetiwe hi makwerhu wa xisati la vuleke leswaku ku ni muhaxi wa mahungu la teke ku ta vona vamakwerhu, loyi swi nga ha endlekaka a va pfuna hi rungula ro karhi.

Hambileswi muhaxi yoloye wa mahungu a a nga swi tivi leswi komiti a yi ri karhi yi bula ha swona, u te: “Ku nga khathariseki leswaku mi endla yini, mi nga yi edzongeni mundzuku. Hi kume swiviko wa leswaku ku karhi ku hleriwa nchumu wun’wana lowu nga ni khombo eTepelenë.” Tanihi leswi lori leyi yaka eGjirokastër a yi fanele yi hundza eTepelenë, vamakwerhu va endle xiboho xo ka va nga yi rhumeli.

Hi xamundzuku wa kona, emahlweninyana ka ku va ku ba awara ya 11, ku hlayiwe mahungu yo hlawuleka lama vikeke leswaku ku ni madzolonga yo chavisa naswona vanhu va dlayana le Tepelenë nileswaku buloho ra le dorobeni rero ri mbundzumuxiwile. Vamakwerhu va n’wi nkhense swinene Yehovha hileswi a va siveleke ku ya kwalaho hi siku rero!

Ku hundze mavhiki ndyangu wa Bethele wu ri karhi wu twa mpfumawulo wa swibamu vusiku hinkwabyo, naswona a va tala ku ya endzimaneni ya siku ku ri karhi ku twala mpfumawulo wa swibalesa ni tibomo. A ko duvuriwa kun’wana ni kun’wana emoyeni, naswona a ku ri ni khombo ra leswaku munhu a biwa hi kulu leyi a yi nga kongomisiwanga eka yena. Swirho swa ndyangu wa Bethele a swi nga humi endzeni ka muako leswaku swi nga tihoxi ekhombyeni, naswona vahundzuluxeri a va tshama ehansi, ekule ni mafasitere loko va ri karhi va endla ntirho wa vona.

Hi April 1997, masocha ya 7 000 ya Nhlangano wa Matiko ma fikile ku ta lulamisa xiyimo etikweni. Hi August, masocha ya Nhlangano wa Matiko se a ma humile eAlbania, naswona vamakwerhu va swi kotile ku hlela ntsombano wa muganga. Vahuweleri a va tsakile swinene; se a va ri ni tin’hweti to hlayanyana va hlangana ntsena va ri mintlawa leyitsongo.

Tinsula-voya leti hlomeke ti yimise mabazi man’wana lama khandziyiseke vamakwerhu lawa a ma va yisa entsombanweni. Kambe, loko ti kuma leswaku vakhandziyi volavo i Timbhoni ta Yehovha, ti te: “N’wina a mi fani ni vanhu lavan’wana! A hi nge mi vavisi.”

Xana trazira yi wu khumbe njhani ntirho wa ku chumayela le Albania? Ematshan’weni yo kavanyeta ku andza loku a ku ri kona, khombo leri a ri ri kona nileswi vanhu a va karhatekile swi vonaka swi endle vanhu vo tala va lava ku tiva hi Xikwembu. Hikwalaho ka sweswo, hi tin’hweti ta 15 ntsena, vahuweleri lavantshwa va 500 va sungule ku chumayela ensin’wini, leswi endleke leswaku ku va ni vahuweleri vo tlula 1 500.

SWI TLHEKEKA EKOSOVO

Endzhaku ka trazira, swibamu swi sungule ku nyamalala, naswona mavandlha ma ye emahlweni ma kula. Kambe, swiphiqo a swi tlhekeka eka tiko leri nga ekusuhi ra Kosovo. Nyimpi yoleyo yi khumbe na tiko ra Albania, tanihi leswi vahlapfa vo tala va khitikaneleke le Albania. Vahuweleri va le Albania a va ha yima-yimanga, va nambe va nyika vahlapfa volavo rungula ra ntshembo ni minkandziyiso leyi chavelelaka. Va tlhele wa wu khathalela kahle ntlawa wa Timbhoni ta Yehovha ta 22 ni vana va tona.

Hi August, loko nyimpi yi hela, vamakwerhu va le Kosovo va tlhelele emakaya ya vona, kambe a va tlhelanga va ri swavo. A va famba ni vamakwerhu va le Albania ni va le Italy lava a va lava ku va pfuna hi timhaka ta moya, ku katsa ni maphayona yo hlawuleka ya khume. Eku heleni ka lembe ra ntirho ra 1999, a ku ri ni vahuweleri va 1 805 le Albania na 40 wa vona le Kosovo.

VA KUMA SWAKUDYA LESWI ENGETELEKEKE SWA MOYA

Nasho Dori u vule marito lawa a nga si fa: “Ndza tsaka hi ntirho lowu hi wu endlaka wa vuhundzuluxeri, kambe lexi hi xi lavaka hakunene i Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa—Bibele leyi hundzuluxeriweke kahle leyi hi nga ta yi tirhisa ku tiyisa ripfumelo ra hina!” Hi 1999, endzhaku ka malembe manharhu Nasho a file, Huvo leyi Fumaka yi nyike mpfumelelo wa leswaku ku hundzuluxeriwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xialbania.

Entsombanweni hi 2000, vamakwerhu va le Albania va hlamale swinene loko ku humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xialbania! Vahundzuluxeri lava chivirikeke swinene va tinyiketile hi timbilu ni mimoya-xiviri ya vona hinkwayo entirhweni lowu kutani va wu heta ku nga si hela ni lembe. Phayona ra nkarhi hinkwawo leri ri tshameke ri va xirho xa palamendhe ya Makhomunisi ri tsale ri ku: “I swinene hakunene! Endzhaku ko hlaya vuhundzuluxeri lebyi, hi kona ndzi swi voneke leswaku Bibele i nchumu lowunene ngopfu, ndlela leyi yi hundzuluxeriweke ha yona, vutlhokovetseri bya yona ni ndlela yo saseka leyi yi andlalaka timhaka ha yona. Loko ndzi hlaya ndlela Yesu a endleke swihlamariso ha yona ivi a sandziwa ni ku hlekuriwa, ndzi twe ku vava lokukulu loku ndzi nga si tshamaka ndzi ku twa. A ndzi swi vona kahle swiendlakalo sweswo hi tihlo ra mianakanyo!”

Se a ku ri ni vahuweleri va 2 200 le Albania hi nkarhi wolowo, naswona ndyangu wa Bethele se a wu ri ni swirho swa 40. A ku hirhiwe miako yo hlayanyana, kambe a ka ha laveka ndhawu leyi engetelekeke. Hikwalaho ka sweswo, Huvo leyi Fumaka yi nyike mpfumelelo wa leswaku ku xaviwa ndhawu ya tihekitara tinharhu eMëzez, ehandlenyana ka Tiranë. Leswaku ntirho wu languteriwa kahle le Albania ni le Kosovo, Komiti ya Tiko yi sungule ku tirha tanihi Komiti ya Rhavi hi 2000.

Hi September 2003, loko ku sungula ku akiwa rhavi lerintshwa, tiko ra Albania ri vike vahuweleri va 3 122. Hi nkarhi lowu fanaka, se a wu sungurile ntirho wa ku hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru hi Xialbania. Ntirho wa ku chumayela a wu endla nhluvuko hi ku hatlisa kasi ni vahuweleri a va kula hi ndlela leyi bumabumelekaka hi tlhelo ra moya. Vo tala va majaha ya 20 lama veke kona etlilasini yo sungula ya le Albania ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli hi August 2004, a ku ri vamakwerhu lava a va ha ri vantshwa loko va khathalela mavandlha hi nkarhi wa trazira emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke. Va tsake swinene hi ku kuma ndzetelo lowu engetelekeke hi timhaka ta swa le tilweni!

‘DIYAVULOSI A A HLUNDZUKILE’

Xihloko xa phepha-hungu rin’wana ra February 2005 a xi ku: “Yehovha U Dyondzisa Vanhu Ku Tidlaya!” Mahungu lama hlayiweke eka thelevhixini ni lama tsariweke eka maphepha-hungu a ma tamele mavarivari ya leswaku nhwanyana la nga tidlaya a ku ri Mbhoni ya Yehovha. Kambe ntiyiso hileswaku, nhwanyana yoloye a a nga si tshama a dyondza kumbe ku ya eminhlanganweni ya Timbhoni ta Yehovha. Nilokoswiritano, vakaneti va tirhise xiendlakalo xexo ku hi hlasela hi tindlela hinkwato.

Vadyondzisi a va vungunya vana lava nga Timbhoni. Vamakwerhu va heleriwe hi mintirho ya vona. Vanhu a va swi hisekela swinene leswaku ntirho wa hina wu yirisiwa. Hambileswi vamakwerhu va ringeteke ku bula ni lava mahungu, kambe swiviko swa mahungu swi lo nyanyisa timhaka.

A swi ri erivaleni leswaku malandza ya Yehovha a ma lava nkongomiso ni nseketelo leswaku ma lwisana ni nhlaselo lowu lowuntshwa. Hikwalaho rhavi ri hlele leswaku ku nyikeriwa nkulumo yo hlawuleka ku kombisa leswaku i swa nkoka ku ya emahlweni va chumayela ntiyiso leswaku va lwisana ni mavunwa ya rihlaza lawa va hemberiwaka wona. Vamakwerhu va khutaziwe ku burisana ni vanhu nileswaku va nga chavi munhu. A va nga ha byela vanhu va timbilu letinene leswaku nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi engeteleke swinene emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, laha a swi nga ta va tano loko Timbhoni a ku ri vanhu lava tidlayaka. Nhlaselo wa muxaka lowu a wu nga ri nchumu lowuntshwa. Vamakwerhu va tsundzuxiwe hi swiviko swa mavunwa swa leswaku Spiro Vruho u tidlayile hi va-1960. Va byeriwe leswaku swiviko leswi a swi nge tlhaveriwi hi dyambu, naswona hakunene swi wele le kule le!

Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, hi August, David Splane wa Huvo leyi Fumaka a a ri swin’we ni vamakwerhu va 4 675 va le Albania ni va le Kosovo entsombanweni wa vona wa muganga. Lava a va ri kona entsombanweni a va nga tikoti hi ku tsaka loko Makwerhu Splane a humesa nkandziyiso lowu heleleke wa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima hi Xialbania!

Makwerhu un’wana la dyuhaleke u te: “Hi yona mhaka leyi Sathana a a ringeta ku hi kavanyeta! A a hlundzukile swinene hikwalaho ka leswi ku endlekaka swilo swo tala leswinene eka vanhu va Yehovha.”

Malandza ya Xikwembu le Albania ma ye emahlweni ma va ni matimba swinene ku nga khathariseki swiviko swo biha swa lava mahungu. Vavanuna vo tala lava vasati va vona a ku ri Timbhoni swin’we ni maxaka lama voneke leswaku swiviko leswi a ku ri mavunwa, va sungule ku dyondza Bibele naswona va ve vahuweleri. Ku rhandza ka Yehovha a ku ri karhi ku endliwa hi nkarhi lowu Sathana a a hlasela hi tihanyi swinene. Ndyangu wa Bethele wu rhurhele erhavini lerintshwa, naswona tlilasi ya vumbirhi ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli yi sungurile.

KU NYIKETERIWA KA RHAVI

Hi June 2006, Theodore Jaracz na Gerrit Lösch, havumbirhi bya vona ku nga swirho swa Huvo leyi Fumaka, a va ri exikarhi ka vamakwerhu va 350 lava humaka ematikweni ya 32 lava veke kona loko ku nyiketeriwa miako leyintshwa ya rhavi. Un’wana loyi a a ri kona eka xiendlakalo xexo a ku ri Sotir Ceqi, loyi va n’wi xaniseke hi ku n’wi choka hi gezi hi va-1940. U ya emahlweni a tirhela Xikwembu a tsakile hambileswi sweswi se a nga ni malembe ya va-70.

Frosina Xheka, loyi a ha yaka emahlweni a tirhela Xikwembu a tshembekile hambileswi a langutaneke ni swiyimo swo tika swinene, u te: “A ndzi nga tshembi leswaku ri ta kala ri fika siku ro fana ni leri.” Polikseni Komino, noni ya Jani, a a ri kona leswaku a ta hlamusela hi ta vana vakwe va va nhwanyana ni ntukulu wakwe, lava a va ri maphayona ya nkarhi hinkwawo. Un’wana loyi a a ri kona a ku ri Vasil Gjoka, loyi sweswi a gunguvaleke nhlana endzhaku ko xanisiwa malembe yo tala. Matihlo yakwe ma khavaxele mihloti loko a ri karhi a tsundzuka a endzela makwerhu Leonidha Pope naswona a khuvuriwa exihundleni hi 1960.

Khale ka miako ya rhavi ya le Tiranë yi cinciwe yi va Holo ya Mfumo ni kaya ra varhumiwa lava ringanaka 14. Titlilasi ta tsevu ta Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli ti humese maphayona yo hlawuleka lama tshembekaka, lama tinyiketeleke, lama pfunaka swinene ensin’wini ya le Albania. Maphayona ya kwalaho ya nkarhi hinkwawo ni yo hlawuleka lama tlulaka 950 ma kombisa moya lowu fanaka wa ku hisekela evhangheli.

LESWI NGA LE MAHLWENI

Vamakwerhu va le Albania va yi rhandza swinene Bibele ni minkandziyiso leyi hundzuluxeriweke hi ririmi ra vona. Ntirho wa Yehovha wu ya emahlweni hi ndlela leyinene etikweni leri. Ku tlhandlekela eka vavanuna lava hisekaka ni lava fanelekaka lava va nga le ku leteriweni leswaku va byarha vutihlamuleri, “vavasati lava vulaka mahungu lamanene i vuthu lerikulu.”—Ps. 68:11.

Timbhoni ta Yehovha le Albania i xikombiso lexi hanyaka xa ntiyiso wa marito lama huhuteriweke lama nge: “Tlhari rihi ni rihi leri nga ta endleriwa ku ku hlasela a ri nge humeleli, ni ririmi rihi ni rihi leri nga ta kanetana na wena ehubyeni u ta ri gweva. Leyi i ndzhaka ya malandza ya Yehovha.” (Esa. 54:17) Hikwalaho ka musa ni matimba ya Yehovha, va tshame va tiyile loko va langutane ni mfumo wa tihanyi, va xanisiwa, va pfaleriwe va ri swavo, va langutane ni swiviko swa rivengo swa lava mahungu ni swiphiqo swa vona vini.

Vanhu va Yehovha le Albania va langutele vumundzuku va tiyisekile leswaku Xikwembu xa va rhandza naswona xi ta va katekisa. Ku nga khathariseki swiyimo swo tika leswi va langutaneke na swona, va tsaka hi lunghelo leri va nga na rona ro tsakisa mbilu ya Tata wa vona wa le tilweni ni hi ntshembo lowu va nga na wona. (Swiv. 27:11; Hev. 12:1, 2) Nchumu wun’we wa nkoka lowu nga lo dla, ematin’wini ya le Albania ya swa le tilweni, hi lowu: Yehovha a nga swi rivali swilo leswi malandza yakwe yo tshembeka ma titsonaka swona, ku nga khathariseki leswaku i vana lavatsongo kumbe i vanhu lavakulu ni leswaku i swikulu kumbe i switsongo.—Hev. 6:10; 13:16.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 130]

Eku sunguleni nhloko-mhaka yoleyo a yi hundzuluxeriwe yi ku The Guitar of God

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 140]

“Loko a wu ri Mukreste a wu ta lwa hilaha vafundhisi va endlaka hakona!”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 189]

“Hi heleriwe hi swilipi swa xiviko xa nsimu”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 132]

Nkatsakanyo Wa Albania

Tiko ra kona

Tiko ra Albania ri le dzonga-vuxa bya Yuropa, en’walungwini wa Greece naswona ri le vuxeni bya xirhendze xa tiko ra Italy leri nga ni xivumbeko xa butsu. Tiko leri ri hlanganisa swikwere-khilomitara swa 28 750 naswona ribuwa ra rona ri vemba ni lwandle ra Adriatic ni ra Ionia hi tikhilomitara ta 362. Sava ro basa swin’we ni mati ya wasi lawa endzhaku ka wona ku nga ni tintshava to leha, swi sasekisa ribuwa ra le Albania leri nga ni tindhawu to wisela eka tona leri sukelaka eVlorë ri ya eSarandë. Le n’walungu swin’we ni le ndzeni ka tiko ku tele tintshava to hambana-hambana leti nga ni maribye, kasi edzonga-vupela-dyambu ku ni ndhawu leyi noneke leyi nga riki na tintshava leyi tirhiseriwaka ku va mapurasi.

Vaaki va kona

Ku ringanyetiwa leswaku ku ni vaaki va kwalomu ka 3 600 000 naswona vunyingi bya vona i vanhu va le Albania, kasi tiphesente letitsongo i ta mintlawa ya rixaka ra Va-roma, Magriki swin’we ni Maserbia.

Maxelo

Etimbuweni ta le dzongeni leti pyatlalaleke, hi ximumu ku va ku hisa kwalomu ka 26 wa tidigri. Kambe, etintshaveni ta le n’walungwini wa Dibër hi xixika, ku titimela -25 wa tidigri.

Swakudya swa kona

Phayi leyi hlanhlekaka leyi endzeni ka yona yi nga ni xipinichi, chizi, tamatisi ni tinyala kumbe matsavu yo hambana-hambana kumbe nyama, yi vitaniwa byrek. Nyama ya huku kumbe ya nyimpfu leyi bakiweke leyi cheriweke yogati leyi nga endliwa hi swinyunyeteri swin’we ni murhu wa aneta yi vitaniwa tava e kosit. Vanhu va le Albania va rhandza ku dya hi lepula, tanihi leswi sopo ni xiculu ku nga swakudya leswi tolovelekeke eka vona. Hakanyingi eka minkhuvo yo hlawuleka loko va sweke nyimpfu, muendzi loyi a xiximekaka u ta phameriwa nhloko ya nyimpfu. Swin’wana swa swirhelerisi swo tala swa le Albania i baklava (leyi kombisiweke exineneni) swin’we ni kadaif, leswi bakiweke hi mbila leyi ehandle ka yona yi cheriweke vulombe ni timanga. Eka vanhu va le Albania xinkwa i swakudya swa vona leswi tolovelekeke. Loko u lava ku byela munhu leswaku se u dyile, u ri, “Hëngra bukë,” leswi vulaka leswaku “Ndzi dye xinkwa.”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 134]

Mintsombano Ya Khale

Handle ka Minhlangano ya le Rivaleni ya Xialbania leyi a yi va kona hi Sonto, vanhu va le Albania lava tshamaka eNew England le U.S.A., hakanyingi a va hlanganyela emavandlheni ya Xinghezi kumbe ya Xigriki. Exikarhi ka va-1920 na va-1930 vanhu va le Albania a va tsakela ku ya emintsombanweni ya Xigriki. Nilokoswiritano, va tsakele ku va ni beji hi ririmi ra vona, leyi a yi ku: “Ntsombano Wa Masiku Manharhu Wa Swichudeni Swa Bibele Swa Le Albania.”

[Swifaniso]

Beji (exineneni) leyi a yi ambariwe hi vamakwerhu va le Albania (ehansi) entsombanweni wa le Boston eku heleni ka va-1920

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 151, 152]

“Yehovha A Nga Hi Tshikanga!”

FROSINA XHEKA

U VELEKIWE HI 1926

U KHUVURIWE HI 1946

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA U dyondze ntiyiso loko a ha ri muntshwa. Hambileswi vatswari vakwe a va n’wi kaneta naswona valawuri va n’wi tshamisa yexe, a a titwa a tshinele eka Yehovha ni nhlengeletano yakwe. U fe a tshembekile hi 2007.

◼ FROSINA u dyondze ntiyiso eka vabuti wakwe hi va-1940. Vatswari vakwe lava nga riki Timbhoni va n’wi hlongorile ekaya hikwalaho ka leswi a aleke ku tekiwa hi jaha leri a va n’wi hlawulele rona. Makwerhu Gole Flloko u n’wi amukerile ekaya rakwe naswona a a n’wi teka tanihi n’wana wakwe.

Frosina u te: “Ndzi tshame ndzi khomiwa hikwalaho ka leswi ndzi aleke ku vhota. A ndzi ri ndzexe ekamareni loko valawuri va kwalomu ka 30 va ndzi rhendzela. Un’wana wa vona u huwelerile a ku: ‘Xana wa swi tiva leswi hi nga ku endlaka swona?’ Ndzi swi twile leswaku Yehovha a a ri na mina, kutani ndzi te, ‘Ku hava lexi mi nga ndzi endlaka xona handle ka loko Yehovha Hosi Leyi Lawulaka a mi pfumelela!’ A va anakanya leswaku ndza penga, hiloko va ku, ‘N’wi humeseni!’ A ndzi tiyisile. Yehovha a a ri na mina!”

Hi 1957, Frosina u cate na Luçi Xheka naswona hi ku famba ka nkarhi va ve ni vana vanharhu. Eku sunguleni ka va-1960, Luçi u endliwe xirho xa Komiti ya Tiko leyi a ya ha ku vumbiwa, leyi a yi fanele yi langutela ntirho eAlbania. Swi nga si ya kwihi u gweviwe ntlhanu wa malembe eGramsh, ku nga ndhawu leyi a yi ri kule ni laha Frosina swin’we ni vana vakwe a va tshama kona. Loko a ha ri kwalaho, Luçi u ye emahlweni ni ku chumayela ni ku vulavula hi nhlengeletano. Ninamuntlha vanhu va le Gramsh va ha n’wi tsundzuka.

Leswi Luçi a a khotsiwile, Vandla ra Makhomunisi ri sivele Frosina leswaku a nga ha xavi swakudya. Frosina u ri: “Sweswo a swi nga vuli nchumu. Vamakwerhu van’wana va hi avele leswi a va ri na swona. Hi swi kotile ku langutana na xiyimo xexo hikuva Yehovha a nga hi tshikanga!”

Endzhaku ka rifu ra Luçi, a swi nga olovi ku hlangana ni vamakwerhu. Hambiswiritano, Frosina u hambete a chumayela. U ri: “John Marks u hi endzerile hi va-1960. Loko ndzi hetelele ndzi hlangane ni nsati wakwe Helen hi 1986, ndzi twe onge i malembe hi tivana! Mina swin’we na Luçi a hi rhumela vandyangu wa ka Marks marungula exihundleni kutani vona a va ma hundzisela eka vamakwerhu va le Brooklyn.”

Loko xileriso xo yirisa ntirho wa hina xi herisiwa hi 1992, Frosina a a ri un’wana wa Timbhoni ta kaye leti khuvuriweke leti saleke eAlbania. A a tshama a ri kona eminhlanganweni ya vandlha naswona a a ri ensin’wini loko a fa hi 2007. Loko a nga si fa, Frosina u te: “Ndza n’wi rhandza Yehovha hi mbilu ya mina hinkwayo! A ndzi si tshama ndzi anakanya hi ku tshika ku n’wi gandzela. A ndzi swi tiva leswaku ndzi ni ndyangu lowukulu emisaveni hinkwayo, kambe ndzi hlamale ngopfu loko ndzi vona ndlela leyi ndyangu wa hina wa moya wu nga wukulu ha yona eAlbania. Yehovha minkarhi hinkwayo a a ri na hina naswona u ya emahlweni a hi khoma hi mavoko yakwe ya rirhandzu!”

[Xifaniso]

Frosina Xheka hi 2007

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 159, 160]

Hi Rhange Hi Kuma Minkandziyiso Yitsongo Ivi Hi Ya Kuma Yo Tala

VASIL GJOKA

U VELEKIWE HI 1930

U KHUVURIWE HI 1960

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA U yime a tiya entiyisweni hambiloko a ri ehansi ka mfumo lowu tshikilelaka. Namuntlha i nkulu evandlheni ra le Tiranë.

◼ NDZI tsundzuka ndzi vona Xihondzo xo Rindza xa Xigriki eximutanini xa ka hina xa Barmash hi va-1930. Tatana u kombetele magazini wolowo ivi a ku: “Vanhu volavo va tiyisile!” Ku hele malembe yo tala ndzi nga si swi twisisa leswaku a a vulavula ha yini. A ndzi swi rhandza ku hlaya Bibele hambileswi a swi ri ni khombo ku va na yona. Loko ndzi ri enkosini wa tata wa nsati wa buti wa mina, ndzi hlangane ni makwerhu un’wana loyi a a huma eTiranë. Ndzi n’wi vutise hi xikombiso xa “masiku ya makumu” lexi ku vulavuriwaka ha xona eka Matewu ndzima 24. U ndzi hlamusele xona naswona loko ndzi suka kwalaho, ndzi nambe ndzi byela un’wana ni un’wana loyi a ndzi n’wi kuma malunghana ni leswi a ndzi swi dyondza.

Hi 1959, mina swin’we ni vamakwerhu van’wana hi ye enhlanganweni ekaya ka Leonidha Pope. A ndzi ri karhi ndzi hlaya buku ya Nhlavutelo ivi ndzi vutisa hi ta xivandzana swin’we na Babilona Lonkulu. Loko vamakwerhu va ndzi hlamusele timhaka leti, ndzi nambe ndzi swi vona leswaku lowu a ku ri ntiyiso! Ndzi khuvuriwe endzhaku ka lembe.

A ndzi hisekela ntirho wo chumayela kutani ndzi hlongoriwe entirhweni wa mina wo tihanyisa hikwalaho ka sweswo. Hikwalaho ndzi kume xigolonyana lexi nga tiyangiki kahle lexi endliweke hi timhandzi ivi ndzi sungula ku rhwalela vanhu nhundzu eTiranë. Hambileswi a ndzi nga hlangani ni vamakwerhu minkarhi hinkwayo naswona ndzi pfumala minkandziyiso, ndzi hambete ndzi chumayela.

Eku sunguleni ka va-1960, loko Leonidha Pope a nga si rhumeriwa e-internim, u kote ku kuma minkandziyiso yo hlayanyana ya Xigriki leyi ngungumerisiweke eAlbania. U yi hundzuluxele hi ku vulavula kunene ivi mina ndzi tsala leswi a swi vuleke ebukwini ya mina yo tsalela tinhla. Kutani u ndzi lerise leswaku ndzi endla tikopi ivi ndzi ti rhumela eka vamakwerhu vo hlayanyana eBerat, eFier ni le Vlorë.

Wa nga vona ku cinca loku veke kona ku sukela hi va-1990! Ndza tsaka loko ndzi vona minkandziyiso yo tala leyi Yehovha a hi nyikeke yona. Ku sukela hi 1992 ku ta fikela namuntlha, hi fambise timagazini to tlula 17 wa timiliyoni ta Xialbania. Minkandziyiso leyintshwa ya hundzuluxeriwa hi Xialbania, naswona hi ni Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa lebyi heleleke hi ririmi ra hina. Loko ndzi tsundzuka malembe lawa hi ma heteke hi nga ri na minkandziyiso, ndzi xiririka mihloti. Leswi hi heteke malembe yo tala hi ri ni minkandziyiso yitsongo swi endla leswaku hi va ni moya wa ku tlangela swinene!

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 163, 164]

Ndzi Kume Ntirho Wa Nkoka Swinene eTikweni Leri Ndzi Velekeriweke Eka Rona

ARDIAN TUTRA

U VELEKIWE HI 1969

U KHUVURIWE HI 1992

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA U dyondze ntiyiso eItaly naswona endzhaku ka sweswo a tlhelela eAlbania. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Albania.

◼ LOKO ndzi baleka eAlbania swin’we ni vahlapfa va magidi hi 1991 a ndzi ri ni malembe ya 21. Hi tlhakise xikepe lexi a xi ya eItaly. Tiko ra Albania a ri ri evuswetini hikwalaho a ndzi tsakile hileswi ndzi koteke ku baleka eka rona. A ndzi anakanya leswaku norho wa mina wu hetisekile.

Endzhaku ka masiku mambirhi ndzi ri le Brindisi, eItaly, ndzi nyenge ekampeni ya vahlapfa ivi ndzi ya lava ntirho wo tihanyisa. Wanuna un’wana u ndzi nyike rungula ra Xialbania ro koma leri kopiweke kunene leri humaka eBibeleni kutani a ndzi rhamba leswaku ndzi ta enhlanganweni hi ndzhenga wolowo. Ndzi hatle ndzi tibyela leswi: ‘Ndzi ta ya. Kumbexana un’wana kwale u ta ndzi thola entirhweni!’

A ndzi nga swi langutelanga leswaku ndzi nga amukeriwa hi mandla mambirhi. Endzhaku ka nhlangano eHolweni ya Mfumo, un’wana ni un’wana u te eka mina a ta ndzi xeweta naswona vanhu volavo a va ri ni xinghana ni rirhandzu. Ndyangu wun’wana wu ndzi rhambile leswaku ndzi ya dya na wona. Wu ndzi kombise malwandla ni xichavo hambileswi a ndzi thyakile naswona ndzi ri muhlapfa loyi a humaka eAlbania loyi a tshamaka etikweni swi nga ri enawini.

Eka nhlangano lowu landzelaka, wanuna un’wana loyi a vitaniwaka Vito Mastrorosa u kombele ku dyondza na mina Bibele. Ndzi pfumerile kutani swi nga si ya kwihi ndzi swi xiyile leswaku a a ndzi dyondzisa ntiyiso. Hi August 1992, ndzi khuvuriwile le Italy.

Ndzi hetelele ndzi ma kumile maphepha yo tshama etikweni. Ndzi kume ntirho wa kahle naswona a ndzi kota ku rhumela ndyangu wa ka hina mali le Albania. Hambiswiritano, ndzi sungule ku tibyela leswi: ‘Leswi ntirho wo chumayela wu nga ha yirisiwangiki eAlbania, se ku ni xilaveko lexikulu. Xana ndzi fanele ndzi tlhelela eka rikwerhu ndzi ya tirha kona? Kambe xana ndyangu wa ka hina wu ta ku yini? Va yi lava mali leyi ndzi va rhumelaka yona. Xana vanhu va ta ku yini hi mhaka leyi?’

Kutani ndzi beriwe riqingho hi rhavi ra le Tiranë, ndzi komberiwa loko ndzi ta swi tsakela ku ya erhavini ndzi ya dyondzisa Xialbania eka ntlawa wa maphayona yo hlawuleka lama vulavulaka Xintariyana lawa a ma averiwe ku ya eAlbania hi n’hweti ya November ya lembe rero. Xikombiso xa wona xi endle leswaku ndzi yi dyela marhambu ya nhloko mhaka leyi. A ma ya chumayela ensin’wini leyi ndzi humaka eka yona. A ma nga ri tivi ririmi ra kona kambe a ma tsakela ku ya kona. Ririmi leri a ndzi ri vulavula swin’we ni ndhavuko wa mina a swi ri swa le Albania. Kahle-kahle a ndzi endla yini eItaly?

Ndzi endle xiboho kutani ndzi khandziya xikepe swin’we ni maphayona wolawo yo hlawuleka. Loko hi fika kwalaho, ndzi nambe ndzi sungula ku tirha ekaya leritsongo ra Bethele. Nimixo a ndzi dyondzisa Xialbania kutani ndzi tirha eka vuhundzuluxeri nindzhenga. Eku sunguleni ndyangu wa ka hina a wu nga swi tsakeli. Kambe, loko wu swi twisisile leswaku ha yini ndzi tlhelele eAlbania, wu sungule ku yingisela mahungu lamanene. Swi nga si ya kwihi, vatswari va mina, vasesi wa mina vambirhi na buti wa mina va khuvuriwile.

Xana ndza tisola leswi ndzi tshikeke ntirho wo tihanyisa ni mali le Italy? Nikatsongo! Ndzi kume ntirho wa nkoka swinene eAlbania. Ndzi swi tiva kahle leswaku ntirho lowu nga wa nkoka swinene wu tlhela wu tisa ntsako lowukulu i ku tirhela Yehovha hilaha munhu a nga kotaka hakona!

[Xifaniso]

Ardian ni nsati wakwe, Noadia

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 173, 174]

Ku Hela Ka Minhlangano Ya Le Xihundleni

ADRIANA MAHMUTAJ

U VELEKIWE HI 1971

U KHUVURIWE HI 1993

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA U rhambiwe leswaku a ya eka nhlangano wa le xihundleni, hi loko swilo swi cinca hi ku helela. Sweswi i phayona ro hlawuleka.

◼ LOKO muzala wa mina a fa hi 1991, ndzi twe wansati loyi vito rakwe ku nga Barie a ri karhi a khutaza hahani wa mina hi marito lama humaka eBibeleni. Ndzi nambe ndzi n’wi vutisa swivutiso hiloko a ndzi rhamba leswaku ndzi ya hlangana ni munghana wakwe Rajmonda laha a tirhaka kona. Ndyangu wa Rajmonda a wu hlangana eka “ntlawa.” Rajmonda u ndzi byele leswaku ndzi fanele ndzi rhanga hi ku dyondza Bibele ku ringana nkarhi wo karhi, hikuva vanhu lavantshwa a va nga pfumeleriwi ku joyina ntlawa xikan’we-kan’we. A ndzi swi rhandza leswi a ndzi swi dyondza, naswona swi nga si ya kwihi ndzi pfumeleriwile ku hlanganyela ni ntlawa.

Ntlawa wolowo a wu vumbiwa hi vanhu lava nga khuvuriwangiki lava rhangeke va hlangana na Sotir Papa na Sulo Hasani. Emalembeni lama hundzeke a ku nghena na Sigurimi eka mintlawa leyi kutani va khomise vamakwerhu emaphoriseni. Kutani hinkwavo a va ri ni vuxiyaxiya hi vanhu lava a va va rhambela eminhlanganweni!

Loko ndzi ye ro sungula eminhlanganweni, ndzi twe leswaku a hi fanele hi tsala mavito ya vanghana va hina hi tlhela hi va byela leswi a hi dyondza swona. Ndzi nambe ndzi byela Ilma Tani. Swi nga si ya kwihi na yena u pfumeleriwile ku joyina ntlawa. Ntlawa wa hina lowu a wu ri ni vanhu va 15 wa hatle wu kula.

Hi April 1992, Michael na Linda DiGregorio va endzele eBerat. A hi khutaziwa ku rhamba vanhu erivaleni leswaku va ta yingisela nkulumo yakwe. Hikwalaho ku te vanhu va 54. Hinkwerhu ka hina a hi nga khuvuriwanga. Endzhaku ka minhlangano, hi vutise va ka DiGregorio swivutiso swo tala ku ringana tiawara to hlaya. Hi hetelele hi swi twisisile leswaku ntlawa wa hina wu fanele wu tirha njhani.

Swi nga si ya kwihi Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo. Mina, Ilma swin’we ni vamakwerhu van’wana vambirhi hi ye eTiranë leswaku hi ya dyondza ndlela yo chumayela hi yindlu ni yindlu. Hi komberiwe ku komba van’wana eBerat leswi hi swi dyondzeke. Hi ringete hilaha hi nga kotaka hakona. Loko maphayona yo hlawuleka ya mune lama humaka eItaly ma averiwe eBerat hi March 1993, vandlha ri endle nhluvuko lowukulu laha a ri khoma minhlangano yimbirhi erivaleni hi vhiki.

Hi March lembe rero, mina na Ilma hi khuvuriwile eka nhlengeletano yo sungula yo hlawuleka ya siku rin’we leyi veke kona eTiranë. A a ku ri ni vanhu va 585. Hi ve maphayona ya nkarhi hinkwawo naswona a swi tekanga nkarhi leswaku hi va vo sungula ku hlawuriwa endhawini yoleyo leswaku hi va maphayona yo hlawuleka. A ku nga ha ri ni xilo lexi a xi endleriwa exihundleni hi nkarhi wolowo. Hi averiwe ku ya tirha eKorçë.

Endzhakunyana Ilma u tekane na Arben Lubonja, loyi a a chumayela a ri yexe eKorçë etin’hwetini ti nga ri tingani emahlweni ka kwalaho. Hi ku famba ka nkarhi va endle ntirho wo endzela mavandlha, kasi sweswi va tirha eBethele. Ndza tsaka hi leswi ndzi rhambeleke Ilma eka ntlawa wolowo!

Sweswinyana loko ndzi ri entsombanweni wa muganga lowu a ku ri ni vanhu va 5 500, ndzi ehlekete hi ntlawa wa hina wa le xihundleni. Yehovha u endle ku cinca lokukulu! Sweswi minhlangano ni tinhlengeletano a swa ha khomeriwi exihundleni. Hambileswi madzana ya vamakwerhu va rhurheke eBerat hikwalaho ka xiyimo xa ikhonomi, ntlawa wa hina sweswi wu hundzuke mavandlha ya ntlhanu lama kulaka!

[Xifaniso]

Ilma (Tani) na Arben Lubonja

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 183]

“Hi Swona, A Hi Fambe!”

ALTIN HOXHA NA ADRIAN SHKËMBI

VA VELEKIWE HI 1973

VA KHUVURIWE HI 1993

MATIMU YA VONA HI KU KOMISA Va tshike eyunivhesiti leswaku va ya phayona naswona sweswi i vakulu va vandlha.

◼ EKU sunguleni ka 1993, a va ri swichudeni eyunivhesiti le Tiranë. Munghana wa vona u vulavule na vona ku ringana tiawara to hlayanyana a va byela hi leswi a a ri ku swi dyondzeni eka Timbhoni ta Yehovha. Hinkwaswo leswi a a va byela swona a swi sekeriwe eBibeleni. Hi ku famba ka nkarhi va dyondze leswi engetelekeke, va tirhisa leswi a va swi dyondza kutani va khuvuriwa hi lembe rero. Hi ximumu xa lembe rero, va ye va ya chumayela eKuçovë, laha a ku nga ri na vahuweleri.

Loko va tlhelele eTiranë, Adrian u byele Altin a ku: “Hi fanele hi tshika xikolo. A hi ye eKuçovë hi ya chumayela kona!”

Altin u te: “Hi swona, a hi fambe!” Endzhaku ka tin’hweti ta nkombo va khuvuriwile, va tlhelele eKuçovë.

Yehovha u ma katekise swinene matshalatshala ya vona. Namuntlha ku ni vahuweleri lava tlulaka 90 eKuçovë. Timbhoni ta kwalomu ka 25 ti sukile endhawini yoleyo leswaku ti ya va maphayona kumbe ti ya tirha eBethele. To tala ta tona ti dyondzeriwe Bibele hi Adrian na Altin.

Loko Altin a ehleketa hi yunivhesiti, wa n’wayitela ivi a ku: “Muapostola Pawulo u endle xiboho xo ka a nga hlongorisi tipakani ta misava, kutani hi 1993, na mina ndzi endle xiboho lexi fanaka. A ndzi tisoli hi leswi ndzi nga te ‘Hi swona a hi fambe!’”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 191, 192]

Mudyondzisi Loyi A A Dyondzisa Leswaku Xikwembu A Xi Kona Sweswi U Dyondzisa Ntiyiso

ANASTAS RUVINA

U VELEKIWE HI 1942

U KHUVURIWE HI 1997

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA A a dyondzisa masocha lama nga ni xikhundlha xa le hansi ka xa yena leswaku Xikwembu a xi kona, loko a nga si dyondza ntiyiso eka vana vakwe. Sweswi i nkulu wa vandlha tlhelo phayona ro hlawuleka.

◼ HI 1971, endzhaku ko thwasa evusocheni, ndzi ve khomixinara wa ntlawa wun’wana wa masocha. Ku tirhisiwe rito rero hikwalaho ka leswi mfumo a wu herise swithopo swa vusocha hi 1966. Vutihlamuleri byin’wana bya mina a ku ri ku dyondzisa lava a va ri ehansi ka mina dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona. Ndzi namarhele swinene eka filosofi ya leswaku vukhongeri i xirivatisi xa vanhu.

A ndzi ri ni nsati ni vana vanharhu. Hi 1992, n’wana wa mina wa mufana Artan, u sungule ku ya eminhlanganweni ya vukhongeri ya Timbhoni ta Yehovha eTiranë. Endzhaku ka sweswo u fambe ni ndzisana yakwe Anila. A ndzi anakanya leswaku va le ku tlangeni hi nkarhi wa vona naswona i vuphukuphuku. Hikwalaho, a ku tshama ku ri ni timholovo ekaya.

Siku rin’wana hikwalaho ko navela ku tiva ndzi teke kopi ya Xihondzo xo Rindza. Hambileswi a ndzi anakanya leswaku leswi ndzi nga ta swi hlaya a swi nge twali, kambe a swi twala. Hambileswi, Artan na Anila a va ndzi khutaza leswaku ndzi dyondza Bibele, a ndzi yi dyondzanga. A ndzi tibyela leswaku a wu nge hlayi Bibele loko u nga pfumeli eka Xikwembu. Hi 1995, ku humesiwe buku leyi nge Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? hi Xialbania. Artan na Anila va ndzi nyike kopi ya yona. Buku leyi hi yona leyi ndzi khorwiseke. Xikwembu xi kona! A ndzi nga ha ri ni xilo xo tiyimelela ha xona; a ndzi boheka ku dyondza Bibele. Swi nga si ya kwihi, nsati wa mina Lirie, na yena u sungule ku dyondza kutani hi khorwisekile leswaku lowu i ntiyiso.

Ku vula ntiyiso, swi ndzi tekele nkarhi ku endla nhluvuko. A a ndzi ri ni malembe ya 53. A swi nga olovi ku tshika miehleketo ya mina ya tipolitiki ni ya vusocha. Entiyisweni i Mutumbuluxi, Yehovha loyi a ndzi pfuneke leswaku ndzi endla nhluvuko.

A ndzi nga swi lavi ku va muhuweleri hi leswi a ndzi vilerisiwa hi leswaku ndzi ta chumayela vanhu lava ndzi va dyondziseke leswaku Xikwembu a xi kona. Xana a va ta anakanya yini? Siku rin’wana loko hi ri karhi hi dyondza, Vito Mastrorosa u ndzi hlayele rungula ra Sawulo wa le Tarso. Sweswo swi ndzi pfunile! Sawulo u xanise Vakreste, a dyondza ntiyiso kutani a chumayela. Hikwalaho ko pfuniwa hi Yehovha a ndzi swi tiva leswaku na mina ndzi nga endla nchumu lowu fanaka.

Ndza ha tihleka minkarhi yin’wana loko ndzi vona ndlela leyi Yehovha a yaka emahlweni a ndzi pfuna ha yona leswaku ndzi nga tiyisi voko ngopfu, ndzi kota ku anakanyela naswona ndzi nga ha fani na ndhuna ya masocha. Ndzi endla nhluvuko hakatsongo-tsongo.

A ndza ha holovi ni vana va mina hi ntiyiso. Kambe, ndza tinyungubyisa hi vona. Artan i phayona ro hlawuleka tlhelo nkulu wa vandlha. Vana va mina va xisati hinkwavo ka vona, ku nga Anila na Eliona va tirha eBethele eTiranë.

Mina na Lirie hi maphayona yo hlawuleka. I lunghelo lerikulu eka hina ku dyondzisa vanhu ntiyiso malunghana ni Mutumbuluxi wa hina Lonkulu ni ku va vona loko va ri karhi va hundzuka. I ntsako lowukulu ku byela vanhu hi ntshembo wa xiviri lowu sekeriweke eka switshembiso swa Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso lexi hanyaka, ku nga Yehovha!

[Xifaniso]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: Artan, Anila, Lirie, Anastas, Eliona na nuna wa yena Rinaldo Galli

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 176, 177]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA LE Albania

1920-1922 Vanhu va le Albania va dyondza ntiyiso eUnited States.

1922 Thanas Idrizi a ya ni ntiyiso le Gjirokastër.

1925 Titlilasi tinharhu letitsongo to dyondza Bibele ti va kona eAlbania.

1928 “Photo-Drama of Creation” yi kombisiwa emadorobeni yo tala.

1930

1935-1936 Ku va ni tsima lerikulu ro chumayela.

1939 Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwa.

1940

1940 Vamakwerhu va kaye va khotsiwa hikwalaho ka ku nga hlanganyeli eka swa tipolitiki.

1946 Ku sungula mfumo wa Makhomunisi.

1950

1960

1960 Komiti ya Tiko yi sungula ku langutela ntirho eAlbania.

1962 Swirho swa komiti swi yisiwa etikampeni ta nxaniso.

1967 Tiko ra Albania ri va tiko leri nga pfumeriki eka Xikwembu ximfumo.

1980

1990

1992 Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwa ximfumo.

1996 Milton Henschel a va kona loko ku nyiketeriwa Bethele yo sungula.

1997 Trazira yi sungula.

2000

2005 Bibele leyi heleleke ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa yi humesiwa hi Xialbania.

2006 Rhavi ri nyiketeriwa eMëzez, le Tiranë.

2010

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

4,000

3,000

2,000

1,000

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

[Mimepe leyi nga eka tluka 133]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MONTENEGRO

KOSOVO

MACEDONIA

GREECE

Ioannina

Lake Scutari

Lake Ohrid

Lake Prespa

ADRIATIC SEA

ALBANIA

TIRANË

Shkodër

Kukës

Burrel

Mëzez

Durrës

Kavajë

Gramsh

Kuçovë

Fier

Berat

Korçë

Vlorë

Tepelenë

Këlcyrë

Barmash

Përmet

Gjirokastër

Sarandë

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 126]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 128]

Endzhaku ko dyondza ntiyiso eNew England, le U.S.A., Thanas Idrizi u fike a chumayela mahungu lamanene le Gjirokastër, eAlbania

[Xifaniso lexi nga eka tluka 129]

Sokrat Duli u dyondzise buti wakwe ntiyiso

[Xifaniso lexi nga eka tluka 137]

Nicholas Christo u chumayele mahungu lamanene eka vachaviseki va le Albania

[Xifaniso lexi nga eka tluka 142]

Papila leri tataka matluka mambirhi leri vamakwerhu va le Albania lava a va ri eBoston va ri rhumeleke Enver Hoxha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 145]

Leonidha Pope

[Xifaniso lexi nga eka tluka 147]

“Yehovha u ndzi dyondzise leswaku ndzi nga sayini swilo leswi ndzi nga swi vulangiki.”—Sotir Ceqi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 149]

Helen na John Marks loko John a nga si tlhelela eAlbania

[Xifaniso lexi nga eka tluka 154]

Spiro Vruho u ve mulanguteri la famba-fambaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 157]

Llopi Bllani

[Xifaniso lexi nga eka tluka 158]

Kulla Gjidhari u tlangele Xitsundzuxo hambileswi a a ri yexe

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 167]

Michael na Linda DiGregorio

[Xifaniso lexi nga eka tluka 172]

Papila ra Xiboho No. 100, leri a ri kombisa leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 175]

Nhlangano wa vandlha eHolweni ya Mfumo yo sungula, hi 1922, eTiranë

[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Areti Pina a a chumayela hi ku tshembeka a ri swakwe

[Swifaniso leswi nga eka tluka 184]

Muako wa khale wu pfuxetiwile wu va tihofisi ta manguva lawa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 186]

“Loko va mi pfalela ejele, mi nga karhateki.”—Nasho Dori

[Swifaniso leswi nga eka tluka 194]

David Splane a humesa Bibele leyi heleleke ya “Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa” hi Xialbania

[Xifaniso lexi nga eka tluka 197]

Varhumiwa lava sweswi va chumayelaka le Albania

[Swifaniso leswi nga eka tluka 199]

Rhavi Ra Le Albania

Komiti ya Rhavi: Artan Duka, Ardian Tutra, Michael DiGregorio, Davide Appignanesi, Stefano Anatrelli