Belize

LE NHLONHLENI ya Yucatán leyi nga rhendzeriwa hi matiko yo tanihi Mexico, Guatemala ni Lwandle ra Kharibiya ku ni ndhawu leyi hisaka leyi tiviwaka hi vito ra Belize. Xitikwana lexi, eku sunguleni a xi vitaniwa British Honduras naswona xi ni mindhavuko, tindzimi, swakudya ni vukhongeri byo hambana-hambana.

Leswi tiko leri ri nga ni vanhu va kwalomu ka 300 000, ku vuriwa leswaku hi rona leri nga ni nhlayo yitsongo ya vanhu loko ri ringanisiwa ni matiko hinkwawo lama nga eAmerika Xikarhi. Makhwati ya rona ya rihlaza ma tele hi swinyenyana ni swiharhi swo saseka, ku katsa ni tindloti leti swi nga oloviki ku ti vona. Hi hala tlhelo, etikweni leri ku ni marhumbi ya Vamaya va khale swin’we ni tintshava to saseka swinene leti nga ni mirhi ya mincindzu ni maboboma. Nchumu wun’wana lowu sasekisaka tiko leri hileswi ri nga ni minkova leyi hlanganaka ni milambu. Nkova Lowukulu wa le Belize lowu vuriwaka Barrier lowu naveke ni ribuwa wu ni tikorala to xonga naswona wu rhendzeriwe hi ribuwa leri nga ni sava ro basa swin’we ni misinya ya tikhokhonati.

MATIMU YA TIKO LERI

Vaarawak ni Vakharibiya lava a va huma eAmerika Dzonga hi vona vanhu vo sungula ku tshama etikweni ra Belize. Eka malembe-xidzana lama nga hundza loko Valungu va ta etikweni ra Belize leri a ri vitaniwa Tiko Lerintshwa, a ku anakanyiwa leswaku tiko leri i ra Vamaya naswona a ri ri ni tindhawu to tala leti a ku tlangeriwa minkhuvo ya mindhavuko eka tona naswona a ri ri ni miako yo xonga ya titempele.

A ku na vuxokoxoko byo tala malunghana ni matshalatshala ya Valungu yo ringeta ku lawula tiko ra Belize. Lexi tiviwaka hileswaku matshalatshala ya Spain yo ringeta ku lawula Vamaya ma hundzuke nyuku wa mbyana. Hi 1638, vanhu va le Britain va fike va tshama eribuweni ra le Belize. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-17, ku sunguriwe ntirho wo tsemelela mintsandza (leyi eka yona a ku humesiwa dayi yo karhi).

Vanhu va le Britain va te ni mahlonga lawa a ma huma eJamaica, eUnited States swin’we ni le Afrika leswaku ma ta tsemelela mintsandza ni mirhi leyi vuriwaka mahogany. Hambileswi vanhu lava a va rindza mahlonga a va nga ma bi hi swimoko, tanihi laha a swi ri ha kona etifemeni ta mintsandza ta le Amerika, laha a ma tshama kona a ku nga hlayisekanga naswona a ma tshamela ku vabya. Mahlonga yo tala ma sungule ku xandzuka, ma tidlaya, ma baleka naswona man’wana ma hetelele ma vumbe ntlawa lowu tifumaka etikweni ra Belize. Hi 1862, ku tivisiwe leswaku tiko ra Belize ri le hansi ka Britain naswona hi 1981 ri kume ntshunxeko.a

NTIYISO WU FIKA EBELIZE

Yin’wana ya Timbhoni to sungula ku fika eBelize i James Gordon, loyi a nga khuvuriwa eJamaica hi 1918, hi nkarhi wolowo Timbhoni a ti vitaniwa Swichudeni swa Bibele swa le Matikweni yo Hambana-hambana. Hi 1923, jaha leri ro lala naswona ri nga ni rito leritsongo ri suke eJamaica ri ya tshama eBelize. Ri fike ri tshama eximutanini lexi nga xoxe xa Vamaya lexi vuriwaka Bomba laha ri tekeke nsati kutani ri va ni ndyangu. Hambileswi a ri ri ekule ni vamakwerhu lava nga Vakreste, ri chumayele mahungu lamanene eka vanghana va rona ni le ka vaakelani va rona.

Xana mahungu lamanene ya Mfumo ma swi kotise ku yini ku hangalaka ni tiko hinkwaro ra Belize? Hi 1931, Freida Johnson loyi a humaka eUnited States loyi a a komile naswona a ri exikarhi ka malembe ya 56-60, u sungule ku chumayela etindhawini leti nga eAmerika Xikarhi. Hambileswi a ri swakwe naswona minkarhi yin’wana a a famba hi hanci, u chumayele emadorobeni, eswimitanini ni le mapurasini lama nga ekule ni le kule ya mabanana lama nga eRibuweni ra Kharibiya.

Loko a fika eDorobeni ra Belize hi 1933, Freida u hirhe xikamarana eka Manana Beeks. Minkarhi yo tala a a twa Frei-da loko a hlaya Bibele ni ku yimbelela tinsimu ta Mfumo a nga si huma endlwini. Ku hiseka ka Freida a ku voniwa hi vanhu vo tala. Vunyingi bya vanhu lava tshamaka eTindhawini leti Hisaka va tala ku wisa ninhlikanhi, kambe Freida a a nga wisi. Eka tin’hweti ta tsevu leti a nga ti heta etikweni leri, u chumayele mubaki wa le Jamaica loyi a vuriwaka Thaddius Hodgeson. Hambileswi xikongomelo-nkulu xakwe a ku ri ku chumayela eDorobeni ra Belize, u tlhele a ya chumayela ni le tindhawini ta le matiko-xikaya, laha a nga fika a hlangana na James Gordon eBomba. Ntirho wakwe lowunene wu pfune vamakwerhu vo tala leswaku va tivana kutani va sungula ku khoma minhlangano swin’we.

VANHU VO TALA VA PFUNIWA KU AMUKELA NTIYISO

Hambileswi hi nkarhi wolowo a swi nga va oloveli ku tshama va ri karhi va vulavurisana, James na Thaddius a va tshama va ri karhi va burisana loko va ri karhi va ya emahlweni ni ntirho wo chumayela etindhawini leti va tshamaka eka tona. Eku sunguleni ka 1934, Thaddius u tsalele eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo leyi nga eBrooklyn, a kombela muchini wo tlanga tirhekhodo swin’we ni tinkulumo ta Bibele leti rhekhodiweke.

Hi Mugqivela nivusiku, Thaddius a a tlanga tinkulumo teto leti rhekhodiweke emahlweni ka muako wa Huvo Leyikulu, lowu nga ephakeni leyitsongo laha masocha lama rindzaka tiko a ma endlela kona vutiolori. Leswi ndhawu leyi a yi vitaniwa “Rivala ra Nyimpi,” a ku tshama ku ri ni tinyimpi. Thaddius a a tlanga tinkulumo ta Makwerhu Rutherford, kasi etlhelweni lerin’wana ra phaka a ku chayiwa tibhendhe ta ku tlangela Ku Hlula eNyimpini swin’we ni xigubu lexi a xi chayiwa hi Beaumont Boman. Kambe hi ku famba ka nkarhi, Beaumont u amukele rungula ra Mfumo kutani a sungula ku tirha na Thaddius. Beaumont u tsale a ku: “Ndzi nkhensa Yehovha Xikwembu xa mina lexi nga ndzi koka leswaku ndzi tshika ku chaya xigubu!”

Ndhawu yin’wana leyi nga erivaleni leyi a ku chumayeriwa eka yona hi le mahlweni ka makete leyi a yi tiviwa hi vito ra Mule Park, laha a ku ri ni matomu ya xigolonyana lexi a xi kokiwa hi meyila lexi a xi rhwalela vanhu tinhundzu ta vona edorobeni rero. Thaddius loyi a a lehile, a ri wa ntlhohe naswona a sasekile, a tiviwa tanihi hi xivulavuri lexinene ngopfu naswona vanhu a va tala ku n’wi twa endhawini yoleyo. Hambileswi tikereke ta Vujagana a ti lawula vanhu lava rhandzaka Bibele eBelize, vanhu vo tala va timbilu letinene vo tanihi James Hyatt na Arthur Randall, lava havumbirhi bya vona va humaka eJamaica, va amukele mahungu lamanene.

En’walungwini wa Doroba ra Belize, Thaddius u sungule ku fambisa minhlangano endhawini leyi a a bakela eka yona. Hi siku ra minhlangano a a susa khawuntara yakwe kutani a vekela tibodo ehenhla ka switulu a endla mabence lawa vamakwerhu va nga ta tshama eka wona. Edzongeni wa doroba leri, minhlangano a yi khomeriwa ekaya ka Cora Brown. Nora Fayad u tsundzuka leswaku loko a ha ri xinhwanyetana, Timbhoni ti nga ri tingani leti a ti tshama emugangeni wa ka vona a ti hamba ti khoma minhlangano ekaya ka Arthur Randall ekusuhi ni le kaya ka vona.

KU CHUMAYELA HI KU HISEKA SWI VA NI VUYELO LEBYINENE

Nchumu lowu a wu hlamarisa hi Timbhoni ta le Belize a ku ri ku chumayela ka tona hi ku hiseka. Hi xikombiso, James (Jimsie) Jenkins, hambileswi a a ri bofu, a a rhendzeleka ni Doroba hinkwaro ra Belize a tirhisa nhonga yakwe. Molly Tillet u vule leswaku a a n’wi twa a ri karhi a chumayela emakete hambiloko a ri kwalomu ka switarata swimbirhi ku suka laha a nga kona! James u tsundzukiwa ni hi ku rhiya kakwe ndleve loko a ri eminhlanganweni, laha a a tshama a ti seketela hi nxongotelo wakwe leswaku a twa hinkwaswo leswi vuriwaka. A a nhlokohata tindzimana to tala ta Bibele leti a ti tirhisa loko a ri eku chumayeleni.

Hi hala tlhelo, James Gordon na yena a a tiveriwa ku chumayela munhu un’wana ni un’wana loyi a hlanganaka na yena eswimitanini swa le Bomba, a a khoma minkandziyiso yakwe hi nkwama lowu endliweke hi ntsandza wa mahogany, eka voko lerin’wana a a khoma muchini wo tlanga tinkulumo leti rhekhodiweke. Sonto yin’wana ni yin’wana hi matakuxa, a a tluta a tsemakanya nambu hi xikwekwetsu xakwe lexi kovotliweke hi ntsandza naswona a famba tikhilomitara to tala loko a ri ensin’wini. Loko ri pela, vanhu a va n’wi vona loko a tlhelela ekaya hi gondzo leri nga ekusuhi ni nambu. Endzhaku ka swakudya swa nimadyambu, James a a fambisa dyondzo ya ndyangu ya Bibele ni vana vakwe va tsevu kukondza a nga ha swi koti ku khoma ni buku.

Hi nkarhi wolowo, nsati wa Makwerhu Gordon a nga si va Mbhoni. Siku rin’wana loko nuna wakwe a nga ri kona, u hise minkandziyiso yakwe leyi sekeriweke eBibeleni. Loko James a vuya kutani a vona leswi a nga swi endla, u ringete ku tikhoma. Hi rito ra vununa, u n’wi byele a ku, “U nga ha swi endli sweswo!” Vana vakwe va tsakisiwe hi ku tikhoma ka tata wa vona hikuva a va swi tiva leswaku swi fanele swi n’wi twise ku vava ngopfu leswi mana wa vona a nga swi endla.

KU KOKIWA HI MOYA WA YEHOVHA

Siku rin’wana hi Sonto nimixo, James u chumayele Derrine Lightburn, Mu-anglican la tinyiketeleke loyi a nga amukela buku leyi nge The Harp of God. Leswi a nga swi twi hinkwaswo leswi wanuna loyi la nga ni rito ra le hansi a swi vula, u sungule ku tivutisa leswaku u vulavula hi yini. Loko se a tshama ni hahani wakwe Alphonsena Robateau eDorobeni ra Belize, wanuna un’wana u fike a yima egedeni kutani a ndzawuta.

Derrine u byele hahani wakwe a ku: “Munhu luya u fana ni loyi a nga tshama a ndzi nyika buku liya ndzi nga ku byela hi yona.”

Loko munhu yoloye loyi a a ri egedeni a nghena, va xiye leswaku a ku nga ri yena James Gordon, a ku ri James Hyatt. Vavasati volavo vambirhi u va tlangele tinkulumo leti rhekhodiweke kutani a fambisela Alphonsena buku leyi nge The Harp of God. Hambileswi Alphonsena a a nghene hi nhloko etimhakeni ta tipolitiki, yena swin’we ni sesi wakwe Octabelle Flowers a va lavisisa ntiyiso. Leswi Alphonsena a nga swi twa siku rero swi n’wi hlamarisile lerova a byela Octabelle a ku: “Ku ni wanuna la nga fika laha kaya a vulavula hi Mfumo wa Xikwembu. Phela leswi hi swona leswi a hi lava ku swi twa!” Octabelle u endle matshalatshala ya leswaku a va kona loko makwerhu yoloye a vuya. Havunharhu bya vona—Alphonsena, Octabelle na Derrine va amukele ntiyiso kutani va khuvuriwa hi 1941.

Mana wa Alphonsena na Octabelle a ha ku fa naswona Amybelle Allen makwavo wa vona wa xisati u khongele eka Xikwembu leswaku na yena a fa leswaku a ta ya etilweni a ya va ni mana wakwe. Octabelle u rhambe Amybelle leswaku a ta yingisela nkulumo leyi nge “Vafi Va Kwihi?” Amybelle u xi amukele hi mandla mambirhi xirhambo xexo naswona ku sukela siku rero, a nga ha tshikanga ku ya eminhlanganweni ya vandlha.

Olga Knight, n’wana wa nhwanyana wa Derrine u te: “Vanhu lava va kokiwe hi moya wa Yehovha hikuva va lo tihlayela minkandziyiso kutani va ya eminhlanganweni. Ntiyiso lowu va nga wu kuma wu va susumetele ku byela van’wana hi leswi va nga swi dyondza.”

Hi xikombiso, Herman Lightburn tata wa Olga, u amukele ntiyiso endzhaku ka loko a hlaye buku leyi nge Children loko a ri exibedlhele. Leswi a nga swi dyondza eka yona swi n’wi tsakise ngopfu lerova a a hamba a hirha lori hi Ravuntlhanu rin’wana ni rin’wana leswaku yi rhwala ntlawa lowutsongo wa vahuweleri leswaku va ta chumayela eswimitanini swa laha a tshamaka kona. U tlhele a endla leswaku ku ya chumayeriwa ni le tindhawini ta le makaya ta le Black Creek, laha a a ri ni purasi kona.

Olga u ri: “Vatswari va mina a va chumayela eNambyeni wa Belize naswona loko ri pela vanhu a va ta ni timboni leswaku va ta yingisela. Mixo wun’wana ni wun’wana loko hi ye eku wiseni epurasini ra tatana, vatswari va mina, hahani wa mina Amybelle, n’wana wakwe wa nhwanyana Molly Tillet swin’we na mina, a hi khandziya tihanci ta tatana hi landzelelana hi kongoma etikweni ra Crooked Tree. Loko hi ri kwalaho naswona tihanci ti ri eku dyeni, a hi dyondza Bibele ni vanhu lava tsakelaka. Mindyangu yin’wana leyi hi dyondzeke na yona yi amukele ntiyiso.”

Hi 1941 ku khuvuriwe ntlawa wo sungula wa vahuweleri lava ha ku sungulaka ku hlanganyela elwandle ra Kharibiya eDorobeni ra Belize. Exikarhi ka ntlawa lowu a ku ri na George Longsworth, loyi a phayoneke ku sukela hi 1941 ku kondza a fa hi 1967 a ri ni malembe ya 87. George u hete malembe yo tala a ri karhi a chumayela etikweni leri a a tshama eka rona naswona u hlanganise tikhilomitara to tala a famba hi hanci a chumayela emadorobeni ni le swimitanini. Ku wu hisekela kakwe ntirho wo chumayela ni ku nga xwi eminhlanganweni ya vandlha a swi va khutaza swinene vanhu lava ha ku sungulaka ku hlanganyela. Yehovha a a tirhisa vahuweleri lava hisekaka ni malandza yakwe yo tshembeka hi ndlela yo hlamarisa leswaku ma koka vanhu va timbilu letinene leswaku va nghena enhlengeletanweni yakwe.

KU FIKA KA VARHUMIWA VO SUNGULA EBELIZE

Hi October 5, 1945, Elmer Ihrig na Charles Heyen lava thwaseke eka ntlawa wo sungula eGiliyadi, va fike eBelize. Emahlweni ka siku leri va nga fika ha rona, xidzedze lexikulu a xa ha ku hlasela endhawini leyi nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 160 edzongeni wa Doroba ra Belize. Xiphemu lexi endlaka 16 wa tikhilomitara xa patu leri sukaka exitichini xa swihaha-mpfhuka ri ya edorobeni, a xi tele hi mati naswona varhumiwa lavambirhi va heleketiwe hi tilori letikulu ta masocha. Thaddius Hodgeson u veketele switina swa semendhe ni mabokisi lama endliweke hi mapulanga endzeni ka mati emahlweni ka yindlu yakwe leswaku loko varhumiwa lavambirhi va fika va kota ku nghena va nga tsakamanga.

Vamakwerhu va le Belize a va ku langutele hi mahlo-ngati ku fika ka varhumiwa vo sungula etikweni ra vona. James Gordon, León Requeña na Rafael Medina a va tiyimiserile ku suka en’walungwini wa tiko va ya eDorobeni ra Belize leswaku va ta amukela varhumiwa lava, hambileswi a swi nga olovi hi nkarhi wolowo. Ismael Medina loyi a nga ntukulu wa Rafael u te: “A ri nga ri kona patu leri sukaka en’walungwini wa tiko ri ya eDorobeni ra Belize. A ko va ni ti-picados ntsena ni tindlela leti tirhisiwaka hi swigolonyana leswi kokiwaka hi timeyila. A ku nga ri na miti laha a va famba kona, kutani loko ri pela, a va etlela kwala va nga kona va nga chavi ni tinyoka. Loko se va va vonile varhumiwa naswona va kume swiletelo ni minkandziyiso, vamakwerhu lavanharhu va tlhelele endzhaku hi ndlela leyi fanaka. Swi va tekele masiku yo tala swinene!”

Varhumiwa lava va tivisiwe eka vanhu eMule Park hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. James Hyatt u sungule nongonoko hi ku vungunya vafundhisi hikwalaho ka tidyondzo ta vona ta mavunwa naswona vanhu van’wana lava a va ri kwalaho a va twa onge u rhukana vafundhisi. Loko a gimeta nkulumo yakwe, u kombetele varhumiwa lavambirhi kutani a ku: “Ndzi va nyiketa emavokweni ya n’wina!” Leyi hi yona ndlela leyi vanhu hinkwavo lava a va ri kona va nga va tiva ha yona varhumiwa lavambirhi!

A swi kanakanisi nikatsongo leswaku vamakwerhu lava a va n’wi rhandza swinene Yehovha swin’we ni ntiyiso lowu nga eBibeleni naswona a va nga lavi ku twa nchumu hi tidyondzo ta mavunwa ta vukhongeri. A swi ri erivaleni leswaku varhumiwa volavo a va ta va pfuna swinene vahuweleri lava a va ta tirha na vona leswaku va va ni vuswikoti byo dyondzisa.

Varhumiwa lavambirhi va sungule ntirho wa vona eDorobeni ra Belize, leri a ri ri ni vaaki va kwalomu ka 26 700 hi nkarhi wolowo. Doroba leri a ri akiwe ehenhla ka maribye, leswi endleke leswaku ri tlakuka hi 30 wa tisentimitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle naswona edorobeni leri mati a ma kala. Ku engetela kwalaho, dyambu ra kona a ri dlaya ni vusokoti. Makaya ya kona a ma nga ri na wona mphakelo wa mati, kambe emutini wun’wana ni wun’wana a ku ri ni diromu lerikulu ra ntsandza ro kangatela mati ya mpfula hi nguva ya timpfula. Minkarhi yin’wana mpfula a yi na hi matimba swinene, ku fana ni leyi nga va kona hi 1931 loko xidzedze lexikulu xi siya doroba ri lo lakahla naswona xi dlaya vanhu vo tlula 2 000.

NTIRHO WU YA EMAHLWENI HAMBILESWI A WU KAVANYETIWA

Hambileswi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha eBelize a wu nga si tshama wu yirisiwa, mfumo wa kona wu tshame wu sivela ku tirhisiwa ka minkandziyiso ya hina hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Loko varhumiwa va nga si fika, swipimelo sweswo swi herisiwile.

Nilokoswiritano, Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa July 15, 1946, loko xi vulavula hi ntirho wa varhumiwa lavambirhi xi te: “Muprista wa Rhoma Khatoliki a ringeta ku endla leswaku minkandziyiso leyi a yi rhumeriwa hi poso yi nga fiki laha yi yaka kona, kambe leswi a va swi endlela exihundleni. Mufundhisi wa Rhoma Khatoliki loyi a a va venga swinene varhumiwa lavambirhi va Timbhoni ta Yehovha; swin’we ni muprista loyi a humaka eXihlaleni xa Ireland loyi sweswi a tshamaka eAmerika . . . va vule leswaku Mfumo wa Britain wu fanele wu va hlongola etikweni. . . . [varhumiwa] lavambirhi va tsundzuxe muprista loyi, loyi a a tiendla onge i Muamerika hileswi nga endleka hi vanhu varikwavo lava a va pfaleriwe emakhotsweni naswona leswi va nga n’wi byela swona swi endle leswaku a nyuma kutani a swi vona leswaku fambiselo ra Rhoma Khatoliki a ri nga ri na mhaka ni mahanyelo ya vanhu va le United States.”

Hi 1944, vahuweleri lava nga sungula ku vika eBelize a va ri nkombo. Leswaku ntirho wa vona wo chumayela wu va ni vuyelo lebyinene, vahuweleri volavo va sungule ku tirhisa makhadi yo nyikela vumbhoni loko va chumayela hi yindlu ni yindlu. Ku nga si hela ni lembe endzhaku ka loko varhumiwa va fikile, nhlayo ya vahuweleri yi engeteleke yi ya eka 16.

Hi 1946, Nathan H. Knorr na Frederick W. Franz, lava humaka eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo va endzele tiko ra Belize kutani va simeka rhavi kwalaho. Makwerhu Knorr u nyikele nkulumo leyi vulavulaka hi ku hleleka, a hlamusela xilaveko xa ku vika ntirho wa nsimu hi ku tirhisa tifomo leti vahuweleri va nyikiwaka tona. Makwerhu Franz u khutaze vandlha leswaku ri va ni tintswalo eka van’wana hi ku hambeta ri chumayela rungula ra Mfumo. Endzhaku ka vhiki, Makwerhu Knorr u nyikele nkulumo emahlweni ka vayingiseri lava ringanaka 102, lava a va katsa ni vanhu vo tala lava tsakelaka naswona u hlamusele leswaku ha yini vanhu lava tsakelaka va fanele va tsaka hi ku va exikarhi ka vanhu va Yehovha. U va khutaze leswaku nkarhi ni nkarhi va dyondza Bibele ni Timbhoni.

Hi lembe rolero Charles, Annie Ruth Parrish, Cordis swin’we na Mildred Sorrell va te eBelize. Hi 1948, Truman Brubaker, Charles na Florence Homolka na vona va landzerile. Loko va fika va amukeriwe hi mandla mambirhi tanihi leswi a ku ri ni ntirho wo tala lowu faneleke wu endliwa.

NTIRHO WU YA WU ANDZA

Elmer Ihrig u te: “Vandlha leri a ri ri kona a ri nga nyawuli naswona emigangeni yin’wana a ku nga ri na mavandlha. A ndzi tala ku ya etindhawini leti eka tona ku nga riki na mavandlha ndzi ya heta mavhiki yo hlayanyana ndzi byala mbewu hi ku fambisa tibuku, ndzi teka swikhokhelo ni ku nyikela tinkulumo.” Elembeni rakwe ro sungula, Charles Heyen u fambe hi lori ku ya eOrange Walk laha a nga fika a tirha nsimu ni ku khutaza vamakwerhu leswaku va khoma minhlangano nkarhi na nkarhi.

Loko munhu a lava ku ya emadorobeni lama nga edzongeni a a fanele a famba hi xikwekwetsu. Kutani Elmer na Charles va fambe hi xikwekwetsu lexi vuriwaka Heron H leswaku va ya chumayela emadorobeni lama nga eribuweni ra le Stann Creek (leri sweswi ri vitaniwaka Dangriga) na Punta Gorda, ku nga tindhawu timbirhi leti ku tshamaka Magarifuna naswona xikongomelo xa vona a ku ri ku ya sungula ntirho wo chumayela. Hi nkarhi wolowo, loko munhu a ya Punta Gorda a a fanele a famba tiawara ta 30 hi xikwekwetsu ku suka eDorobeni ra Belize. Elmer u wu fambile mpfhuka wolowo kutani a fika a nyikela nkulumo ya le rivaleni eka vanhu vo ringana 20 lava a va ri eholweni ya hotela leyi a a tshama eka yona.

Olga Knight u tsundzuka loko Elmer a famba ni ndyangu wa ka vona va ya eximutanini lexi nga xoxe xa Crooked Tree, laha tata wakwe a nga fika a fambisa minhlangano ekusuhi ni nambu. Vamakwerhu va le ndhawini yoleyo a va ku tlangela swinene ku tikarhata ni ku titsongahata ka varhumiwa lava.

Hi 1948, se a ku ri ni vahuweleri va 38 naswona ku sunguriwe mavandlha ya mune lamantshwa ehandle ka Doroba ra Belize. Vahuweleri lava a va ri emavandlheni lama nga etindhawini ta le makaya a va nga tati ni xandla, a va katsa ndyangu wa ka Lightburn lowu tshamaka eBlack Creek, ndyangu wa ka Gordon lowu tshamaka eBomba, ndyangu wa ka Humes ni wa ka Aldana leyi tshamaka eSantana swin’we na Makwerhu Requeña na Medina lava tshamaka eOrange Walk. Pakani ya varhumiwa ni maphayona yo hlawuleka a ku ri ku chumayela eDorobeni ra Belize, tanihi leswi a va khutaziwe ku endla tano. Yehovha u ma katekisile matshalatshala ya vona naswona vanhu va timbilu letinene va ve malandza yakwe.

Loko Makwerhu Knorr a endzela eBelize ra vumbirhi hi December 1949, u fike hi nkarhi lowunene naswona u va khutazile vamakwerhu. U hete madyambu man’we ekaya ra varhumiwa a ri karhi a vulavula hi mintlhontlho ya ntirho wa vurhumiwa. Vahuweleri vo tala lavantshwa a va lava ku tirhela Yehovha kambe a va nga swi teki swi ri swa nkoka ku nyiketela vutomi bya vona eka yena ni ku swi kombisa hi ku khuvuriwa. Makwerhu Knorr u tsundzuxe varhumiwa leswaku ku lehisa mbilu, ku tiyisela ni ku rhandza vanhu i swa nkoka. U tlhele a va byela hi ta vuyelo lebyinene bya ntirho lowu ana se va nga wu hetisisa.

VARHUMIWA VA ALERIWA KU NGHENA EBELIZE

Hi 1957, vamakwerhu va xiye leswaku mfumo wa Belize a wu tshama wu veke tihlo eka ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Hi xikombiso, loko ku hlaleriwa vhidiyo ya Nhlengeletano le Orange Walk, phorisa rin’wana ri vutise vamakwerhu va le rhavini swivutiso malunghana ni nkarhi lowu a va ta fika ha wona eximutanini lexi nileswaku a va ta famba hi nkarhi muni. Ri va byele leswaku xiviko lexi a xi fanele xi ya nyikiwa mulanguteri wa maphorisa naswona ri tlhele ri vula leswaku eka nhlengeletano leya ha ku hundzaka, a ku rhumeriwe phorisa leri a ri nga ambalanga yunifomo leswaku ri ta tsala xiviko lexi fanaka.

Exikarhi ka lembe ra 1951 na 1957, varhumiwa va khume a va nyikiwe mpfumelelo wo nghena etikweni ra Belize. Hi ku copeta ka tihlo, hi June 1957, vamakwerhu va kume papila leri humaka emaphoriseni ni le hofisi-nkulu leyi langutelaka vanhu lava humaka ematikweni mambe leri a ri ku: “Mfumo wa British Honduras [leyi sweswi ku nga Belize] wa ha ku endla xiboho xa leswaku mhaka ya ku pfumeleriwa ka Varhumiwa lava rhumeriweke hi Nhlengeletano ya n’wina leswaku va nghena etikweni ra British Honduras yi namba yi herisiwa xikan’we-kan’we.” Xikombelo xa vona xa leswaku va hlangana ni ndhuna-nkulu leswaku va ta tiva xivangelo xa kona xi biwe hi makatla.

Hambileswi mintlawa yin’wana ya vukhongeri a yi nga pfumeleriwi ku tisa varhumiwa lavantshwa etikweni, a yi pfumeleriwa ku tisa van’wana leswaku va siva lava nga famba. Lunghiselelo leri a ri nga tirhi eka Timbhoni ta Yehovha, leti a ti lava ku siva varhumiwa vambirhi. Hi 1960, vamakwerhu va tsalele valawuri va le Belize ni va le London va hlamusela leswaku a va nga endli xikombelo xo tisa varhumiwa lavantshwa kambe a va kombela ku siva lava fambeke.

Nhlamulo yo koma leyi va nga yi kuma a yi ku: “Holobye-nkulu wa Huvo ya Vuavanyisi u endle xiboho xa leswaku a ka ha ri na varhumiwa lava humaka eka Watch Tower Bible and Tract Society lava nga ta pfumeleriwa ku nghena etikweni ra British Honduras.”

Loko vamakwerhu va kombela ku hlangana ni valawuri, va byeriwe leswi: “Hi 1957, Holobye-nkulu wa Huvo ya Vuavanyisi u endle xiboho xa leswaku a ku na varhumiwa lava humaka eNhlengeletanweni ya n’wina lava pfumeleriwaka ku nghena eBritish Honduras; naswona Muyimeri Wakwe u va byele leswaku a swi nge va pfuni nchumu ku va va ya hlangana na yena leswaku va ta vulavula hi mhaka leyi.” A swi tikomba onge a xi kona lexi vamakwerhu va nga ta xi endla.

Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka ntlhanu va ri karhi va kombela mpfumelelo, hi October 1961 rhavi ri amukele papila leri humaka eka Matsalana wa mfumo wa le Belize leri a ri ku: “Hi mi tivisa leswaku Mfumo wa British Honduras wu swi kambisisile swikombelo swa n’wina leswi ma ha ku swi rhumelaka naswona wu teke xiboho xa leswaku sweswi se ma pfumeleriwa ku siva varhumiwa va n’wina lava nga famba.” Leswi hi swona leswi nga endla leswaku hi 1962, Martin na Alice Thompson lava humaka eJamaica va pfumeleriwa ku nghena eBelize tanihi varhumiwa.

NTIRHO WU YA EMAHLWENI HANDLE KO SIVERIWA

I ntiyiso leswaku vakaneti va vukhongeri va ringetile ku sivela ntirho wa hina, kambe xana va humelerile? Xiviko xa lembe ra ntirho ra 1957 xi kombise nhlayo leyintshwa ya vahuweleri va 176 emavandlheni ya nkombo. Hi nkarhi wolowo, tiko ra Belize a ri ri ni vaaka-tiko va 75 000, leswi vulaka leswaku muhuweleri un’we a a fanele a chumayela vanhu va 400. Xiviko xa lembe ra ntirho ra 1961 xi kombise nhlayo leyintshwa ya vahuweleri va 236, leswi vulaka leswaku ku ve ni ku andza hi 34 wa tiphesente naswona leswi a swi vula leswaku muhuweleri un’we u fanele a chumayela vanhu va 383! Vamakwerhu va le Belize va vone ku hetiseka ka xitshembiso xa Yehovha lexi nge: “Tlhari rihi ni rihi leri nga ta endleriwa ku ku hlasela a ri nge humeleli, ni ririmi rihi ni rihi leri nga ta kanetana na wena ehubyeni u ta ri gweva.” (Esa. 54:17) Ntirho wo chumayela wu ye emahlweni handle ko siveriwa.

Mimpatswa yo tala leyi a yi dyondza Bibele a yi tshama swin’we yi nga tekananga hi nawu naswona van’wana a va tshamela ku cinca vanghana va vona va vukati. Kambe endzhaku ka loko yi dyondze hi milawu ya Yehovha, yo tala ya yona yi endle matshalatshala lamakulu ni ku tirhisa timali ta yona leswaku yi tekana hi nawu. Yin’wana ya yona a yi ri vadyuhari lava nga ehenhla ka malembe ya 80!

KU VA NI XILAVEKO XA HOLO YA MFUMO LEYINTSHWA

Hi December 1949, vamakwerhu va hakele ka ha ri ni nkarhi leswaku va ta tirhisa Holo ya Liberty leyi a yi ri eDorobeni ra Belize eka tinkulumo to hlawuleka ta mune leti a ti ta sungula hi January 1950. Loko se ku sele siku leswaku ku va ni nkulumo yo hetelela, ku endliwe xitiviso eka swiya-ni-moya leswaku eholweni leyi a va yi hirhile ku ta va ni nkosi wa mulawuri wa holo yoleyo loyi a a dumile swinene. Hambileswi vamakwerhu va nga kombela hi ku phindha-phindha eka valawuri va holo, loko nkulumo yo hlawuleka yi ri karhi yi ya emahlweni yi kavanyetiwe hi ntlawa wa vanhu lava nga nghena eholweni kutani va sungula ku endla malunghiselelo ya nkosi naswona a va ri ni pongo swinene. Vamakwerhu va kale va boheka ku vitana maphorisa leswaku ma ta va lamulela. Xiyimo lexi xi swi veke erivaleni leswaku vamakwerhu va fanele va kuma Holo ya vona ya Mfumo. Tiholo leti a ti ri kona a ti tirhisiwa tanihi tindhawu to tihungasa ni ku cinela eka tona naswona ku ti hirha a swi durha swinene.

Donald Snider, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa rhavi u te: “Hi Sonto vhiki leri nga hundza a ku ri ni vanhu va 174 eDyondzweni ya Xihondzo xo Rindza. Holo leyi a va ri eka yona a yi nga swi koti ku amukela vanhu vo tarisa xisweswo, kutani van’wana a va lo yima kunene. Leswi a ku pfumala ni vuphelo bya marha, sweswo swi endle leswaku ku hisa swinene.” Nkarhi na nkarhi a ku tshama ku ri karhi ku cinciwa tindhawu leti a ti hirhiwa leswaku ti tirhisiwa tanihi rhavi ni kaya ra varhumiwa.

Hi September 1958, ku sunguriwe ntirho wo aka muako lowu a wu ri ni swithezi swimbirhi. Xithezi xo sungula a xi tirhisiwa tanihi rhavi ni kaya ra varhumiwa, kasi lexin’wana a xi tirhisiwa tanihi holo. Ntirho wo aka wu hele hi 1959 naswona Vandlha leri nga eDorobeni ra Belize ri hetelele ri ri ni Holo ya rona ya Mfumo!

KU VA NI KU ANDZA ENSIN’WINI LEYI TIRHISAKA RIRIMI RA XIPANIYA

Ku andza kun’wana loku hlamarisaka loku a ku ri kona exikarhi ka vanhu va Yehovha va le Belize, a ku ri ku andza ka vanhu lava vulavulaka Xipaniya. Hi 1949, a ku ri ni tindhawu leti eka tona a ku ri ni vanhu lava vulavulaka Xipaniya, kambe a va nga ri kona varhumiwa lava vulavulaka ririmi rero. Kambe hi ku famba ka nkarhi, ku rhumeriwe varhumiwa lava vulavulaka Xipaniya. Un’wana wa vona a ku ri Leslie Pitcher, loyi a fikeke hi 1955. Loko a fika u averiwe ku ya tirha edorobeni ra Benque Viejo, leri vanhu va kona va vulavulaka Xipaniya naswona ri le vupela-dyambu bya Belize ekusuhi ni ndzilakana wa Guatemalan. Loko a fika, vanhu van’wana va kwalaho ana se a va n’wi rindzile. Ha yini a swi ri tano?

Loko murhumiwa loyi a nga si fika, kwalomu ka nkarhi lowu lavaka ku endla lembe, Natalia Contreras loyi a tshamaka edorobeni ra San Benito, leri nga evupela-dyambu bya xifundzha xa Guatemala u dyondze ntiyiso kutani a khuvuriwa. Makwerhu loyi wa xisati u tsemakanye ndzilakana wa Belize leswaku a ya chumayela maxaka yakwe lawa a ma tshama eBenque Viejo. Un’wana wa maxaka yakwe lawa a nga ma chumayela a ku ri Serviliano Contreras, loyi a nga yingisa xitsundzuxo xa Matsalwa xa Natalia malunghana ni ku gandzela swifaniso naswona u amukele ntiyiso. Makwerhu yoloye wa xinuna u ve Mbhoni yo tshembeka ku kondza a fa hi 1998 a ri ni malembe ya 101. Vana vakwe vo tala ni vatukulu vakwe i Timbhoni. Nsimu ya ntlawa lowutsongo wa vahuweleri va le Benque Viejo yi ndlandlamuke yi hundza ndzilakana wa Guatemala ku ya fika edorobeni ra Melchor de Mencos, laha a va khomela kona minhlangano. Eku heteleleni, ku ve ni vandlha eMelchor de Mencos naswona Vandlha ra le Benque Viejo ra ha tiviwa hi moya wa rona wo hiseka.

Eku sunguleni ka 1956, tinkulumo tin’wana ta le mintsombanweni ni le tinhlengeletanweni ta xifundzha a ti nyikeriwa hi Xipaniya. Kambe hi February 1968, ku khomiwe nhlengeletano yo sungula ya xifundzha leyi a yi fambisiwa hi ririmi ra Xipaniya ntsena eHolweni ya Mfumo ya le Orange Walk. A ku ri ni vanhu va 85 naswona ku khuvuriwe vanhu va mune.

Marcelo Dominguez na Rafael Medina, vamakwerhu lava vulavulaka Xipaniya swin’we ni Timbhoni tin’wana leti vulavulaka Xipaniya, to tanihi Dionisio na Catalina Tek, va ve kona eminhlanganweni ni le tinhlengeletanweni leti a ti khomiwa hi ririmi ra Xinghezi, hambileswi ririmi rero a va nga ri twisisi kahle. A va nga tikoti hi ku tsaka loko hi October 1964, ku sunguriwa vandlha lerintshwa leri tirhisaka ririmi ra Xipaniya eOrange Walk leri a ri ri ni vahuweleri va 20, lava eku sunguleni a va hlanganyela evandlheni ra Xinghezi.

Hi va-1980, a ku ri ni tinyimpi ta xin’wana-manana le El Salvador ni le Guatemala, leswi endleke leswaku vanhu vo tala va rhurhela eBelize. Exikarhi ka vona a ku ri ni mindyangu ya Timbhoni leti vulavulaka Xipaniya leyi eka yona a ku ri ni vakulu, malandza ya vutirheli ni maphayona. Leswi hi swin’wana leswi nga endla leswaku ku va ni ku andza ensin’wini leyi tirhisaka ririmi ra Xipaniya, hilaha swi nga va hakona eka varhumiwa lava humaka ematikweni lama tirhisaka ririmi ra Xipaniya kambe va kota ku vulavula ni tindzimi tin’wana.

“VAKRESTE VA NTIYISO VA CHUMAYELA HI YINDLU NI YINDLU”

Siku rin’wana ku fike vanhu vambirhi lava nga tiviwiki kutani va fika va gongondza endlwini ya Margarita Salazar le Orange Walk ivi va n’wi vutisa va ku: “Xana wa yi tiva Mbhoni ya Yehovha leyi vuriwaka Margarita Salazar?” Vanhu va kona a ku ri Teófila Mai la nga ni malembe ya 23 swin’we ni mana wakwe, lava humaka eAugust Pine Ridge, ximutana lexi nga eka tikhilomitara ta 34 ku suka edzonga-vupela-dyambu bya Orange Walk. A va n’wi lavela yini Margarita?

Teófila u ri: “Kwalomu ka nkarhi lowu lavaka ku endla lembe, xifanyetana xa mina xa tin’hweti ta kaye a xi vabyela ku fa. Kutani ndzi fambe na xona ndzi ya eximutanini xa Botes leswaku ndzi ya xi nyiketela eka wanhwana wa mukwetsimi loyi a tiviwaka hi vito ra Santa Clara. Loko ndzi ya kona a ndzi tshame exitulwini xa le mahlweni xa lori naswona muchayeri loyi a tshamaka endhawini ya ka hina u sungule ku ndzi chumayela. Endzhaku ka loko a ndzi vutise leswaku ha yini ndzi yisa xifanyetana xa mina eBotes, u ndzi byele leswaku Bibele yi lwisana ni ku gandzela swifaniso. Leswi swi ndzi tsakise ngopfu. Hi ku famba ka nkarhi, wanuna loyi u ndzi dyondzise tidyondzo to tala ta Matsalwa leti na yena a ti dyondzisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.”

Teófila u ye emahlweni a ku: “Hi siku rero muchayeri wa lori u ndzi byele leswaku Vakreste va ntiyiso va chumayela hi yindlu ni yindlu. U ndzi byele leswaku Timbhoni ta Yehovha ta swi endla sweswo naswona loko ti nghena emutini ti hlayela vanhu matsalwa yo tanihi Sofaniya 1:14 na 2:2, 3. Endzhaku ka sweswo, na mina a ndza ha yimayimanga, ndzi khome xifanyetana xa mina hi voko kutani ndzi tlakula xinhwanyetana xa mina ivi ndzi ya sungula ku chumayela hi yindlu ni yindlu eAugust Pine Ridge, ndzi hlayela vaakelani va mina matsalwa wolawo. Endzhakunyana, wanuna yoloye u tlhele a ndzi byela leswaku loko ndzi lava ku tiva ntiyiso, ndzi fanele ndzi dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. U ndzi byele hi mpatswa wa ka Salazar kutani a vula leswaku ndzi nga wu kuma eOrange Walk. Hambileswi a ndzi nga ku tivi eOrange Walk, mina na manana hi fambe hi wu lava.”

Margarita wa ha tsundzuka mixo lowu Teófila ni mana wakwe va n’wi endzeleke ha wona ro sungula. U ri: “Va ndzi vutise swivutiso swo tala malunghana ni Bibele naswona mabulo ya hina ma teke nkarhi wo leha. A va lava ku tiva loko ku ri ntiyiso leswaku Timbhoni ta Yehovha ti pfuna vanhu leswaku va twisisa Bibele, ku nga khathariseki leswaku ti famba mpfhuka wo tanihi kwihi ti ya va dyondzisa. Ndzi n’wi khorwisile leswaku i ntiyiso naswona ndzi n’wi tshembise leswaku hi ta ya eximutanini xa ka vona endzhaku ka mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi hi ya va dyondzisa Bibele.”

Loko Margarita ni nuna wakwe Ramón, va fika eAugust Pine Ridge, Teófila a a rhambe vanhu lavakulu va ndyangu wa ka vona leswaku va ta dyondza Bibele. Endzhaku ka loko va hete ku dyondza, mpatswa wa ka Salazar ni maphayona man’wana lama humaka eOrange Walk nkarhi na nkarhi a va famba tikhilomitara ta 34 emagondzweni yo lala, lama nga riki na xikontiri ni yo celeka leswaku va ya chumayela eximutanini xexo loko Teófila ni ndyangu wa ka vona va ha dyondzeriwa Bibele. Nkarhi ni nkarhi Amybelle Allen a a etlela eximutanini xexo leswaku a ta fambisa tidyondzo ta Bibele kwalaho. Teófila u khuvuriwe hi 1972, endzhaku ka tin’hweti ta ntlhanu a fambiseriwe dyondzo yakwe yo sungula ya Bibele. Hi 1980 ku simekiwe vandlha eAugust Pine Ridge naswona hi ku famba ka nkarhi swirho swa 37 swa ndyangu wa ka va Teófila swi amukele ntiyiso.

KU CHUMAYELA EMAKHWATINI SWI TSWALA MIHANDZU LEYINENE

Hambileswi Doroba ra Belize swin’we ni madoroba ya kona lamakulu a ma tirhiwa hi ku phindha-phindha, nsimu ya le matiko-xikaya a yi nga tirhiwi ngopfu. Van’wana va varhumiwa vo sungula etikweni ra Belize va tshame va famba hi xikwekwetsu va ya edzongeni wa madoroba wolawo, kambe hi ku famba ka nkarhi ku akiwe gondzo leri hlanganisaka swifundzha swa le dzongeni wa Stann Creek na Toledo swin’we ni tiko hinkwaro. Eku sunguleni ka 1971, rhavi ri hlele leswaku lembe ni lembe ku tekiwa maendzo yo ya chumayela etindhawini teto naswona maendzo wolawo a ma vitaniwa maendzo yo ya chumayela etindhawini leti nga makhwati, lama yisaka rungula ra Mfumo eswimitanini leswi nga swoxe swa Mopan na Kekchi Maya, leswi nga exikarhi ka makhwati lama tlhumeke ya Belize.

Hi ku tirhisa timovha ni swikwekwetsu swo hirhiwa, vamakwerhu va xinuna ni va xisati va swi kotile ku ya chumayela eswimitanini ni le madorobeni lama nga ekule, ku suka eDangriga ku ya ePunta Gorda swin’we ni ku ya fika edzongeni wa Barranco, ekusuhi ni ndzilakano wa Guatemala. Vamakwerhu van’wana va fambe hi vhene leyi a yi landzeriwa hi swithuthuthu swimbirhi ku ya eka swa mune. Vusiku byin’wana ni byin’wana a va yima eswimitanini swo hambana-hambana naswona loko ntlawa lowun’wana wu ri karhi wu chumayela ninhlikanhi, swithuthuthu swin’wana a swi landzelelana swi kongoma emapurasini lama nga ekule ni ndhawu yoleyo.

Endhawini ya le Punta Gorda, vamakwerhu a va rhwala mindzhwalo ya vona eminkwameni leyi rhwariwaka enhlaneni ku suka eximutanini xin’wana ku ya eka xin’wana. Minkarhi yo tala loko va nga si sungula ku chumayela vanhu lava tshamaka eswimitanini sweswo a va fanele ku rhanga va ya ekhorhweni va ya vulavula ni hosi, ku nga ndhawu leyi vakhalabye va ximutana xexo va yi khomelaka kona minhlangano ya vona.

Murhumiwa un’wana la vuriwaka Reiner Thompson u ri: “Eximutanini xin’wana vamakwerhu va fike va kuma vavanuna va khome nhlengeletano ekhorhweni, va ri karhi va vulavula hi ndlela leyi ntirho wo tshovela mavele wu nga ta endliwa ha yona. Endzhaku ka nhlengeletano, vavanuna volavo va kombele vamakwerhu leswaku va va yimbelelela risimu ra Mfumo. Vamakwerhu a va karhele swinene ni ku khomiwa hi ndlala naswona a va nga ri na tona tibuku ta tinsimu.” Makwerhu Thompson u ye emahlweni a ku: “Vamakwerhu va yimbelele hi timbilu ta vona hinkwato naswona leswi swi tsakise vavanuna volavo.” Hi ku famba ka nkarhi ku sunguriwe mavandlha eMango Creek naswona endzhaku ka sweswo ku sunguriwe man’wana eximutanini xa San Antonio, lexi ku nga xin’wana xa swimitana leswikulu swa le Maya.

Santiago Sosa u ri: “Minkarhi yin’wana a hi famba ni vusiku ku suka eximutanini xin’wana hi ya eka xin’wana leswaku hi hlanganisa nsimu hinkwayo. Hi dyondze ku famba hi ku landzelelana exikarhi ka gondzo, ku nga ri ematlhelo hikuva makhwati lama a ma ri etlhelo ka gondzo a ma tele hi tinyoka. Hi tlhele hi dyondza ku nwa mati lama humaka eka madiriva loko hi heleriwa hi mati.”

Minkarhi yin’wana ntlawa wa hina a wu avanyisiwa wu va mintlawa yimbirhi kumbe ya mune leswaku wu ta chumayela etindhawini to hambana-hambana ta ximutana lexi hi nga eka xona. Kambe nimadyambu a hi tlhela hi hlangana swin’we. Loko mintlawa leyi yi ya eku chumayeleni, vambirhi a va sala va hi swekela. Santiago u tsundzuka leswi a swi endleka: “Minkarhi yin’wana a hi vona mihlolo hikuva van’wana va hina a va nga swi tivi ku sweka. Siku rin’wana ndzi langute swakudya leswi a swi swekiwile kutani ndzi vutisa musweki wa swona ndzi ku, ‘I yini leswi?’ U ndzi hlamule a ku, ‘A ndzi swi tivi, kambe i swakudya.’ Loko musweki wa swona a nga swi tivi, hi vone swi antswa leswaku hi rhanga hi ringetisa mbyana leyi tshamaka enhoveni. Kambe hambi ku ri mbyana leyi nga khomiwa hi ndlala, a yi nga ta swi dya!”

MUKEKCHI A AMUKELA NTIYISO

Rodolfo Cocom swin’we ni nsati wakwe Ofelia, va suke eCorozal va ya tshama eximutanini xa Kekchi lexi nga xoxe edzongeni wa Crique Sarco. Ofelia u kulele eximutanini xexo, laha Timbhoni a ti ta kan’we hi lembe loko ti ri emaendzweni yo ya chumayela etindhawini leti nga makhwati. Loko a ri emalembeni ya va-14, u kume buku leyi nge The Truth That Leads to Eternal Life ehansi ka murhi wa malamula kutani a sungula ku yi hlaya. A a lava ku tiva swo tala, kambe a nga swi kotanga ku kondza a cata kutani a ya tshama eCorozal laha yena swin’we ni nuna wakwe Rodolfo va nga dyondza Bibele na Marcial na Manuela Kay lava nga maphayona yo hlawuleka.

Loko mpatswa wa ka Cocom wu rhurhela eCrique Sarco hi 1981, a wu lava ku ya emahlweni wu dyondza Bibele ni Timbhoni. Kutani Rodolfo u ye ePunta Gorda leswaku a ya ti lava, ku nga riendzo leri a ri teka kwalomu ka tiawara ta tsevu ku nga khathariseki leswaku u famba hi milenge kumbe hi xikepe enambyeni kumbe elwandle. Loko a fika ePunta Gorda u hlangane na Donald Niebrugge loyi a a ri phayona naswona u hlele ku dyondza na vona hi ku tirhisa mapapila. Kambe xiphiqo hileswaku eCrique Sarco laha Rodolfo ni nsati wakwe a va tshama kona a ku nga ri na poso.

Donald u ri: “Ndzi ye eposweni ya le Punta Gorda ndzi ya vutisa leswaku ndzi nga ma rhumela njhani mapapila eCrique Sarco. Va ndzi byele leswaku ku ni mufundhisi loyi a yaka eCrique Sarco vhiki rin’wana ni rin’wana.” Ku ringana tin’hweti ta kwalomu ka tsevu, mufundhisi yoloye a a famba ni mapapila ya dyondzo ya Bibele a nga swi tivi leswaku u tirha tanihi mufambisi wa poso ya Timbhoni ta Yehovha.

Donald u ri: “Loko mufundhisi yoloye a swi kuma leswaku mapapila lawa a a famba na wona i ya yini, u hlundzukile swinene naswona a nga ha pfumelanga ku famba na wona.”

Exikarhi ka tin’hweti teto, Donald u fambe maendzo yo hlaya leswaku a ya eCrique Sarco a ya dyondza ni mpatswa wa ka Cocom. Loko ku endliwa riendzo rin’wana ro ya chumayela etindhawini leti nga emakhwatini, Rodolfo u sungule hi ku endla ntirho wa nsimu. Donald u ri: “Hi fambe na yena masiku ya mune leswaku hi ya chumayela eswimitanini swo hlaya naswona ku va swin’we ni vamakwerhu eriendzweni rero swi n’wi pfunile leswaku a endla nhluvuko.”

Rodolfo u ri: “Mina na Ofelia a hi famba hi chumayela eximutanini lexi a hi tshama eka xona leswaku hi famba hi byela van’wana leswi hi swi dyondzaka. Vanhu lava a hi dyondza na vona a va kanetiwa swinene ku tlula ndlela leyi hina hi nga kanetiwa ha yona. Van’wana a va nga pfumeleriwi ku kuma mirhi, mphakelo wa swakudya ni swiambalo leswi a swi nyikiwa vanhu va le ximutanini xexo. N’wingi wa mina na yena a nga lavi ku twa nchumu hi ntirho wa hina. Mina na Ofelia hi swi vonile leswaku a swi nge hi oloveli ku endla nhluvuko loko ha ha tshama eCrique Sarco. A hi lava ku ya eminhlanganweni, leswi hi swona leswi nga endla leswaku hi rhurhela ePunta Gorda leswaku hi ta ya emahlweni hi dyondza Bibele. Loko hi ri kwalaho, hi endle nhluvuko lowukulu kutani hi khuvuriwa hi 1985.” Namuntlha mpatswa wa ka Cocom wu hlanganyela eVandlheni ra Ladyville, laha Rodolfo a nga nandza wa vutirheli.

VANHU VO TALA VA NGHENA ENTIYISWENI

Lembe ni lembe a ku hleriwa maendzo yo ya chumayela eswihlaleni ni le swimitanini leswi nga ekusuhi ni ribuwa. Swimitana swo tanihi Hopkins, Seine Bight, Placencia na Punta Negra, ku katsa ni Doroba ra Monkey River a swi ri ekule naswona a swi tika swinene ku swi fikelela hi nkarhi wolowo. Polito Bevens u fambe hi xikepe xakwe hi nkarhi lowu vanhu vo tala va nga yiki eka tiholideyi kutani a khandziyisa maphayona ya mune ni varhumiwa, va teka riendzo ra mavhiki mambirhi va suka en’walungwini va ya edzongeni naswona a va famba va ri karhi va wisa.

Donald Niebrugge loyi minkarhi yo tala a va kona emaendzweni ya lembe ni lembe yo ya chumayela etindhawini leti a ku fambiwa hi le makhwatini naswona ku tsemakanyiwa hi le lwandle, u ri tsundzuka kahle siku leri va nga lomba xikepe xa Ambroncio Hernandez lexi nga ni seyila leswaku va ta famba hi xona. Eku heteleleni, Ambroncio loyi a a vitaniwa Bocho hikwalaho ka leswi a nga ni tintswalo, u sungule ku dyondza Bibele.

Donald u ri: “Haxawa wa kona, mina swin’we ni vamakwerhu van’wana vanharhu hi hlele riendzo ra mavhiki mambirhi ro ya chumayela etindhawini leti eka tona a ku fambiwa hi le lwandle, kambe hi nkarhi wolowo Bocho se a xi xavisile xikepe xakwe. U hi byele leswaku hi kombela muphasi un’wana wa tinhlampfi naswona muphasi yoloye a a tiyimiserile ku hi heleketa, yena swin’we ni munghana wakwe ku katsa na Bocho. Endzeni ka xikepe xexo a ku ri ni mimpatswa yimbirhi leyi nga maphayona yo hlawuleka swin’we ni vaphasi vanharhu va tinhlampfi. Bocho u sungule ntirho wakwe wo chumayela eriendzweni rero. Loko hi fika ehlalukweni ra Placencia, hi kume ku ri ni swikepe leswikulu leswi nga ni maseyila swin’we ni vafambisi va swona, kutani hi sungule ku va chumayela. Vaphasi va tinhlampfi vambirhi lava a hi fambe na vona naswona va nga riki Timbhoni va hi seketerile swinene emavhikini wolawo mambirhi. Siku rin’wana hi fambe hi ya heta siku hinkwaro hi ri eku chumayeleni, loko hi vuya hi kume vaphasi volavo vambirhi va tinhlampfi va hi xavele nyama ya huku ni swakudya leswi swekiweke hi xitofu lexi tirhisaka pharafini.” Loko hi teka riendzo leri fanaka elembeni leri landzeleke, Bocho se a khuvuriwile. Sweswi se u ni malembe ya 18 a tirha tanihi nkulu evandlheni leri nga eDorobeni ra Belize.

NSIMU LEYI NGA AVIWANGIKI YI TSWALA MIHANDZU LEYINENE

Xifundzha xa Toledo lexi nga edzongeni wa Belize i ndhawu leyi nga ni swintshabyana swin’we ni makhwati lama tlhumeke laha ku nga ni swimitana swa Mopan na Kekchi Maya leswi nga ni tiyindlu ta byanyi leti fuloro ya kona yi nga riki na semendhe. Vanhu vo tala lava tshamaka eswimitanini leswi va koka exilogweni, va endla mintirho yo tika emapurasini naswona muholo wa vona a wu nyawuli. Hi nkarhi wa dyandza, va boheka ku rhwala mati leswaku va ya cheleta mavele, tinyawa ni swiluva emasin’wini. Vavasati vo tala va rhunga swilo swa ndhavuko wa Makekchi ni ku endla swirhundzu leswi xavisiwaka eswitolo leswi nga kona etikweni hinkwaro. Vantshwa vo tala va suka eswimitanini leswi va ya ematikweni lama nga hluvuka leswaku va ya dyondza kumbe va ya tirha.

Hi 1995, Frank na Alice Cardoza va nyikiwe xiavelo xo ya tirha tanihi hi maphayona yo hlawuleka eXifundzheni xa Toledo hi nh’weti ya April na May leswaku va ta pfuneta eku hangalasiweni ka Kingdom News No. 34, leyi nga ni xihloko lexi nge, “Ha Yini Ku Ri Ni Swiphiqo Swo Tala Swonghasi eVuton’wini?” Frank u ri: “Ndzi hoxe xandla eka rin’wana ra maendzo ya lembe ni lembe yo ya chumayela etindhawini leti nga emakhwatini, ndzi swi vonile leswaku loko ndzo rhurhela endhawini yoleyo ndzi nga pfuna Vamaya vo tala leswaku va dyondza mahungu lamanene. Rhavi ri ndzi byele leswaku ndzi hirha ndhawu leyi ndzi nga ta tshama eka yona, ndzi sungula ntlawa wa dyondzo ya Bibele kwalaho, kutani ndzi ya nyikela ni nkulumo yo hlawuleka eSan Antonio. A hi fanele hi fambisa Kingdom News exifundzheni xexo ni le swimitanini swin’wana swa nhungu.”

Vhiki ni vhiki mpatswa wa ka Cardoza a wu fambisa ntlawa wa dyondzo ya Bibele ekamareni ra wona ra le hansi leri a wu ri hirhile naswona ku nga si hela mavhiki ma nga ri mangani, mindyangu yinharhu ku ya eka ya mune yi sungule ku va kona. Vanhu volavo lava tsakelaka a va famba ni mpatswa wa ka Cardoza loko wu famba mpfhuka wo ringana awara hi movha egondzweni leri nga riki na xikontiri ni leri nga celeka wu ya ePunta Gorda eka Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni ni le ka Nhlangano wa Ntirho. En’hwetini yakwe yo sungula, Frank u nyikele nkulumo yo hlawuleka eSan Antonio. Jesús Ich, un’wana wa vanhu lava a vo sungula ku va kona eminhlanganweni ya hina, a a yingisele hi vurhon’wana. Leswi a a ri xirho xa Kereke ya Nazareta, swi n’wi tsakisile swinene ku tiva leswaku dyondzo ya ndzilo wa tihele i dyondzo ya vuhedeni nileswaku rito tihele eBibeleni ri vula sirha leri tolovelekeke. Endzhaku ka nhlangano, u vitanele Frank etlhelo kutani a n’wi vutisa swivutiso swo tala malunghana ni mhaka leyi a a vulavula ha yona. Hi ku famba ka nkarhi u sungule ku dyondza Bibele naswona endzhaku ka lembe u khuvuriwile.

Loko xiavelo xa vona xa tin’hweti timbirhi xi hela, mpatswa wa ka Cardoza se a wu ri ni miehleketo yin’wana. Frank u ri: “Se a hi sungule tidyondzo to tala ta Bibele naswona tin’wana ta tona a hi nga swi koti ni ku ti fikelela. Timbilu ni mapfalo ya hina a swi nga hi pfumeleli ku tlhelela endzhaku hi ya tshama endlwini ya hina yo saseka eLadyville. Loko hi endla xiboho xo tshama eSan Antonio, a hi ta va na yona ndhawu ya kahle yo tshama eka yona hikuva a hi ta hirha xithezi lexi ana a hi tshama eka xona. A ndzi ta tiendlela xo hlantswela eka xona swibye, ndzi hoxa magadasi lama nga ta kangatela mati ya mpfula naswona hi ku famba ka nkarhi, kumbexana a ndzi ta endla xihambukelo xo tirhisa mati, ndzi tlhela ndzi nghenisa gezi. Hi khongele eka Yehovha hi mhaka leyi, hi tiyiseka leswaku hi mpfuno wakwe, vandlha ri nga simekiwa endhawini leyi. Endzhaku ka sweswo hi tsalele rhavi hi ri tivisa leswaku hi navela ku tshama eSan Antonio hi tirha tanihi maphayona ya nkarhi hinkwawo.”

Mikateko ya Yehovha eka xiboho lexi mpatswa wa ka Cardoza wu xi endleke yi hatle yi vonaka. Ku nga si hela ni tin’hweti ta tsevu, hi November va khome Nhlangano wa vona wo sungula wa le Rivaleni endlwini leyi a va yi hirhile. Kutani haxawa wa kona hi April, va sungule ku khoma Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni ni Nhlangano wa Ntirho eSan Antonio. Ehleketa ndlela leyi ntlawa lowu a wu tsake ha yona hileswi se a wu ta ti khomela minhlangano ya wona naswona wu nga ha boheki ku famba tikhilomitara ta 64 wu ya ePunta Gorda leswaku wu ya khoma minhlangano kona.

“NXUNGETO WAKWE A WU NGA TA NDZI SIVELA”

Ntlawa wa swichudeni swa Bibele leswi nga ni timbilu letinene swa le San Antonio wu sungule ku endla nhluvuko naswona ndlela leyi a wu wu rhandza ha yona ntiyiso a yi khutaza swinene. Frank u ri: “Vavasati va le swimitanini swo tala va ni tingana naswona hi ntumbuluko va titsongahata eka vatata wa vona ni le ka vanuna va vona. A va swi tolovelanga ku vulavula ni vanhu lava va nga va tiviki. A swi va tikela ngopfu ku chumayela hi yindlu ni yindlu.”

Priscilian Sho loyi a a ri ni malembe ya 20 a a ri muhuweleri la nga khuvuriwangiki loyi a a swi navela swinene ku chumayela vaakelani va yena. Siku rin’wana, loko Priscilian a ri eku endleni ka maendzo yo vuyela ni nsati wa buti wakwe, loyi ku nga Amalia Sho, va tikume va khome nyarhi hi timhondzo.

Priscilian u ri: “A ndzi nga n’wi byelanga tatana leswaku ndzi ya eku chumayeleni hikuva a a nga swi lavi leswaku ndzi va Mbhoni naswona a ndzi n’wi chava swinene. Hi mixo wa Sonto yoleyo loko hi ri eku chumayeleni, hi xitshuketa hi vone tatana emahlweni ka kereke ya Baptist leyi a a nghena eka yona. Eku sunguleni hi tumbele ebyanyini hikuva a hi nga lavi leswaku a hi vona. Kutani ndzi byele Amalia ndzi ku, ‘Yehovha wa hi vona. A hi fanelanga hi n’wi chava Tatana. I Yehovha ntsena loyi hi faneleke hi n’wi chava.’”

Tata wa Priscilian a a karihile swinene, xo biha no tlurisa hileswi a nga swi lavi leswaku n’wana wakwe a va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha. Priscilian u khongele hi mhaka leyi ku kondza ku fika siku leri hi xamundzuku wa kona a a ta ya enhlengeletanweni leyi a a ta khuvuriwa eka yona. Hi siku rero, u kanye mbilu a byela tata wakwe.

U te: “Mundzuku ndzi ya eDorobeni ra Belize.”

Tata wakwe u n’wi vutise a ku: “U ya endla yini?”

Priscilian u hlamule a ku: “Ndzi ya eku khuvuriweni. Ndzi ya endla leswi Yehovha a lavaka leswaku ndzi swi endla. Ndza ku rhandza, kambe ndzi fanele ndzi rhandza na Yehovha.”

Tata wakwe u te: “U ri yini, xana u anakanyisise kahle hi mhaka leyi u lavaka ku yi endla?”

Priscilian a ku: “Ina, Mintirho 5:29 yi vula leswaku ndzi fanele ndzi yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.”

Tata wakwe u suke a n’wi siya a hlundzukile swinene. Priscilian u ri: “Ndzi titwe ndzi nga sirhelelekanga kukondza ndzi khandziya lori, ndzi khoma ndlela ndzi ya enhlengeletanweni. A ndzi nga swi tivi leswaku loko ndzi vuya ekaya u ta ndzi endla yini. Kambe lexi a ndzi xi tiva hileswaku loko ndzi vuya a ndzi ta va se ndzi khuvuriwile, hambiloko o ndzi dlaya, a ndzi ta va ndzi endle leswi nga swinene.”

Hambileswi tata wa Priscilian a nga n’wi endlangiki nchumu loko a vuya, endzhakunyana u n’wi xungetile hi ku n’wi byela leswaku u ta n’wi dlaya. Priscilian wa hlamusela: “U swi vonile leswaku nxungeto wakwe a wu nga ta ndzi sivela ku va Mbhoni naswona ku sukela kwalaho a nga ha ndzi karhatanga.”

MUKANETI A YIMA NI VANHU VA YEHOVHA

Ntlawa lowuntshwa wa vahuweleri va le San Antonio a wu ya emahlweni wu endla nhluvuko hi tlhelo ra moya loko hi xitshuketa mpatswa wa ka Cardoza wu nyikiwa papila leri humaka ehubyeni ya le ximutanini xexo, ri va byela leswaku va fanele va famba eSan Antonio. Endzhaku ka loko Frank a hakele mali leyi lavekaka leswaku va tshama eximutanini xexo, ndhuna ya le ximutanini xexo yi va nyike mpfumelelo wo tshama. Kambe munhu un’wana la tiviwaka swinene eximutanini xexo a a bava a khalakhasa hikuva a lava leswaku mpatswa wa ka Cardoza wu hlongoriwa. Eka yin’wana ya minhlangano leyi khanselara yi nga va na yona, swichudeni swinharhu swa Bibele swa Frank, swi n’wi vulavulerile. Endzhaku ka sweswo, munhu loyi a va hirhe yindlu yakwe u byele huvo leswaku loko va hlongola mpatswa wa ka Cardoza, yona yi ta sala yi n’wi hakela mali ya rhente leyi mpatswa wolowo a wu n’wi hakela yona. Kutani Frank u tsale papila a ri rhumela eka Ndzawulo leyi Xaviselaka Vanhu Switandi, a yi hlamusela leswaku loko munhu a lo hirha ndhawu yo tshama eka yona a nga fanelanga a hlongoriwa. Eku heteleleni, khanselara u nyike mpatswa wa ka Cardoza mpfumelelo wo tshama eximutanini xexo.

Wanuna loyi a lava leswaku mpatswa wa ka Cardoza wu hlongoriwa a ku ri Basilio Ah, loyi eku sunguleni a a ri hosi naswona a a ri munhu wa tipolitiki. Basilio u endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a kaneta Timbhoni ta Yehovha eSan Antonio. Loko ntlawa wa vahuweleri va nga ri vangani va le San Antonio wu lava ndhawu yo aka Holo ya Mfumo, Basilio u vule a lume ni nomu wa le hansi a ku: “Mi nga ka mi nga yi aki Holo ya Mfumo eximutanini lexi!” Ku nga khathariseki leswi a swi vuleke, vamakwerhu va yi kumile ndhawu kutani va aka Holo ya Mfumo yo saseka ni leyi kokaka mahlo. Lexi nga hlamarisa loko ku nyiketeriwa Holo yoleyo ya Mfumo hi December 1998, hileswi Basilio na yena a ri kona. A ku humelele yini hi yena?

Vana vambirhi va majaha va Basilio lava a va tekile a va ri ni swiphiqo emindyangwini ya vona. Basilio u kombele vanhu va kereke yakwe kambirhi leswaku va pfuna vana vakwe, kambe a va tanga nikan’we. Endzhaku ka sweswo, vana vakwe va sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. María nsati wa Basilio, u sungule ku swi xiya leswaku vutomi bya vana vakwe ni bya mindyangu ya vona se bya cinca. Leswi swi endle leswaku María a kombela ku dyondzeriwa Bibele hi Timbhoni ta Yehovha.

Loko María a hlamusela u ri: “A ndzi lava ku tiva Yehovha Xikwembu, kutani ndzi byele nuna wa mina leswaku hi fanele ku ya eHolweni ya Mfumo hi ya dyondza swo tala hi Xikwembu.” Hambileswi a ha ti venga swinene Timbhoni ta Yehovha swin’we na Frank Cardoza loyi a a n’wi vitana “muhlapfa,” swi n’wi tsakisile ku vona vutomi bya vana vakwe byi ya byi antswa tanihi leswi se a va tirhisa tidyondzo ta Bibele evuton’wini bya vona. Basilio u teke goza ro va a tikambisisela Timbhoni ta Yehovha hi yexe naswona endzhaku ka loko ti bule na yena masiku ma nga ri mangani, u pfumerile ku fambiseriwa dyondzo ya Bibele. Frank Cardoza loyi Basilio a a n’wi vitana “muhlapfa,” hi yena loyi a a fanele a n’wi dyondzela.

Basilio u ri: “Leswi ndzi nga swi dyondza swi cince miehleketo ya mina. Se a ndzi ri ni malembe ya 60 ndzi ri Mukhatoliki naswona hi mina loyi a ndzi chela murhi wa risuna eswifanisweni swa le kerekeni. Leswi sweswi a ndzi swi dyondza hi Yehovha a swi kumeka ebukwini yakwe, ku nga Bibele. Ndza tisola eka ndlela leyi ndzi khomeke Frank Cardoza ha yona, loyi sweswi a nga makwerhu wa mina. A ndzi khomiwi hi tingana ku vula leswaku a ndzi endla xihoxo. A ndzi hisekela swilo leswi a ndzi vona onge i swinene eka vanhu va le ximutanini xa ka hina ni le vukhongerini bya mina. Eku heteleleni ndzi tshike mindhavuko ya Vamaya leyi a yi fambisana ni mimoya yo hanyisa, leyi tolovelekeke eswimitanini swa ka hina. Ndzi tlhele ndzi hambana ni timhaka ta tipolitiki ta Vamaya.” Namuntlha Basilio na María Ah va tirhela Yehovha va tsakile tanihi vahuweleri lava khuvuriweke.

Malandza ya Yehovha ya tiviwa hikwalaho ka rirhandzu ra wona, ntsako ni moya wa wona wa ku hiseka. Vahuweleri vo tala lava tshamaka exifundzheni lexi nga xoxe xa Belize, va famba tiawara tinharhu kumbe ku tlula va gonya switsunga leswaku va kota ku chumayela vanhu hinkwavo lava tshamaka endhawini yoleyo naswona a va xwi eminhlanganweni. Hi xikombiso, eka madyambu man’wana, Andrea Ich u averiwe ku va n’wini wa muti eka Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni. Siku rero yena ni n’wana wakwe wa jaha va fambe tikhilomitara tinharhu kumbe ta ntlhanu va ya emakhwatini leswaku va ya kha maavhokhado. Loko va ha ri endleleni, makwerhu loyi wa xisati u lumiwe hi tinyoxi leti nga n’wi chela mindzhombo ya 23. Hambiswiritano, u tlhelele ekaya a ya lunghiselela swakudya swa ndyangu wakwe kutani a khoma ndlela a ya eminhlanganweni naswona u swi kotile ku hetisisa xiavelo xakwe. Hambileswi xikandza xakwe a xi pfimbile hikwalaho ko lumiwa hi tinyoxi, a languteka a tsakile swinene. Hambileswi vamakwerhu lava rhandzekaka va Vamaya a va heta siku hinkwaro va famba hi lori kumbe hi bazi leswaku va ya etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni, a swi khutaza ku va vona va tsakile loko va ri swin’we ni vagandzeri va Xikwembu xa ntiyiso, Yehovha.

MAXELO YO BIHA MA ONHA TIKO RA BELIZE

Emalembeni ya 115 lama nga hundza, tiko ra Belize ri langutane ni swidzedze swo hambana-hambana swa 51. Ku sukela hi 1930, swidzedze swa 12 swi nga ha va swi hlasele tiko ra Belize hi ku kongoma kumbe swi va ekusuhi swinene ni ku onha kumbe ku dlaya vanhu. Xin’wana xa Swidzedze leswi nga rivalekiki hi lexi vuriwaka Hattie lexi nga hlasela hi mahlamba-ndlopfu ya October 31 1961, lexi moya wa xona a wu hunga hi tikhilomitara ta 300 hi awara naswona moya wolowo wu dlaye vanhu va madzana. Doroba ra Belize leri nga eka mpfhuka lowu endlaka tisentimitara ta 30 ku suka elwandle, a ri ri ni ndhawu leyi nga ndzhope lowu enteke tisentimitara ta 30. Xiviko lexi humaka erhavini a xi ku: “Hambileswi vamakwerhu vo tala [eDorobeni ra Belize] va onhakeriweke hi makaya ya vona kumbe ku lahlekeriwa hi wona, lexi tsakisaka hileswaku a va vavisekanga ngopfu. Van’wana va lahlekeriwe hi swiambalo swa vona kumbe swi khukhuriwa hi mati.

“Tigandaganda ti le ku basiseni ka switarata, hi hala tlhelo ku ni ritshwa leri nga eku hiseni ka swilo leswi seleke etindlwini leti hlaseriweke. Ekaya ra [varhumiwa] a ku ri ni kwalomu ka 60 wa tisentimitara ta mati lama nga onha swinene. Mati lawa a ma khuluka hala handle a ma ri kwalomu ka timitara tinharhu, . . . kambe lexi tsakisaka hileswi kaya ra varhumiwa a ri akiwe endhawini leyi nga ehenhlanyana etlhelo ka xitarata. . . . Swakudya leswi a swi xavisiwa a swi ri switsongo . . . , naswona hi nkarhi wolowo a ka ha laviwa mintsumbu.”

Endzhaku ka masiku ya khume, rhavi ri te: “[Le Dangriga] swiyimo swi bihe ngopfu ku tlula leswi nga [eDorobeni ra Belize]. Vanhu va sindzisiwa ku tirha tiawara ta nhungu hi siku leswaku va ta kuma mathikithi yo xava leswi va swi lavaka. Masocha ma le ku lawuleni ka nchumu wun’wana ni wun’wana naswona a ku na nchumu lowu xaviwaka hi mali.” Majaha mambirhi ma file naswona tata wa wona u tshoveke milenge loko yindlu yiwa. Majaha wolawo a ku ri vahuweleri lava hisekaka naswona leri a ri ri ni malembe ya 12 a ri tala ku chumayela vadyondzisi va rona.

Xidzedze lexi xi onhe Doroba ra Belize swin’we ni ndhawu leyi vuriwaka Dangriga, laha vamakwerhu va nga lahlekeriwa hi makaya ya vona ni swilo swin’wana swa nkoka. Masiku ma nga ri mangani endzhaku ka xidzedze xexo, ndhuna-nkulu yi veke nawu lowu a wu koxa leswaku vanhu va nga pfumeleriwi ku famba-famba va tirhendzelekela loko ku ba nkarhi wo karhi nivusiku naswona leswaku nawu wolowo wu tirha, yi byele vuthu ra masocha ya le Britain leswaku ma balesela khamba rin’wana ni rin’wana. Vavanuna, vavasati ni vana lava nga ta kumiwa va tlule nawu lowu, a va pfaleriwa ejele vusiku byin’we.

Hambileswi swilo a swa ha yime hi nhloko, a swi tekanga nkarhi leswaku ku tlhela ku khomiwa minhlangano ya vandlha ni minhlangano ya ntirho wa nsimu. Leswi a swi nga olovi tanihi leswi vanhu vo tala a va nga ri na ndhawu leyinene yo tshama eka yona naswona majarata ya vona a ma tele hi mati ni ndzhope. Kambe vanhu a va lava ku chaveleriwa hi rungula ra mahungu lamanene ya Mfumo naswona Timbhoni ta Yehovha a ti tiyimisele ku titsona swo karhi leswaku ti va chavelela.

Hambileswi swilo a swi tika, rirhandzu ni malwandla ya Timbhoni ta Yehovha leti humaka ematikweni man’wana swi va khutaze swinene vamakwerhu va le Belize. Marhavi yo hambana-hambana ma rhumele mabokisi ya 25 lawa a ma ri ni swiambalo ni swilo swin’wana leswaku swi nyikiwa Timbhoni swin’we ni vaakelani va tona lava nga riki Timbhoni. Rhavi ni Holo ya Mfumo a swi wela eka tiyindlu ti nga ri tingani leti nga hlaseriwangiki hi xidzedze. Loko mfumo wu kombela leswaku ku tirhisiwa Holo ya Mfumo tanihi ndhawu leyi vaaka-tiko lava hlaseriweke hi xidzedze va nga ta tshama eka yona, vamakwerhu va pfumerile.b

“HI KOMBELA U HI KHONGELELA MANANA PRATT”

Hi October 2000, ku hele masiku manharhu, vaaki va le San Pedro eXihlaleni xa Ambergris va hlaseriwe hi Xidzedze lexi vuriwaka Keith lexi moya wa xona a wu hunga hi tikhilomitara ta 205 hi awara naswona wu ri ni mpfula ya matimba. Hi masiku manharhu, mpfula yi onhe ndhawu ya Ladyville leyi nga eka mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta 16 ku suka en’walungwini wa Doroba ra Belize naswona ndhawu leyi onhakeke yi nga va mpfhuka lowu ringanaka tisentimitara ta 80. Vamakwerhu va 42 va kume vutumbelo eHolweni ya Tinhlengeletano ya le Ladyville. Makaya yo tala ya le Xihlaleni xa Caulker ma onhakile swinene. Vahuweleri va 57 va le Xihlaleni xa Ambergris ni xa Caulker va lahlekeriwe hi rifuwo ra vona naswona swihlala sweswo swi sale swi nga ha ri na gezi, mati ni tinqingho ku ringana mavhiki yo hlaya. Holobye-nkulu u vule leswaku Belize, Orange Walk ni Swifundzha swa Corozal ku katsa ni Xihlala xa Ambergris ni xa Caulker, i tindhawu leti talaka ku weriwa hi swidzedze. Leswaku ku siveriwa vukhamba, exifundzheni hinkwaxo lexi hlaseriweke, ku simekiwe nawu wa leswaku vanhu a va ha pfumeleriwi ku famba-famba va tirhendzelekela loko ku ba nkarhi wo karhi nivusiku.

Cecilia Pratt phayona ro hlawuleka ra le Xihlaleni xa Caulker u twe hi ta xilemukiso xa xidzedze lexi a xi ta va kona ku nga ri khale kutani a lulamisa bege yakwe leswaku a ta famba na yona loko xidzedze xo tshuka xi hlasela. Siku rero, u hlengelete swiviko swa ntirho wa nsimu eka vamakwerhu va xisati va 12 naswona a a tiyimisele ku khandziya xikepe xa ninhlikanhi a ya entsindza wa tiko rero leswaku a yisa swiviko erhavini. Cecilia u teke pulasitiki kutani a phutsela swiviko swa ntirho wa nsimu kutani a swi veka ebegeni yakwe. Tanihi leswi a ku languteriwe xidzedze, vusiku byebyo Cecilia swin’we ni vamakwerhu van’wana va xisati va boheke ku etlela exikolweni lexi a xi akiwe hi switina, kasi ntlawa lowun’wana wona wu kume vutumbelo etliliniki.

Cecilia wa hlamusela: “Xidzedze xi hahlule lwangu ra mazenge ya tlilasi yo sungula leyi a hi ri eka yona. Hinkwerhu hi boheke ku teka swilo swa hina kutani hi tsutsumela eka yin’wana. A swi tikomba onge xi ninginisa muako hinkwawo, hambileswi a wu akiwe hi switina. Loko hi humela ehandle a hi vona mati ntsena, a ku nga ri na misava. Ntlawa wa hina a wu namarhelane endhawini yin’we naswona hi khongele hi timbilu ta hina hinkwato. Vanhu va 40 lava a va ri etlilasini yoleyo lava humaka eka vukhongeri byo hambana-hambana, a va chuhile swinene. Van’wana a va ku, ‘Leswi i ku rhandza ka Xikwembu.’ Muchumayeri la xiximiwaka wa Khatoliki u te eka mina kutani a ku, ‘Hi kombela u hi khongelela Manana Pratt.’ Ndzi n’wi hlamule ndzi ku, ‘A ndzi nge swi koti. Ndzi wansati naswona a ndzi na xona xo funengeta nhloko.’ Wanuna yoloye u te, ‘U nga ambala kepisi ya mina.’ A ndzi nga tiyiseki loko swi ta va swi lulamile kumbe swi nga lulamanga ku khongelela vanhu volavo hinkwawo, kambe a ndzi lava va swi tiva leswaku Yehovha a hi yena loyi a vangaka xidzedze lexi. Kutani ndzi khongelele ntlawa lowu a ndzi ri na wona hi rito ra le henhla leswaku hinkwawo wu swi twa. Loko ndzi gimeta xikhongelo xa mina, vanhu hinkwavo lava a va ri etlilasini yoleyo va te ‘Amen’ naswona xidzedze lexi a xi ri kona xi ye xi hunguteka! Hinkwerhu a hi swi vona leswaku se xa hundza. Muchumayeri wa Khatoliki u te: ‘U khongele kahle. Xikwembu xa n’wina i Xikwembu xa ntiyiso.’ Endzhaku ka sweswo ntlawa lowu a hi ri na wona a wu nga pfumeli leswaku mina swin’we ni vamakwerhu va mune lava a ndzi ri na vona hi famba naswona masiku manharhu lawa hi nga ma heta hi ri na wona, wu hi nyike swakudya ni kofi.

“A ndzi karhateke ngopfu hi vahuweleri lavan’wana. Hi mixo wa siku leri landzeleke loko xidzedze se xi miyerile, ndzi fambe ndzi ya va lava. Tindlela hinkwato a ti pfariwe hi mirhi leyi nga wa ku katsa ni swilo swin’wana. Tiyindlu tin’wana a ti suke laha a ti ri kona hi mpfhuka wa kwalomu ka 10 ku ya eka 15 wa timitara hikwalaho ka xidzedze. Ndzi rhange hi ku ya va kamba eholweni ya tiko, loko ndzi fika ndzi kume vamakwerhu vambirhi va xisati swin’we ni vana va vona. Yindlu ya makwerhu un’wana wa xisati a yi nga ha ri kona, kambe yena a ha hanya.”

Loko se xidzedze xi hundzile, rhavi swi ri tikerile swinene ku va ri kuma swiviko swa ntirho wa nsimu emavandlheni lama hlaseriweke. Kambe swiviko swa le Xihlaleni xa Caulker hi swona leswi nga rhanga swi fika. Cecilia a a swi hlayise ebegeni yakwe ya xilamulela-mhangu naswona u va nyike swona hi voko vamakwerhu lava a va huma erhavini ku ta kambela leswaku xiyimo xi njhani.

Emavhikini lama nga landzela, vamakwerhu lava nga eswihlaleni leswi hlaseriweke va phalariwile naswona vatirhi va ku tirhandzela va va pfune ku basisa ni ku pfuxeta makaya ni Holo ya Mfumo leyi nga eXihlaleni xa Ambergris.

Merle Richert loyi a a tirha ni ntlawa wo phalala eXihlaleni xa Caulker u ri: “Hi rhange hi ku va kumela ndhawu leyi va nga ta tshama eka yona kutani hi va nyika swilo leswi va nga ta tihanyisa ha swona. Hi siku leri landzelaka hi sungule ku pfuxeta tiyindlu ta vahuweleri. Hi Sonto nimixo, hinkwerhu hi swi kotile ku ya ensin’wini. Hi hlangane ejarateni ra makwerhu un’wana wa xisati leswaku hi khoma minhlangano, hi endle mabence leswaku vamakwerhu va ta tshama eka wona naswona hi endle xiteji hi murhi wa khokhonati lowu se a wu omile. Hi hlele minhlangano ya hina leswaku loko ku ba awara ya nhungu nimadyambu, un’wana ni un’wana wa hina a va se a ri ekaya kakwe naswona eka nkulumo ya le rivaleni ni le ka Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza a hi ri 43.”

HI HLENGELETANA LESWAKU HI TA DYONDZISIWA HI YEHOVHA

Eku heleni ka va-1960, ku tirhisiwa ka matende swi hi pfunile leswaku hi kota ku khoma tinhlengeletano etindhawini to hambana-hambana ta tiko. Kambe a swi hi tekela masiku yo hlayanyana leswaku hi kota ku yimisa tende lerikulu. Santiago Sosa wa hlamusela: “A hi sungula ku lunghiselela nhlengeletano ka ha sele vhiki, hi yimisa tende, hi rhwala mabence ku suka eHolweni ya Mfumo ni ku lomba switulu. Hi nkarhi wolowo swakudya a swo phakiwa enhlengeletanweni, kutani hi lombe mapoto ni mapani naswona a hi heta vusiku hinkwabyo hi ri eku swekeni. Minkarhi yin’wana a hi etlela hi lulamise swilo hinkwaswo, kambe loko hi pfuka nimixo hi kuma leswaku moya wa matimba wu onhile. Hi siku leri landzelaka a hi boheka ku tlhela hi sungula ehansi. Kambe lexi a xi tsakisa hileswaku vamakwerhu a va nga heli matimba kumbe ku vilela.”

Jeanne Thompson u tsundzuka ntsombano lowu nga khomeriwa endhawini ya le matiko-xikaya exikarhi ka Doroba ra Belize na Orange Walk. Vamakwerhu a va fanele va tsemelela makhwati lawa a ma ri ekusuhi ni Holo ya Mfumo va nga si yimisa tende ni ku veketela mabence. Loko Jeanne a hlamusela u ri: “Ntsombano wa muganga wu sungule wu tlhela wu hela hi mpfula naswona mati a mo khuluka kunene endzeni ka tende. Kutani a hi tshama hi tlhandleka milenge emahlweni ka mabence lama nga emahlweni ka hina. A hi nga swi xiyanga leswaku endhawini yoleyo ku ni tinyoka. Hi nkhense mpfula hikuva hi boheke ku tshama endzeni ka tende ni le kusuhi ni Holo ya Mfumo. Ku tshama ehandle ka tende laha a ku ri nhova, a swi ta va swi hi vangele makhombo.”

Hi va-1970, Xihlala lexitsongo xa Bird lexi nga eka mpfhuka lowu endlaka kwalomu ka va-120 wa timitara ku suka edzonga-vuxa wa Doroba ra Belize, xi tirhisiwile ku va ku khomeriwa eka xona tinhlengeletano. Loko mulanguteri wa ndhawu leyi a aka holo leyi, leyi a yi fuleriwe hi byanyi, a a lava leswaku yi tirhiseriwa vuhungasi naswona a yi ri ni gezi, mati ni swihambukelo. Vamakwerhu va ake buloho hi mapulanga ku suka exihlaleni lexi va tshamaka eka xona naswona a ri va pfuna leswaku va famba hi ndlela leyi hlayisekeke leswaku va ya etinhlengeletanwini to hambana-hambana.

Hi March 1983, ku xaviwe ndhawu yo karhi eka mfumo leswaku ku ta akiwa Holo ya Tinhlengeletano eLadyville. Vamakwerhu va rhange hi ku aka muako wa xinkarhana leswaku ku khomeriwa eka wona tinhlengeletano ta xifundzha, mintsombano ya miganga ni swin’wana. Kutani hi 1988, ku xaviwe muako lowu akiweke hi mazenge eGuatemala lowu a wu ta hamba wu tirhisiwa tanihi Holo ya Tinhlengeletano endhawini leyi vuriwaka Ladyville.

KU VA NI NHLUVUKO ENSIN’WINI LEYI TIRHISAKA RIRIMI RA XICHAYINA

Ku sukela hi va-1920, vanhu lava humaka eChayina va sungule ku ta eBelize naswona vo tala va vona a va rhandza ku hlaya minkandziyiso ya hina hi ririmi ra vona. Hi xikombiso, Roberta Gonzalez u ri: “A ndzi lava ku chumayela wansati un’wana loyi a humaka eTaiwan naswona a nga ni xinghana, kambe a ndzi swi tiva leswaku a nga byi rhandzi vukhongeri naswona a a tshama a khomekile. A ndzi swi tiva leswaku u ni vana vambirhi lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, kutani siku rin’wana loko ndzi ri ebekarini yakwe ndzi n’wi nyike buku leyi nge Vantshwa Va Vutisa hi ririmi rakwe ra Xichayina kutani ndzi n’wi byela leswaku ndzi ta tsakela ku twa leswaku u titwa njhani hi yona. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, loko ndzi hundza hi movha wa mina ekusuhi ni bekari yakwe u ndzi yimisile. Loko ndzi yima, u ndzi byele leswaku hi mpfhuka ndzi n’wi nyika buku liya, a a rindzele leswaku ndzi tlhela ndzi vuya. U ndzi byele leswaku vantshwa vo tala lava nga emindyangwini leyi humaka eTaiwan va ve ni swiphiqo swo tala hi mpfhuka va fika eBelize. Kutani u vona onge buku leyi nge Vantshwa Va Vutisa yi nga va pfuna swinene. U kombele n’wana wakwe wa mufana a hlayela leswaku i yingani mindyangu leyi humaka eTaiwan leyi nga edorobeni naswona yi nga ni vantshwa lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, kutani a kombela tibuku ta 16 hikuva a a lava ku ti nyika mindyangu yoleyo tanihi nyiko.”

Hi October 2000, rhavi ri hlele leswaku ku va ni tlilasi ya tin’hweti tinharhu yo dyondza ririmi ra Xichayina eMandarin, leswaku yi pfuna maphayona ni vahuweleri lava tsakelaka ku pfuna vanhu lava vulavulaka ririmi ra Xichayina ensin’wini ya vona. Vuyelo byi ve byihi? Ku vumbiwe ntlawa wa ririmi ra Xichayina lowu a wu ri ni maphayona yo hlayanyana naswona hi ku famba ka nkarhi ntlawa wolowo wu kule wu va vandlha. Ku nga khathariseki nkaneto wa tihanyi, vanhu van’wana va angule kahle eka mahungu lamanene ni le ka rirhandzu leri va kombisiweke rona evandlheni.

Hi xikombiso, Monje Chen u amukele dyondzo ya Bibele hi 2006. Eku sunguleni ndyangu wa ka vona a wu n’wi seketela, kambe hi ku famba ka nkarhi wu sungule ku n’wi hlekula ni ku n’wi kaneta. Hi xitshuketa, ndyangu wa ka vona wu xavise ndhawu leyi a va tshama eka yona ku katsa ni xitolo lexi Monje a a ri na xona, kutani wu n’wi nyika awara ku va a hlawula exikarhi ka vukhongeri byakwe lebyintshwa ni ku famba na vona va rhurhela etikweni rin’wana. Monje a nga pfumelanga ku landzula ripfumelo rakwe lerintshwa, kutani ndyangu wa ka vona wu fambe wu n’wi siya a nga ri na nchumu. Monje u ye a ya tshama ni makwerhu un’wana kutani a ya emahlweni ni ku dyondza Bibele ni ku va kona eminhlanganweni nkarhi na nkarhi. Monje u ri: “Ndzi ve ni vuxaka lebyinene ngopfu na Yehovha naswona u ndzi khathalerile. Dyondzo ya mina ya Bibele ni ku anakanyisisa hi Matsalwa swi ndzi pfunile swinene, hilaha xikhutazo lexi ndzi xi kumeke eka vamakwerhu xi ndzi pfuneke hakona.”

Monje u khuvuriwe hi November 2008 naswona ndyangu wa ka vona wu cince ndlela leyi a wu n’wi khoma ha yona endzhaku ka loko wu vone ku cinca emahanyelweni yakwe ni le ka mavulavulelo yakwe. Monje u ri: “Ku yingisa Yehovha a swi ndzi endlanga xisiwana, kambe swi ndzi tisele ntsako. Yehovha a nga ndzi tshikanga, kambe u ndzi pfune leswaku ndzi tshama exikarhi ka vamakwerhu lava nga ni vun’we ni rirhandzu.”

RHAVI RA LE MEXICO RI LANGUTELA NTIRHO LOWU ENDLIWAKA EBELIZE

Endzhaku ka loko Huvo leyi Fumaka yi hlangane ni Komiti ya Rhavi ra le Belize ni ya le Mexico yi kambisisa swilaveko swa ntirho wa Mfumo eBelize, yi endle xiboho xa leswaku ntirho lowu endliwaka etikweni ra Belize wu languteriwa hi rhavi ra le Mexico. Xiboho xexo xi sungule ku tirha hi January 1, 2001 naswona leswi swi va tisele ntsako ni mikateko yo tala vamakwerhu lava tshamaka eBelize.

Ku sukela kwalaho, rhavi ra le Mexico ri sungule ku langutela ntirho wa ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo etikweni ra Belize. Hi March 16, 2002, ku nyiketeriwe Tiholo timbirhi to saseka ta Mfumo leti a ti akiwe endhawini yin’we eDorobeni ra Belize. Hi siku leri landzelaka ku khomiwe nongonoko wo nyiketela kaya ro saseka ra varhumiwa swin’we ni Holo ya Tinhlengeletano leyi pfuxetiweke eLadyville. Vo tala lava se va nga ni malembe ya 50 kumbe 60 va tirhela Yehovha hi ku tshembeka, a va ri kona loko Gerrit Lösch xirho xa Huvo leyi Fumaka a nyikela nkulumo ya ku nyiketeriwa ka miako leyi. Ku ve ni ku andza lokukulu hi mpfhuka ku sunguriwa Ntlawa wo Aka Tiholo ta Mfumo, lowu se wu nga pfuneta eku akiweni ka Tiholo ta Mfumo ta 20 etikweni hinkwaro.

Hi 2007, maphayona ya 325 lama humaka eMexico ma te eBelize leswaku ma ta pfuneta ensin’wini leyi tirhiwaka hi xiwelo. Ku ta ka wona swi pfune vamakwerhu vo tala eBelize leswaku va hisekela ntirho wo chumayela. Leswi swi endle leswaku nhlayo ya maphayona yi tlakuka hi ndlela yo hlamarisa.

Ku hambana ni varhangeri va vukhongeri lava khongelaka lembe ni lembe leswaku va nga weriwi hi swidzedze, Timbhoni ta Yehovha ti byeriwe ka ha ri emahlweni leswi ti faneleke ti swi endla loko ku fika nguva ya xidzedze lexi nga va kona hi 2007. Ti vuyeriwile swinene loko Swidzedze swa Ntlhanu Leswi Vuriwaka Dean swi hlasela hi August. Vamakwerhu hinkwavo lava a va ri ekhombyeni va rhurhisiwile kutani va yisiwa emakaya ya vamakwerhu lama nga hlaseriwangiki. Loko xidzedze xi herile, Timbhoni leti humaka ematikweni yo hambana-hambana ti pfunetile eku lunghiseni ka makaya ya vamakwerhu ku katsa ni Tiholo ta Mfumo. Leswi swi endle leswaku xiya-ni-moya xa le ndhawini yoleyo xi bumabumela Timbhoni ta Yehovha hi ku vula leswaku i swikombiso leswi faneleke swi tekeleriwa.

KU HLANGANISA VANHU VA MATIKO HINKWAWO

Hikwalaho ko katekisiwa hi Yehovha, sweswi ku ni vahuweleri vo tlula 1 800 eBelize, leswi vulaka leswaku hi xiringaniso muhuweleri un’we u fanele a chumayela vanhu vo ringana 149 eka vaaki lava nga kona. Leswi munhu un’we eka vanhu va 39 va le Belize a veke kona eXitsundzuxweni xa 2009, sweswo swi kombisa leswaku ku ni vanhu vo tala lava tsakelaka!

Ntirho wo endla vadyondzisiwa emalembeni yo tlula 80 lama nga hundza wu endle leswaku ku va ni vanhu va tinxaka to hambana-hambana lava nga ni rirhandzu naswona va rhandzaka Xikwembu, lava hlanganisiwaka hi “ririmi leri tengeke,” ku nga ntiyiso malunghana ni Xikwembu swin’we ni swikongomelo swa xona. Timbhoni ta Yehovha eBelize swin’we ni vamakwerhu va tona va moya emisaveni hinkwayo va tirhela Yehovha “hi mbilu yin’we” naswona va tirhisa ririmi leri tengeke leswaku va chumayela, ku nga ntirho lowu dzunisaka Yehovha Xikwembu xa hina xa rirhandzu.—Sof. 3:9.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 224]

“Muchayeri wa lori u ndzi byele leswaku Vakreste va ntiyiso va chumayela hi yindlu ni yindlu”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 234]

“A hi fanelanga hi n’wi chava tatana. I Yehovha ntsena loyi hi faneleke hi n’wi chava”

[Bokisi leri nga eka tluka 208]

Nkatsakanyo Wa Tiko Ra Belize

Tiko ra kona

Ku ni ribuwa leri tlakukeke ku ya eTintshaveni ta Maya hi le dzongeni wa tiko. Emakhwatini ya kona ku ni mixaka ya tindloti to tanihi ti-jaguar ni ti-puma, mixaka ya tinkawu to tanihi leti vuriwaka ti-howler, tinguluve ta nhova, swipululu swa rihlaza ni tingwenya swin’we ni mixaka yo tlula 60 ya tinyoka to tanihi leti nga ni vuxungu swinene leti vuriwaka ti-fer-de-lance, vanhu va kwalaho va ti vitana ti-tommygoff ta tinhlaya ta xitshopana. Ku ni mixaka ya kwalomu ka 600 ya swinyenyana ku katsa ni tihokwe leti nga ekhombyeni ro hela ni swinyenyana swo xonga swinene leswi nga ni milomu yo leha leswi vuriwaka ti-toucan. Kasi ku ni swihadyana swo tala swinene leswi hanyaka elwandle eribuweni ra kwalaho swo tanihi swiponci, tihlampfi leti vuriwaka tihokwe ku ya eka leti vuriwaka ti-manatee, ti-barracuda ni tinkava-va-nga-heti ta tinyankwave.

Vanhu va kona

Vaaki lava tshamaka kona va katsa Vamaya (va vulavula Xikekchi, Ximopan ni Xiyucatec), Macreole (vanhu lava nga velekiwa hi ku hlangana ka Muntima ni Mulungu), Vamestizo (vanhu lava nga velekiwa hi ku hlangana ka Mupaniya ni Mumaya), Magarinagu (vanhu lava nga velekiwa hi ku hlangana ka Muntima ni Mukharibiya), Maindiya ya le Vuxeni, Valebanese, Machayina ni Valungu ku katsa ni Majarimani ni Ma-mennonite ya Madachi.

Ririmi ra kona

Ririmi ra ximfumo i Xinghezi kambe tindzimi tin’wana leti tirhisiwaka i Xicreole xa le Belize, Xipaniya, Xigarifuna, Xikekchi, Ximaya, Xijarimani ni Ximandarin.

Ndlela yo tihanyisa

Vanhu vo tala va tirha emapurasini ya mimova ni ya mihandzu leyi loko yi tshoveriwa yi rhumeriwaka ematikweni man’wana. Van’wana va tirha ku phasa tinhlampfi ni ku valangisa vapfhumba.

Swakudya swa kona

Leswi etikweni leri ku nga ni vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana swi endla leswaku ku va ni tindlela to hambana-hambana ta maswekelo ya swakudya swo nandziha. Swakudya leswi rhandziwaka ngopfu i rhayisi leyi swekiwaka yi pfanganisiwe ni tinyawa ni mati ya khokhonati, hakanyingi yi dyiwa ni nyama ya huku leyi katingiweke kumbe leyi nga ni xiculu, nyama ya homu kumbe nhlampfi ni muxaka wo karhi wa mabanana lama nga swekiwa. Nakambe ku ni swakudya swo tala swa le lwandle naswona swi rhandziwa ngopfu.

Maxelo

Tiko ra Belize ra hisa hikuva ri le Ribuweni ra le Kharibiya eAmerika Xikarhi naswona ri tshamela ku va ni swidzedze.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Magarinagu Ma Amukela Ntiyiso

BEVERLY ANN FLORES

U VELEKIWE HI 1961

U KHUVURIWE HI 1993

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA I Mugarifuna loyi a amukeleke ntiyiso naswona sweswi u pfuna vanhu va rikwavo leswaku va dyondza hi Yehovha.

◼ Magarinagu (loko a ri un’we i Mugarifuna) ma landzelerisise vakokwa wa wona va lembe-xidzana ra vu-17, loko mahlonga ma tekana ni vaaki va le Kharibiya. Xigarifuna i ririmi ra Maarawaka leri pfanganeke ni Xifurwa ni Xiswahili.

Vukhongeri bya Magarinagu byi pfangane ni bya vanhu va le Afrika ni mindhavuko ya Maindiya ya le Amerika naswona byi ni nkucetelo lowukulu wa Makhatoliki. Hi xikombiso, ndhavuko lowu vuriwaka dugu, i nkhuvo lowukulu wo miyeta vakokwana lava feke hi ku va nyika swakudya ni swakunwa. Beverly u ri: “Manana a a nga wu tlangeli nkhuvo lowu vuriwaka dugu. A a swi tiva kahle leswaku Xikwembu a xi swi amukeli ku va vanhu va tlanga hi swakudya. A a hamba a ku, ‘Swakudya swi fanele swi dyiwa hi vanhu! Naswona loko vafi va hi rhandza hikwalaho ka yini va vuya va ta hi karhata?’”

Beverly u ye emahlweni a hlamusela leswi humeleleke loko se a dyondze ntiyiso. U te: “Ku va Mugarifuna swi ndzi susumetele ku ya eDangriga ndzi ya chumayela vanhu va ka hina. A ndzi swi tiva leswaku Magarinagu yo tala a ma ta amukela rungula ra mina ku tlula loko ma byeriwa hi vanhu va rikwavo. Vo tala a va yima va ndzi yingisa loko ndzi vulavula Xigarifuna naswona vanhu vo hlayanyana va sungule ku ta eminhlanganweni ya vandlha. Va swi vonile leswaku va nga swi kota ku tshika mindhavuko leyi nga fambisaniki na Matsalwa nileswaku mimoya ya vafi a yi nge va dlayi.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 218]

“Yehovha A A Hi Khathalela Minkarhi Hinkwayo”

LILLY MILLER

U VELEKIWE HI 1928

U KHUVURIWE HI 1960

MATIMU YAKWE HI KU KOMISA U kurise vana va tsevu a ri swakwe naswona u hete malembe ya 47 a ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo.

◼ LILLY loyi a a ri ni rito ra le hansi u te: “Hi 1959, Amybelle Allen u vulavule na mina hi Bibele. Se a a hi lemukisiwile ekerekeni ya hina malunghana ni ‘vaprofeta hinkwavo va mavunwa’ lava a va famba va nghena hi yindlu ni yindlu. Ndzi pfumele ku dyondzeriwa, kambe a ndzi lava leswaku hi tirhisa Bibele ntsena. Ndzi amukele ntiyiso kutani ndzi khuvuriwa haxawa wa kona.

“Eku sunguleni a swi ndzi tikela ku chumayela. Mavoko ya mina a ma rhurhumela ngopfu lerova ndzi nga swi koti ni ku khoma Bibele. Kambe ku navela ka mina ko lava ku byela van’wana hileswi a ndzi swi dyondza a ku ‘fana ni ndzilo lowu hisaka lowu pfaleriweke emarhambyini ya mina,’ hilaha Yeremiya a vuleke hakona naswona a ndzi boheka ku vulavula, ku nga khathariseki leswaku vanhu va yingisa kumbe a va yingisi.”—Yer. 20:9.

Xana Lilly u swi kotise ku yini ku kurisa vana vakwe va tsevu a ri swakwe naswona hi hala tlhelo a ri phayona? Lilly u te: “Ndzi khongele eka Yehovha naswona u ndzi pfunile. Ka nharhu evhikini a a ndzi hamba ndzi pfuka hi 3:30 nimixo ndzi baka makokisi. Mina ni vana va mina va vanhwanyana a hi baka hi xitofu xa tihunyi naswona vanhu a vo khitikana kunene va ta ma xava ma ha ku phuriwa exitofini. Loko makokisi hinkwawo se ma xaviwile, vana va mina a va ya exikolweni ivi mina ndzi ya ensin’wini. Hakunene Yehovha a a hi khathalela minkarhi hinkwayo.”

Ku sukela hi 1969, Lilly a a ri karhi a phayona eCorozal. N’wana wakwe wa jaha lonkulu swin’we ni vana vakwe vambirhi va vanhwanyana va nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo naswona u pfune vanhu va 69 leswaku va khuvuriwa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 227, 228]

Maendzo Yo Ya Chumayela eTindhawini Leti Nga Makhwati

Martha Simons wa hlamusela: “Hi March 1991, ntlawa wa vamakwerhu va xinuna ni va xisati va 23 lava humaka etikweni hinkwaro ra Belize, va hlengeletane ePunta Gorda leswaku va ta heta masiku ya khume va ri karhi va chumayela etindhawini leti nga makhwati. Ku engetela eka ndzhwalo wa swiambalo lowu a hi ri na wona, a hi rhwale minkumba naswona mibedo ya hina a ku ri minkandziyiso ya Xinghezi, ya Xipaniya ni ya Xikekchi. Hi hala tlhelo a hi rhwale swakudya, leswi a swi ta engetela eka makokisi ya 200 lawa a hi ta dya wona loko hi ri endleleni.

“Hi mixo wa siku leri landzelaka, hi tlute elwandle leri nga ni magandlati hi xikwekwetsu lexi endliweke hi murhi lowukulu lowu vuriwaka ceiba. Loko hi fika eximutanini xa Crique Sarco hi fike hi veka mindzhwalo ya hina kutani hi tiendlela ndhawu yo tshama eka yona. Loko vamakwerhu va xinuna va ri karhi va lunghisa ndhawu leyi hi nga ta etlela eka yona, vamakwerhu va xisati a va ri karhi va hi swekela swakudya swo nandziha leswi vuriwaka—pigtail boilup—ku nga xiculu lexi nga endliwa hi ntsumbula, plantain ya rihlaza, khokhonati, matandza lama nga virisiwa swin’we ni ncila wa nguluve. Mahungu ya leswaku hi te eximutanini lexi ma hangalake ni tiko hinkwaro naswona nimadyambu vanhu lava tshamaka eximutanini lexi xa Kekchi va sungule ku ta laha a hi tshama kona leswaku va ta hi xeweta. Leswi swi endle leswaku ku nga si hela ni tiawara timbirhi, hi va se hi chumayele ximutana hinkwaxo. Vusiku byebyo vamakwerhu va xinuna va etlele etlhelo ka xitichi xa maphorisa lexi a xi akiwe hi mapulanga, kasi vamakwerhu va xisati vona a va etlele ekhorhweni, laha vakhalabye va le ximutanini xexo va ti khomelaka kona tinhlengeletano ta vona.

“Hi siku leri landzelaka hi teke mindzhwalo ya hina hi hoxa exikwekwetsini kutani hi ya emahlweni ni riendzo ra hina, tindhawu tin’wana ta nambu lowu a hi famba eka wona a ti ri ni mirhi ya le matini leyi timitsu ta yona ti nga kula ti humela ni le handle naswona a ti vanga xinyami ti tlhela ti endla leswaku ndhawu yoleyo yi chavisa. Endzhaku ka loko hi fambe kwalomu ka hafu ya awara, hi chikile kutani hi famba mpfhuka lowu endlaka awara hi kongoma eximutanini xa Sundaywood. Eximutanini lexi a ku tshama vanhu vo koma, lava nga ni swikandza swo nyuka va tlhela va va ni misisi ya ntima yo leha. Vo tala va vona a va famba hi mikondzo naswona vavasati va kona a va ambala swiketi ni vuhlalu. Tiyindlu ta vona leti nga fuleriwa hi byanyi a ti ri hava fuloro, makamara ni fanichara, kambe a to va ni mibedo ntsena. Ndhawu yin’wana endzeni ka yindlu yoleyo a ku swekeriwa eka yona.

“Vanhu va kona a va ri ni xinghana naswona vo tala a va tsakela. Lexi a xi va tsakisa ngopfu hileswi a hi ri ni minkandziyiso hi ririmi ra Xikekchi naswona a hi va hlayela matsalwa hi tirhisa Tibibele ta hina ta Xikekchi.

“Nimixo a hi pfuxiwa hi minkuku, swinyenyana swa nhova ni tinkawu. Endzhaku ka loko hi fihlule hi swakudya swo xawula, a hi famba hi endla maendzo yo vuyela eka vanhu hinkwavo lava kombiseke ku tsakela hi xa tolo xa kona. Hi sungule tidyondzo ta Bibele to hlayanyana naswona hinkwavo hi va khutaze ku hambeta va tihlayela va ri voxe kukondza hi vuya hi ta hlaya na vona elembeni leri nga ta landzela. Emasikwini lama nga landzela hi endle leswi fanaka leswaku hi fikelela swimitana swo tala leswi nga ekule.

“Endzhaku ka masiku yo tsakisa ya khume hi ri eku chumayeleni etindhawini leti nga makhwati, hi hete nkarhi wo leha hi ehleketa hi mpfhuka lowu hi nga wu famba, swimitana leswi hi nga swi fikelela swin’we ni vanhu lava hi nga hlangana na vona. A hi khongelela leswaku Yehovha a sirhelela timbewu leti hi nga ti byala kukondza hi tlhelela elembeni leri nga ta landzela. Mikondzo ya hina a yi pfimbile naswona mimiri ya hina a yi nga ha lavi nchumu hi ku karhala; kambe timbilu ta hina a ti khapakhapa hi ntsako ni ku nkhensa Yehovha hikwalaho ka leswi lembe leri hi swi koteke ku teka riendzo ro ya chumayela etindhawini leti nga makhwati.”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 235, 236]

Vamaya Lava Rhandzaka Yehovha

JORGE NA NICOLAS SHO (VA RI NI SESI WA VONA PRISCILIAN)

NICOLAS U VELEKIWE HI 1969 kasi Jorge u velekiwe hi 1971

VA KHUVURIWE HI 1997

MATIMU YA VONA HI KU KOMISA Eka ndhavuko wa Vamaya ku xixima i nchumu wa nkoka naswona wu khutaza ku yingisa vatswari hambi vanhu lavakulu lava ngheneleke vukati.

◼ LOKO Nicolas na Jorge va sungula ku tiva Yehovha ni ku n’wi rhandza, tata wa vona a a tiyimisele ku lwisana na vona loko va ri karhi va endla mintirho ya Vukreste.

Nicolas u ri: “Ndzi byele tata wa mina leswaku ndzi dyondza swilo leswi pfunaka, kambe yena a a ri xirho xa Kereke ya Baptist naswona a a nga swi lavi leswi ndzi swi endlaka. Minkarhi yo hlayanyana ndzi tshike ku dyondza Bibele hikuva a ndzi nga swi lavi ku n’wi hlundzukisa. Kambe a ndzi swi tiva leswaku loko ndzi ya nwa byala na Tatana, ndzi ta va ndzi nga va vekeli xikombiso lexinene vana va mina. Nsati wa mina ni vana va mina a va nga tsakanga lerova a va nga ha n’wayiteli.

“Loko se ndzi tlhela ndzi sungula ku dyondza Bibele ni ku ya eminhlanganweni ya Vukreste nkarhi na nkarhi, ntiyiso wu ndzi pfunile leswaku ndzi tshika mahanyelo yo biha. Ndzi tirhe hi matimba leswaku ndzi wundla ndyangu wa mina naswona mali ya mina a ndzi yi tirhisela ku pfuna ndyangu wa mina ematshan’weni yo tlanga hi yona. Sweswi tanihi ndyangu hi khomekile entirhweni wa Yehovha naswona hi tshama hi tsakile ni ku n’wayitela ekaya ra hina.”

Xiyimo xa Jorge a xi fana swinene ni xa Nicolas. Vudakwa bya yena ni mavulavulelo yakwe ya hlamba a swi vanga swiphiqo endyangwini wakwe naswona a a nga tshami ekaya hi mahelo-vhiki man’wana ni man’wana. Kambe ku dyondza ka yena Bibele swi endle leswaku a cinca swinene emahanyelweni yakwe.

Jorge wa hlamusela: “Loko ndzi ri karhi ndzi endla nhluvuko, tata wa mina a a ndzi kaneta swinene. A a hi vitana vaprofeta va mavunwa. U hi xungete hi savula rakwe minkarhi yo hlayanyana. Makwerhu Cardoza loyi a ndzi dyondza na yena Bibele, u hi pfunile leswaku hi tilulamisela ku hlangavetana ni mhaka yo tano ka ha ri ni nkarhi. U hi vutise a ku: ‘Mi ta endla yini loko tata wa n’wina o mi hlongola ekaya?’ Mina ndzi hlamule ndzi ku: ‘Tatana wa ndzi rhandza naswona a nge swi endli sweswo.’ Kambe, khombo ra kona hileswaku hi ku famba ka nkarhi u va hlongorile.

Jorge u ya emahlweni a ku: “Leswi a ndzi swi dyondza a ndzi swi rhandza swinene naswona vutomi bya mina a byi cinca. Ndyangu wa mina a wu vuyeriwa hi vumunhu bya mina lebyintshwa bya Vukreste. A hi xiximana naswona a hi tshama hi tsakile. Namuntlha, ntirho wo chumayela wu ndzi tisela ntsako naswona hi ku pfuniwa hi Yehovha sweswi ndzi phayona ra nkarhi hinkwawo.”

[Xifaniso]

Frank Cardoza a chumayela Jorge

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 238, 239]

Ku Tirha Hi Tsakile eNdhawini Leyi Nga Ni Xilaveko Lexikulu Xa Vahuweleri

A swi olovi ku rhurhela etikweni leri nga ni xilaveko lexikulu xa vahuweleri va Mfumo. Kambe ku va munhu a hambeta a tshama etikweni rimbe ku ringana malembe yo tala hakanyingi swi lava matshalatshala lamakulu ni ku titsona swo karhi. Vamakwerhu vo tala va hlangavetane ni mintlhontlho leyi, kambe va ye emahlweni va tirha va tsakile.

Hi xikombiso, Arthur na Roberta va ka Gonzalez, va suke eUnited States hi 1989, va ya tirha eBelize va ri na Dalton, xifanyetana xa vona xa malembe manharhu. Roberta u ri: “Ntlhontlho lowukulu ngopfu, a ku ri ku tshika ntirho lowu holelaka mali yo tala hi ya etikweni leri vanhu vo tala va kayakayaka hi ku lava ntirho.”

Arthur u tiyisekisa a ku: “Munhu u fanele a tshembela eka Yehovha. Loko ndzi ri karhi ndzi hlaya hi ta Abrahama eBibeleni, ndzi hlamale ndlela leyi a sukeke ha yona ekaya rakwe, a suka endyangwini wa ka vona xikan’we ni ku sukela swilo hinkwaswo leswi a a swi tiva. Kambe Yehovha u n’wi khathalerile. Ntlhontlho wun’wana lowu hi langutaneke na wona a ku ri ku dyondza Xicreole xa le Belize. Kambe leswi a hi titshege hi Yehovha, u hi pfunile.”

Frank na Alice va ka Cardoza va suke eCalifornia hi 1991 va ya phayona eBelize. Frank u ri: “Loko ndzi hlaye buku ya Mintirho, swi endle leswaku ndzi lava ku va murhumiwa. Kambe leswi a hi ri ni vana va mune, a ndzi swi tiva leswaku a hi nga faneleki ku ya eXikolweni xa Giliyadi. Kutani loko xinhwanyetana xa hina lexitsongo xi heta xikolo, hi kume lunghelo ro rhurhela etikweni rin’wana. Loko hi ri karhi hi hlaya hi ta tiko ra Belize eka Xihondzo xo Rindza, hi endle xiboho xo rhurhela kona.”

Alice u ri: “Ndzi pfumele ku ya tshama malembe manharhu. Sweswi hi ni malembe ya 18 hi ri etikweni leri naswona ndza ri rhandza!”

Frank u engetela a ku: “Hi rhandza vanhu ni ku tirha naswona swa hi olovela leswaku hi va vanghana va vanhu lava rhandzaka Yehovha. Leswi hi sunguleke ku dyondza ni vanhu vo tala Bibele ni ku vona vo tala va amukela ntiyiso, sweswo swi endle leswaku malembe lawa hi nga ma rivali evuton’wini bya hina. A hi nge ri tshiki lunghelo leri hikwalaho ko lava mali leyi nga kona emisaveni leyi.”

Carl na Martha va ka Simons va rhurhe eTexas va ya eBelize 1988. Martha u ri: “Hi nkarhi wolowo loko hi rhurha a hi ri ni vana vambirhi, un’wana a a ri ni malembe ya khume kasi loyi un’wana a a ri ni malembe ya nhungu. Masiku hinkwawo loko hi ri eBelize, a hi chumayela ni vandlha eswimitanini ni le tindhawini leti nga emakhwatini. Hi tlhele hi tirha swin’we entirhweni wo aka Holo ya Tinhlengeletano naswona minkarhi hinkwayo a hi amukela vamakwerhu endlwini ya hina hi minkarhi ya tinhlengeletano. Hi tsakile leswi hi kuriseleke vana va hina etikweni leri hikuva va kote ku heta nkarhi wo tala va ri ni maphayona yo hlawuleka swin’we ni varhumiwa. Nilokoswiritano, a ku ri ni minkarhi yin’wana leyi a hi twa onge hi ngo khandziya xihaha-mpfhuka hi tlhelela endzhaku, minkarhi yin’wana a hi pfumala gezi, mati ni tibetri naswona tinqingho a ti pfa ti nga tirhi. Hambileswi swilo minkarhi yin’wana a swi pfa swi hi fambela ximatsi, loko ho boheka ku tlhela hi teka xiboho lexi fanaka, hi nga xi teka. Hi kume mikateko yo tala hikwalaho ko tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu.”

[Swifaniso]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: Dalton, Roberta, Arthur ni mana wakwe Martha Gonzalez

Alice na Frank Cardoza

Carl na Martha Simons

[Bokisi leri nga eka tluka 250]

“Hina Hi Ni Vanhu Lava Hi Khathalelaka!”

ALEJANDRO NA REBECCA (BECKY) LACAYO

ALEJANDRO U VELEKIWE HI 1950 kasi Rebecca u velekiwe hi 1949

ALEJANDRO U KHUVURIWE HI 1966 kasi Rebecca u khuvuriwe hi 1959

MATIMU YA VONA HI KU KOMISA Endzhaku ko thwasa eGiliyadi hi 1972, va ve varhumiwa le El Salvador, Belize, Nicaragua, Mexico ni le Honduras. Sweswi i valanguteri va xifundzha eUnited States kambe a va wu rivalanga nikatsongo nkarhi lowu va wu heteke va ri karhi va endla ntirho wo phalala eBelize.

◼ HI MUSUMBHUNUKU wa October 2, 2000, Becky u tsale a ku: “A hi hlaseriwe hi Xidzedze lexi vuriwaka Keith! Ku hele masiku ya kwalomu ka mambirhi ni hafu mpfula yi ri karhi yi na handle ko yima.”

Hi siku leri landzelaka, endzhaku ka loko xidzedze ni mpfula swi miyerile, Alejandro na Donald Niebrugge loyi a nga phayona ro hlawuleka, va kote ku ya phalala eXihlaleni xa Ambergris. Vona swin’we ni vakulu vambirhi va le xihlaleni xexo va endzele vahuweleri hinkwavo va mavandlha mambirhi ku ya vona loko va ha hlayisekile.

Becky u ri: “Hi Ravunharhu, vamakwerhu vo huma eswiphen’wini swo hambana-hambana swa tiko va tise swakudya, mati ni swiambalo erhavini leswaku swi nyikiwa vamakwerhu va le swihlaleni sweswo. Swi nga si ya kwihi, holo ni layiburari se a swi tele hi nhundzu yo phalala.”

Hi hala tlhelo, Alejandro ni vamakwerhu van’wana vanharhu va ye va ya phalala ntlawa lowu nga eXihlaleni xa Caulker, va wu khutaza ni ku khongela na wona. Timbhoni swin’we ni vanhu lava nga riki Timbhoni va khumbiwe swinene hi rirhandzu leri vamakwerhu va va kombiseke rona swin’we ni nkhathalelo wa vona. Wansati un’wana u gungule a ku: “Se i malembe ndzi ri karhi ndzi humesa munyikelo ekerekeni ya mina, kambe ku hava ni un’we wo huma ekerekeni ya mina loyi a teke a ta ndzi kamba.”

Makwerhu un’wana wa xisati u vule marito lama landzelaka a ri karhi a xiririka mihloti ya ntsako a ku: “Vona ku hambana loku nga kona exikarhi ka hina ni vanhu van’wana! Hina hi ni vanhu lava hi khathalelaka!”

[Chati/Grafu leyi nga eka tluka 244, 245]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA EBelize

1923 James Gordon a chumayela eBomba.

1930

1933 Freida Johnson a chumayela eDorobeni ra Belize.

1934 Thaddius Hodgeson a fambisa minhlangano ebekarini yakwe.

1940

1941 Vahuweleri vo sungula va khuvuriwa eDorobeni ra Belize.

1945 Ku fika varhumiwa vo sungula.

1946 Ku simekiwa rhavi.

1950

1957 Varhumiwa va nga ha pfumeleriwi ku nghena etikweni.

1959 Ku akiwa rhavi, kaya ra varhumiwa ni Holo ya Mfumo.

1960

1961 Varhumiwa va tlhela va pfumeleriwa ku nghena etikweni.

1961 Xidzedze lexi vuriwaka Hattie xi hlasela Belize.

1971 Ku khomiwa tinhlengeletano to sungula eXihlaleni xa Bird.

1980

1988 Ku akiwa Holo ya Tinhlengeletano eLadyville.

1990

2000 Xidzedze lexi vuriwaka Keith xi hlasela Belize.

2001 Rhavi ra le Mexico ri sungula ku langutela ntirho wa le Belize.

2002 Ku nyiketeriwa Tiholo timbirhi ta Mfumo (leti nga eximatsini) leti akiweke endhawini yin’we, kaya ra varhumiwa ni Holo ya Tinhlengeletano leyi pfuxetiweke.

2010

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

1,800

1,200

400

1930 1940 1950 1960 1980 1990 2000 2010

[Xifaniso]

Xikepe lexi rhwaleke vamakwerhu lava yaka enhlengeletanweni

[Mimepe leyi nga eka tluka 209]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MEXICO

GUATEMALA

Melchor de Mencos

CARIBBEAN SEA

BELIZE

Ambergris Cay

San Pedro

Cay Caulker

COROZAL DISTRICT

Corozal

ORANGE WALK DISTRICT

Orange Walk

August Pine Ridge

BELIZE DISTRICT

Bomba

Santana

Crooked Tree

Black Creek

Ladyville

Belize City

CAYO DISTRICT

BELMOPAN

Benque Viejo

STANN CREEK DISTRICT

Stann Creek Valley

Dangriga

Hopkins

Seine Bight

TOLEDO DISTRICT

Mango Creek

Placencia

Monkey River Town

Punta Negra

San Antonio

Punta Gorda

Sundaywood

Barranco

Crique Sarco

Belize River

MAYA MTS.

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 200]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 206]

Alphonsena Robateau na Amybelle Allen swin’we ni vamakwerhu vanharhu va xinuna lava nga maphayona yo hlawuleka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 207]

Herman na Derrine Lightburn swin’we ni n’wana wa vona wa jaha Stephen

[Xifaniso lexi nga eka tluka 210]

Ntlawa wa Timbhoni swin’we ni xigolonyana lexi nga ni swichayachayana eDorobeni ra Belize hi va-1940; (1) Thaddius Hodgeson na (2) George Longsworth

[Xifaniso lexi nga eka tluka 213]

Elmer Ihrig u ndlandlamuxe ntirho wakwe wo chumayela ku ya fika ni le swifundzheni swin’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 214]

Charles Heyen u khutaze vamakwerhu leswaku va khoma minhlangano nkarhi na nkarhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 221]

Rhavi, kaya ra varhumiwa ni Holo ya Mfumo eDorobeni ra Belize

[Xifaniso lexi nga eka tluka 223]

Nhlengeletano yo sungula ya xifundzha leyi nga khomiwa hi ririmi ra Xipaniya eHolweni ya Mfumo ya le Orange Walk hi 1968

[Xifaniso lexi nga eka tluka 229]

Marcial na Manuela Kay lava nga maphayona yo hlawuleka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 230]

Ximutana xa Maya eXifundzheni xa Toledo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 240]

María na Basilio Ah

[Xifaniso lexi nga eka tluka 246]

Cecilia Pratt

[Xifaniso lexi nga eka tluka 249]

Vamakwerhu va tshame ehansi ka tende enhlengeletanweni ya xifundzha ePunta Gorda hi va-1960

[Xifaniso lexi nga eka tluka 251]

Becky na Alejandro Lacayo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 252, 253]

Muako lowu nga laha hansi (hi le xineneni) lowu akiweke hi mazenge, sweswi se wu tirha tanihi Holo ya Tinhlengeletano

[Xifaniso lexi nga eka tluka 253]

Holo ya Tinhlengeletano leyi pfuxetiweke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 254]

Vamakwerhu va ri eTiholweni timbirhi ta Mfumo leti akiweke endhawini yin’we eDorobeni ra Belize