Estonia
WA AMUKERIWA aEstonia! Tiko leri “ra le Baltic leri rhandziwaka swinene ri tlhela ri saseka” ri ta ku hlamarisa hi ku xonga ka rona: makhwati ya rona ni madyelo ya rona, swimitana swo saseka leswi nga le timbuweni, mativa yo tlula 1 400 ni swihlala swo tlula 1 500. Kwalomu ka hafu ya tiko ra Estonia ri funengetiwe hi misinya leyi tlhumeke ni makhwati—masalela ya makhwati ya khale lawa a ma funengete ndhawu leyikulu ya le Yuropa. Estonia i rin’wana ra matiko lamatsongo le Yuropa naswona i rikulunyana eka tiko ra Switzerland kumbe ra Denmark.
Vanhu va le tikweni leri leritsongo leri tsakisaka va ni xinghana kambe va ni tingana naswona va ni timfanelo to tala leti rhandzekaka hakunene. Vanhu va kona vo tala va dyondzeke ngopfu naswona va rhandza ku hlaya. Hambileswi vaaki lava endlaka tiphesente ta kwalomu ka 30 va vulavulaka Xirhaxiya, ririmi ra kwalaho i Xiestonia. Hambiswiritano, ririmi rolero ra tika ku ri dyondza hikuva ri rharhangane ngopfu. Hi xikombiso, Xiestonia xi ni marito yo hambana-hambana yo vula “xihlala,” swi titshege hileswaku xihlala xa kona xi languteka njhani, xi kule ku fikela kwihi ni leswaku xi ni malembe mangani xi ri kona.
MINKARHI LEYI HUNDZEKE YO TIKA
Tiko ra Estonia ri fumiwe hi mimfumo yo hambana-hambana leyi nga ni matimba leyi a yi ri vaakelani va rona. Masocha ya le Jarimani ni ya le Denmark ma hlasele tiko leri eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-13, ivi endzhaku ka sweswo tiko ra Denmark, ra Lithuania, ra Norway, ra Poland, ra Rhaxiya ni ra Sweden ma lwela ku fuma tiko ra Estonia ku ringana madzana ya malembe.
Kutani endzhaku ka ku lawuriwa hi tiko ra Sweden malembe yo tlula dzana, tiko ra Rhaxiya ri sungule ku fuma tiko leri hi 1721. Endzhaku ka loko tiko ra Estonia ri tifume swa xinkarhana ku sukela hi 1918 ku ya fika hi 1940, tiko ra Soviet Union ri hlasele ri tlhela ri teka tiko leri. Hi 1941, tiko ra Jarimani leri a ri lawuriwa hi Manazi ri teke tiko leri kambe ri vuye ri hluriwa hi tiko ra Soviet Union hi 1944. Tiko ra Estonia ri lawuriwe hi tiko ra Soviet Union ku ringana malembe ya kwalomu ka 50, ivi hi 1991 ri va riphabliki ro sungula ra Soviet leri sunguleke ku tifuma.
Xana swiendlakalo swoleswo swi ti khumbe njhani Timbhoni ta Yehovha le Estonia? Ku humelele yini hi malandza ya Xikwembu xa ntiyiso hi nkarhi lowu tiko leri a ri lawuriwa hi mfumo wa Majarimani lowu tshikilelaka ni hi nkarhi lowu a ri lawuriwa hi voko ra nsimbi hi tiko ra Soviet? Twana hi mhaka ya wona leyi tsakisaka ya ripfumelo ra wona, xivindzi xa wona ni ku tiyimisela ka wona hambiloko ma langutane ni ku xanisiwa hi ndlela ya tihanyi.
SWIVATI LESWI VANGIWEKE HI VUKHONGERI BYA MAVUNWA
Vanhu lava a va lava leswaku ku va ni ku hundzuka lava hlaseleke tiko ra Estonia hi lembe-xidzana ra vu-13 va sindzise vanhu leswaku va va Vakreste. Kambe ku hundzuriwa ka vona a ku nga humi embilwini. Endzhaku ka sweswo, vanhu va le swimitanini hinkwaswo va tichele hi mati va tlhela va chela tiyindlu ta vona hi mati leswaku va susa ku khuvuriwa ka vona hi nkani kutani va tlhelela eka vugandzeri bya vona bya vuhedeni. Vanhu va kwalaho va ye emahlweni va gandzela ntumbuluko ni ku endla mihivahivani ya vuhedeni ku kondza mihivahivani ya vona yi hlangana hakatsongo-tsongo ni tidyondzo ta Khatoliki.
Hi lembe-xidzana ra vu-17, vanhu va le Estonia va hundzuriwile leswaku va nghena Kereke ya Lutere, naswona endzhakunyana Kereke ya Russian Orthodox yi ve kereke ya Tiko le Estonia. Hi 1925, Kereke ni Tiko swi hambanisiwile. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, ko va vanhu lava endlaka tiphesente ta 14 ntsena va le Estonia lava vulaka leswaku vukhongeri i bya nkoka evuton’wini bya vona.
Hambiswiritano, eminkarhini ya sweswinyana vanhu vo tala va timbilu letinene va le Estonia va amukele mafurha lama hanyisaka ya Rito ra Xikwembu, ku nga “dyondzo leyi hanyisaka leyi fambisanaka ni mahungu lamanene lama vangamaka ya Xikwembu lexi tsakeke.” (1 Tim. 1:10, 11) Hikwalaho, ku sukela hi 1991 nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha leti chumayelaka hi Mfumo wa Xikwembu yi kurile yi suka eka vanhu va 1 000 yi ya eka 4 000. Kambe xana mahungu lamanene ma fike njhani etikweni leritsongo ra Estonia?
“U NI NOMU”
Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, Martin Kose ni makwavo wa yena Hugo va kume minkandziyiso leyi kandziyisiweke hi Swichudeni swa Bibele (hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona hi nkarhi wolowo) loko va ri eUnited States. Leswi Martin a tsakisiweke hi timhaka leti a ti dyondzeke, a a karhateka hi vanhu va le tikweni ra rikwavo, laha a a swi tiva leswaku a ku nga ri na Swichudeni swa Bibele. Loko Martin a kume adirese ya yindlu-nkulu ya le New York eka broxara yin’wana, endzhakunyana u ye a ya vulavula na J. F. Rutherford loyi a a ri mulanguteri wa ntirho wa Swichudeni swa Bibele hi nkarhi wolowo.
Martin u vutisile a ku: “Xana ndzi fanele ndzi endla yini?”
Makwerhu Rutherford u te: “U ni nomu, a hi swona ke? Kutani famba u ya wu tirhisela ku chumayela.”
Martin u endle tano! Kwalomu ka 1923 u tlhelele aEstonia kutani a fika a sungula ku chumayela, a va Xichudeni xa Bibele xo sungula etikweni rero. Martin u dyondzise ndyangu wa yena ntiyiso wa le Bibeleni naswona Adolf, n’wana wa yena wa jaha, u ve nandza la tshembekaka wa Xikwembu tlhelo phuphu leyi tiyiseke van’wana eminkarhini yo tika leyi a yi ri endleleni. Hugo makwavo wa Martin na yena u ve Xichudeni xa Bibele kambe a nga tlhelelanga a ya tshama etikweni ra rikwavo.
“U NGE VI WEXE”
Entsombanweni wa le London wa Swichudeni swa Bibele hi 1926, Makwerhu Rutherford u kombele vatirhi va ku tirhandzela leswaku va ya tirha ematikweni ya Baltic. Albert West, Percy Dunham na James Williams va yimise mavoko. Endzhakunyana ka kwalaho, va hlawuriwe leswaku va ya hlela ntirho wo chumayela mahungu lamanene aEstonia, eLatvia ni le Lithuania. William Dey loyi hi nkarhi wolowo a a ri mulanguteri wa Rhavi ra le Yuropa N’walungu leri a ri ri eDenmark, u fambe na Albert West va ya eTallinn, ku nga ntsindza wa Estonia. Endzhaku ko kumela Albert kamara ro tshama eka rona, Makwerhu Dey u n’wi bambatele katla kutani a ku: “Hi swona Albert. U nge vi wexe. Ku nga ri khale vahuweleri va ta ta laha tikweni va ta ni Xihondzo xo Rindza!”
Makhalipotiya, hilaha maphayona a ma tiviwa hakona hi nkarhi wolowo, ma fike ma huma eNghilandhi, eJarimani ni le matikweni man’wana leswaku ma ta pfuna. Hambiswiritano, a ma swi kotanga ku tshama nkarhi wo leha hileswi a ma langutana ni swiphiqo swo engetela masiku eka tivhisa ta wona. Maphayona lama humaka eFinland a ma hatla ma tolovela swilo hikuva Xiestonia ni Xifinixi i tindzimi leti yelanaka. Vachumayeri va nkarhi hinkwawo vo tala swinene lava humaka ematikweni man’wana va byale mbewu ya Mfumo hi ku gingiriteka ni hi xitalo. Vanhu vambe lava a va nga tolovelekanga, a va amukeriwa hi mandla mambirhi naswona minkarhi yo tala a va thyiwa mavito yo fana na “Soome Miina” (Miina ya le Finland). Loko xivulavuri xi huma eBritain, a va namba va vula leswaku i “Mu-London.”
RHAVI RO SUNGULA
A swi nga olovi ku kuma ndhawu ya kahle yo aka tihofisi naswona hikwalaho ka leswi vanhu lava humaka ematikweni mambe a va tekiwa va fuwile, a ku koxiwa mali yo tala ya rhente eka vona. Hambiswiritano, hi 1926 ku pfuriwe rhavi emuakweni lowutsongo eTallinn le 17 Kreutzwaldi Street, ivi Albert West a va muungameri wa rhavi. Swibukwana swo sungula swa Xiestonia, ku katsa ni lexi nge Millions Now Living Will Never Die!, swi humesiwe hi rona lembe rero.
Hilda Ang, nhwanyana wa Muestonia, u twe ntiyiso eka vanghana va yena. Loko a ye erhavini leswaku a ya kuma minkandziyiso, makwerhu la humaka eJarimani u n’wi vutisile loko a ta swi tsakela ku n’wi hundzuluxelela nkulumo ya yena ya le rivaleni. U pfumerile naswona hi 1928 u rhambiwile leswaku a ta tirha ehofisini tanihi muhundzuluxeri. Hi ku famba ka nkarhi u tekane na Alexander Brydson, ku nga makwerhu la humaka eBritain, loyi a a rhurhele aEstonia leswaku a ya chumayela kona nkarhi hinkwawo. Hilda a a ri mutirhi la nga ni vutshila a tlhela a va muhundzuluxeri la tirhaka hi matimba naswona hi ku famba ka nkarhi loko ntirho se wu endleriwa exihundleni ivi yena ni nuna wa yena va boheka ku suka etikweni, u hambete a hundzuluxela exihundleni a ri entsungeni ku ringana makume ya malembe. Va ka Brydson va hetelele va hete malembe lama tlulaka 100 va ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo!
Hi 1928 Swichudeni swa Bibele swi kandziyise buku ya swona yo sungula hi Xiestonia leyi nge, The Harp of God. Ku engetela kwalaho, Xihondzo xo Rindza, tibuku tin’wana ta nkombo swin’we ni swibukwana swo hlayanyana swi kandziyisiwile hi Xiestonia emahlweni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.
VACHUMAYERI VO SUNGULA
Makhalipotiya ma chumayele endhawini leyikulu ma ri karhi ma famba hi swikanyakanya naswona a ma etlela kun’wana ni kun’wana laha a ma kuma ndhawu kona—ku nga khathariseki leswaku hi le tindlwini letikulu kumbe hi le henhla ka furu. Vanhu va kona a va ri swisiwana kambe a va swi rhandza ku yingisela rungula ra Mfumo. Hikwalaho, vachumayeri volavo va nkarhi hinkwawo a va heta tiawara ta kwalomu ka 150 ku ya eka 200 hi n’hweti va ri karhi va chumayela va tsakile, un’wana u vike tiawara ta 239 hi n’hweti yin’we ntsena! A va endla ntirho wa vona hi ku gingiriteka, va ri ni xivindzi va tlhela va tiyisela. Mhaka leyi landzelaka i ya makwerhu un’wana wa xisati loko a huma nsimu ro sungula:
Makwerhu un’wana wa xisati la hisekaka wa le Finland u n’wi vutisile a ku: “Xana wa swi kota ku gada xikanyakanya?”
Makwerhu wa xisati lontshwa u te: “Ina, ndza swi kota.”
Makwerhu loyi wa xisati wa le Finland u vulavule hi ku hiseka a ku: “A hi ye eSarema,” a vulavula hi xihlala lexikulu swinene xa le Estonia, lexi ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 200 ku ya eka xona.
Loko va fika eka ximutana xo sungula eSarema, makwerhu loyi wa xisati wa le Finland u te: “Sungula eka tlhelo leri kutani mina ndzi ta sungula eka tlhelo lerin’wana. Nimadyambu hi ta hlangana exikarhi ka ximutana lexi.” Makwerhu loyi wa xisati lontshwa a a nga si tshama a chumayela. Kambe loko a fika endlwini yo sungula leyi a chumayeleke eka yona, u swi vonile leswaku u pfuniwa hi Yehovha naswona hi xihatla u ve ni xivindzi lexi eneleke lexi n’wi pfuneke leswaku a tsakela riendzo rero hinkwaro.
Hellin Aaltonen (loyi endzhakunyana a veke wa ka Grönlund) u hlangane ni vanhu lava humaka exihlaleni xa Vormsi kutani a kuma leswaku a va vulavula ririmi rimbe.
U vutise vanhu volavo a ku: “Xana a mi xi koti Xiestonia?”
Va te: “Doo, hi vulavula Xisweden.”
Hellin u va vutisile a ku: “Xana mi na tona tibuku to hlaya ta Xisweden?”
Va hlamule hi ndlela yo hundzeleta va ku: “Hi na madzana ya malembe hi nga si va na tona tibuku ta Xisweden.”
Loko Hellin a xiya leswaku vaaki va le Vormsi a va lava minkandziyiso ya Xisweden, u endzele exihlaleni xexo a ri na Fanny Hietala, loyi a a vulavula Xisweden.
Hellin u ri: “Hi teke tibuku hinkwato ta Xisweden leti a ti ri kona erhavini kutani hi ya exihlaleni xexo hi byatso. Hi tirhe exihlaleni xexo hinkwaxo hi masiku manharhu naswona hi fambise kwalomu ka minkandziyiso ya hina hinkwayo. Endzhaku ka makume ya malembe, ndzi twe leswaku ku ni makwerhu un’wana le Sweden loyi a dyondzeke ntiyiso eka tibuku leti a ti kumeke le Vormsi!” Nkarhi ni nkarhi vahuweleri va Mfumo a va wu vona ntiyiso wa marito lama kumekaka eka Eklesiasta 11:6, lama nge: “Byala mbewu ya wena nimixo, naswona u nga ri wisisi voko ra wena ku fikela nimadyambu; hikuva a wu swi tivi leswaku leswi swi ta lulama kwihi.”
SWIPHIQO LESWI MAKHALIPOTIYA A MA LANGUTANA NA SWONA
Ntirho wa makhalipotiya a wu nga olovi. Hi xixika, a ma famba tikhilomitara to sukela eka 20 ku ya eka 40 hi siku ma tshwiririka eayisini kumbe ma famba hi milenge. Xirhami xa kona a xi titimela swinene naswona tindhawu letinene to etlela eka tona a ti kala. A ma kota ku rhwala ntsena swakudya ni swilo swin’wana leswi a ma ta swi pfumala hikuva a ma fanele ma tlhela ma rhwala mabokisi lama nga ni minkandziyiso. Timpfula letikulu a ti endla leswaku swi nga koteki ku famba emapatwini. Makhalipotiya a ma boheka ku etlela ekhwatini vusiku byo tala. Ntirho lowu lowu tikaka a wu lava leswaku ma va ni matimba. Kambe, vachumayeri lava lava tinyiketeleke va titwe njhani hi ntirho wa vona?
Vilho Eloranta, makwerhu wa xinuna la hisekaka la humaka eFinland loyi a chumayeleke nkarhi hinkwawo etindhawini leti nga toxe ku ringana tin’hweti to tala u te: “A ndzi nga swi pfumali swilo leswi nga swa nkoka. Minkarhi yo tala a ndzi kuma swakudya swa mina ni ndhawu yo etlela hi ku nyika vanhu minkandziyiso. Mali a yi nga laveki ngopfu. Loko ku va madyambu, a ndzi sungula ku lava ndhawu yo etlela eka yona. I vanhu va nga ri vangani lava a va ndzi tsona ndhawu yo etlela eka yona, ngopfu-ngopfu loko se ri perile kumbe loko ku ri kule ku ya epurasini rin’wana.”
Vilho u ya emahlweni a ku: “A ndzi karhateka ngopfu hi ku byela vanhu rungula ra Mfumo lerova ku tshama ka mina endhawini ya xiyimo xa le hansi a swi nga endli leswaku ndzi nga eneriseki kumbe ndzi nga tsaki hi ntirho wo chumayela.”
Vamakwerhu volavo va xinuna ni va xisati lava tirheke hi matimba va bule ndlela ya ku andza loku veke kona hi ku fambisa minkandziyiso yo tala. Hi 1929 ntlawa lowutsongo wa maphayona wu fambise tibuku ni swibukwana swa 53 704.
Adolf Kose u ri: “Tiko ra Estonia a ri ri ni makhalipotiya ya kwalomu ka 30 naswona ma tirhe etikweni rero hinkwaro ku nga si fika Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.”
Vuyelo lebyi veke kona hikwalaho ka vachumayeri volavo vo sungula bya ha twiwa. Hi xikombiso, eku sunguleni ka va-1990, Timbhoni ta Yehovha ti hlangane na mukhegula la vuriwaka Ruth. Rungula ra tona a ri twala ri tolovelekile eka yena. A a tsundzuka leswaku emalembeni ya 60 lama hundzeke, u yingisele Xichudeni xa Bibele xa le Jarimani lexi endzeleke muakelani wa yena minkarhi yo hlayanyana. Sweswi, hambileswi se a a fe tindleve naswona a dyuharile, Ruth u swi xiyile leswaku wolowo a wu ri ntiyiso, hiloko a pfumela ku dyondzeriwa Bibele naswona a khuvuriwa—endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 70 a twe ntiyiso ro sungula.
MINTIRHO YO SUNGULA YA LE RHAVINI
Emasikwini wolawo ya khale, hofisi ya rhavi leyitsongo a yi tirha tanihi ndhawu leyi ku khomeriwaka mintsombano eka yona. Eka ntsombano wo sungula, lowu a wu ri hi June 1928, a ku ri ni vanhu va 25 naswona ku khuvuriwe vanhu va mune. Eka lembe leri landzeleke, vamakwerhu va xinuna va 80 va le Finland va tile leswaku va ta pfuneta entsombanweni va tlhela va nyikela tinkulumo ni ku tlhela va pfuneta entirhweni wa nsimu.
Albert West, loyi a a ri muungameri wa rhavi aEstonia, u averiwe ku pfuna ivi hi ku famba ka nkarhi a teka ntirho wa William Dey wa ku va muungameri wa rhavi ra le Denmark. I mani loyi a a ta siva Makwerhu West a va muungameri wa rhavi ra le Estonia? A ku ta va Wallace Baxter, la humaka eScotland, loyi a a ri makwerhu la nga ni rirhandzu a tlhela a va ni misavu. Loko a nga si kuma ntiyiso, a a ri socha evuthwini ra le Britain leri a ri ri eFurwa hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava. Leswi a swi voneke ni ku swi tokota enyimpini a swi nga fambisani ni tidyondzo ta Yesu Kreste.
Makwerhu Baxter u ri: “A ndzi pfilunganyekile hiloko ndzi sungula ku swi xiya leswaku tinyimpi hinkwato ta vanhu a ti nga lulamanga, ku nga khathariseki leswaku nala i mani. Minkarhi hinkwayo a ndzi pfumela leswaku vanhu hinkwavo i vamakwavo nileswaku munhu un’wana ni un’wana loyi a lavaka Xikwembu u ta hetelela a xi kumile. Loko ndzi ri karhi ndzi anakanyisisa hi timhaka leti, ndzi nkhinsamile egojini leri a ndzi tumbele eka rona hiloko ndzi tshembisa Xikwembu leswaku loko ndzo pona ivi ndzi swi kota ku tlhelela ekaya, a ndzi ta xi tirhela vutomi bya mina hinkwabyo.”
U endle tano. Endzhaku ka loko a dyondze ntiyiso, u nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo hi ku hiseka hi 1926. Endzhaku ka malembe mambirhi u amukele xirhambo xa ku ya tirha aEstonia, laha a nga fika a ya emahlweni a tirha hi ku hiseka. Hi 1930 u hlawuriwile leswaku a va muungameri wa rhavi, ku nga lembe leri Makwerhu West a fambeke ha rona. Hi 1932, rhavi ri rhurhiseriwe le 72 Suur Tartu Road, eTallinn naswona hi lembe leri landzeleke rero Watch Tower Bible and Tract Society yi tsarisiwe ximfumo aEstonia.
KU HAXA HI TINDZIMI TO HAMBANA-HAMBANA
Hi 1927, Makwerhu West u kume mpfumelelo wo haxa eka xitichi xa xiya-ni-moya xa le Tallinn. Nkulumo leyi a yi nyikeleke leyi a yi ri ni nhloko-mhaka leyi nge, “Mikateko Ya Gidi Ra Malembe” yi hundzuluxeriwe hi Xiestonia. Nkulumo yoleyo yi tsakeriwe hi vanhu vo tala kambe van’wana a va yi tsakelanga. Hikwalaho, mpfumelelo wo haxa wu tekiwile ku fikela hi 1929. Kutani tinkulumo ti tlhele ti haxiwa hi Sonto yin’wana ni yin’wana. Tinkulumo teto a ti nyikeriwa hi Xinghezi, Xiestonia, Xifinixi, Xirhaxiya naswona minkarhi yin’wana hi Xisweden ni hi Xijarimani naswona kan’we hi Xidenixi. Tinkulumo teto na tona ti tsakeriwe hi vanhu vo tala naswona a ti yingiseriwa hi vanhu lava nga le tindhawini ta le kule to fana ni le Norway, Denmark, Sweden, Finland ni le Leningrad (sweswi ku nga St. Petersburg) eRhaxiya. Hi lembe ra ntirho ra 1932, tinkulumo ta 200 leti haxiweke ti pfune swinene leswaku vito ra Yehovha ri tiviwa. Nakambe a swi hlamarisi leswi ti tlheleke ti pfuxa nkaneto wa vafundhisi!
Tanihi leswi vafundhisi volavo a va swi tiva leswaku vatirhela-mfumo va le Estonia a va nga lavi ku twa nchumu hi Vukhomunisi, va hembile va vula leswaku Timbhoni a ti tirhisana ni Makhomunisi. Valawuri va le Estonia va yirise tinkulumo teto hi 1934 tanihi leswi a va hatla va teka goza ro sivela nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a wu ta tsanisa mfumo wa vona. Hambiswiritano, a hi vanhu hinkwavo lava pfumelelaneke ni ku yirisiwa koloko. Mufana un’wana la nghenaka xikolo u tsale papila leri landzelaka hi Xinghezi:
Eka Watch Tower na Muavanyisi Rutherford:
Mi ta ndzi khomela hileswi mfumo wa hina wa le Estonia wu yiriseke leswaku tinkulumo ta n’wina ti nga ha haxiwi etikweni ra hina. Ndzi mufana la nghenaka xikolo. Vatswari va mina i swisiwana: va tirha hi matimba leswaku va khathalela vana va vona. Kambe ndlela leyi va rhandzaka Xikwembu ha yona swin’we ni ntshembo wa vona eka xona swi fana ni rivoningo eswikandzeni swa vona. A ndzi vabya swinene hi xixika kutani tinkulumo ta n’wina leti haxiweke eka xitichi xa xiya-ni-moya hi tona ntsena leti ndzi chaveleleke. Mihloti ya mina yi hundzuke mihloti ya ntsako. . . . Ti kwihi tinkulumo teto sweswi? . . . Ndzi sungule ku dyondza Xinghezi naswona leri i papila ra mina ro sungula ku ri tsala hi ririmi leri naswona a ndzi nga tirhisi xihlamusela-marito. . . . Ndzi mi navelela leswinene naswona ndzi rungula Muavanyisi Rutherford.
Makwerhu Rutherford u tsalele mufana loyi papila a tlhela a n’wi rhumelela marekoti man’wana ya tinkulumo ta yena.
“KALICHI YA MFUMO WA LE TILWENI”
John North, loyi a a ri mukhalipotiya la hisekaka la humaka eNghilandhi, a a tshama eka kharavhani ni ndyangu wa yena loko a ri karhi a chumayela aEstonia. Leswi swi endle leswaku vanhu hinkwavo edzongeni hinkwaro ra tiko ra Estonia va lava ku tiva leswi endlekaka. Phepha-hungu ra kwalaho ri hlamusele kharavhani yoleyo hi ndlela leyi: “Sosayiti ya [Watch Tower] yi aka movha eTartu leyi fanaka ni yindlu naswona xikongomelo xa kona i ku famba ha yona etikweni hinkwaro ni ku khoma minhlangano ya vukhongeri. Yi chumayela vanhu yi ri eka ‘kalichi ya Mfumo wa le tilweni’ naswona yi hangalasa tibuku leti hlamuselaka Bibele. Eka ‘kalichi’ leyi ku tshama vanhu va ntlhanu—murhumiwa-nkulu, nsati wa yena, n’wana wa vona swin’we ni majaha mambirhi lama gingiritekaka. Majaha lawa ma tsutsuma hi swikanyakanya (ku fana na Yehu) ma ya eka matlhelo hinkwawo ya ‘kalichi’ ma ri karhi ma fambisa minkandziyiso.”
Hi nkarhi wa mpfilumpfilu wa tipolitiki exikarhi ka va-1930, Nikolai Tuiman khale ka mufambisi wa swihaha-mpfhuka swa masocha, u khomiwile hileswi a a tirhisana ni nhlangano wa Mafasisi wa le Estonia. Nikolai u kume tibuku to karhi elayiburari ya le khotsweni leti tsariweke hi J. F. Rutherford leti n’wi endleke a swi xiya leswaku a nga fanelanga a veka ntshembo wa yena eka Vufasisi. Endzhaku ka loko a ntshunxiwile u ye eTallinn eka adirese leyi a a yi kume ebukwini leyi nsati wa yena a a ri na yona, leyi a yi kandziyisiwe hi Timbhoni. Hi ku pfuniwa hi Makwerhu Baxter, Nikolai u hundzukile a tshika tipolitiki naswona a va Mbhoni ya Yehovha leyi rhuleke ni leyi hisekaka. Endzhakunyana loko ntirho wu yirisiwile, a a ri un’wana wa tiphuphu ta le vandlheni a pfuneta eku kandziyiseni ka minkandziyiso loku a ku endliwa exihundleni. U tshame a tshembekile emalembeni ya kwalomu ka 15 lawa a ma heteke a pfaleriwile eSiberia.
Munhu un’wana loyi a a katseka eka tipolitiki naswona ti n’wi heteke matimba a ku ri dokodela la vuriwaka Artur Indus. U sungule ku tsakela ntiyiso loko a endzele ekaya ka Martin Kose leswaku a ya tshungula munhu. Makwerhu Kose u khutaze Artur ku dyondza Bibele naswona leswi Artur a a tiva Xijarimani, Makwerhu Kose u n’wi odele minkandziyiso hinkwayo leyi a yi ri kona hi ririmi rero. Artur u amukele ntiyiso hi ku pfuniwa hi Martin, a tinyiketela eka Yehovha naswona a khuvuriwa. A a ri dokodela la tivekaka a tlhela a xiximiwa naswona u tlhele a tiviwa tanihi makwerhu la hisekaka ni la xiximekaka.
SWIKOMBISO SWA LESWAKU MINKARHI YO TIKA A YI RI ENDLELENI
Xiyimo a xi tika exikarhi ka va-1930. Hikwalaho ko tshikileriwa hi tiko ra Jarimani leri a ri lawuriwa hi Manazi ni hi Kereke ya Khatoliki, xibukwana lexi nge Righteous Ruler xi tekiwile hi January 1935.
Hi lembe rolero, Holobye wa Timhaka ta Xikaya u pfale Sosayiti ya Watch Tower le Estonia, a teka minkandziyiso ivi a teka ndhawu ya yona. Hambileswi se a ku tumbetiwe minkandziyiso yo tala, ku tekiwe kwalomu ka minkandziyiso ya 76 000. Kambe xihinga lexi a xi wu yimisanga ntirho. Lexi hlamariseke ni ku tsakisa vamakwerhu hileswaku swilo swin’wana leswi a swi tsariwe eka tibroxara timbirhi leti tekiweke swi kandziyisiwe eka maphepha-hungu mambirhi lama dumeke lama kandziyiseke tikopi ta 100 000. Hambileswi minkandziyiso yi tekiweke, vito ra Yehovha ri twarisiwe swinene ku tlula loko vamakwerhu a va ta va va fambise tibroxara toleto.
Ntirho wo chumayela wu ye emahlweni hi nkarhi wolowo naswona mintirho leyi endliwaka ehofisini ya rhavi yi tlhele yi sunguriwa. Tibuku to hlaya swinene ti ye emahlweni ti tekiwa emalembeni lama landzeleke. Hellin Aaltonen a a tirha erhavini loko siku rin’wana maphorisa ma ta secha ni ku teka tibuku.
Makwerhu wa xisati wa ka Aaltonen u ri: “Maphorisa manharhu lama ha riki majaha a ma tele ku ta teka xibukwana lexi nge Millions Now Living Will Never Die!, kambe a hi nga ri na xona. Ma susetele tibuku hinkwato etixelufini kutani ma ti lahlela ehansi ti va nhulu. Makwerhu Baxter a a nga koti ku endla nchumu tanihi leswi maphorisa a ma n’wi veke tihlo swinene. Kambe ndzi sungule ku sula-sula laha maphorisa ma nga susa tibuku kona kutani hi vutlhari ndzi ya edesikini ra Makwerhu Baxter ku vona loko ku nga ri na maphepha lawa maphorisa a ma nga fanelanga ma ya vona. Ndzi vone papila leri nga ni mavito ya vahuweleri hinkwavo ni tiadirese ta vona. Ndzi ri lahlele endzeni ka thini ro lahla thyaka leri a ri ri ekhonweni. Loko maphorisa ma sungula ku hoxa tibuku toleto emabokisini, phorisa leri ku nga rona leri a ri ri ni vutihlamuleri ri khome bokisi hi ndlela yo tikurisa kutani ri ri koka hi ndlela ya tihanyi lerova ri tshova voko ra rona! Maphorisa laman’wana ma hatle ma ri tsutsumisela exibedlhele ivi hi kuma nkarhi wo hlela mabokisi ma nga si vuya.”
Makwerhu Baxter u ya emahlweni a ku: “Maphorisa ma vuyile naswona loko ma ri karhi ma teka mabokisi lama nga ni tibuku, ndzi vone rin’wana ra wona ri hoxa kopi ya buku leyi nge Deliverance ephakithini lerikulu ra jazi ra rona. Minkarhi yo tala a ndzi tivutisa leswaku i tibuku tingani leti tekiweke ivi ti hlayiwa hi vavanuna lava.”
A swi nga tiveki leswi a swi ta endleka hi lembe ra 1939 naswona a ku ri nkarhi lowu chavisaka. Masocha yo tala ya le Soviet ma pfumeleriwe ku nghena aEstonia. Makwerhu Baxter u tsarile a ku: “Masiku hinkwawo, xiya-ni-moya a xi tshamela ku haxa mahungu yo tala ya Makhomunisi lama nga riki ntiyiso. A ku ri ni ku ehleketelela lokukulu, ku hlundzuka, ku karhateka ni ku chava. Swihaha-mpfhuka swa nyimpi swa masocha ya le Soviet a swi tshama swi haha naswona a swi tele hi masocha lama leteriweke ku haha hi switshanisi.” Xana nxungeto wolowo a wu ta endla leswaku ntirho wo chumayela wu nga ha endliwi?
Ku nga khathariseki mpfilumpfilu wolowo hinkwawo, hi 1940, malandza ya Yehovha yo tshembeka ma fambise tibuku ni swibukwana swa 59 776, ku nga ntirho lowukulu lowu endliweke hi vahuweleri va 27 ntsena ni maphayona ya 15! Va endle leswi va nga swi kotaka hi nkarhi lowu a va ha ntshunxekile.
NHLENGELETANO YO HETELELA LOKO KA HA RI NI NTSHUNXEKO
Vamakwerhu va kote ku hlela nhlengeletano le Tallinn emahlweninyana ka ku va tiko ra Soviet ri sungula ku fuma, ku nga nhlengeletano yo hetelela leyi khomiweke loko ka ha ri ni ntshunxeko kasi letin’wana a ti ta khomiwa endzhaku ka ntlhanu wa makume ya malembe. Ku tlhuvutsiwe swihloko swa Xihondzo xo Rindza swo tanihi leswi nge “Vulawuri Bya Xikwembu,” “Ku Nga Hlanganyeli Eka Swa Tipolitiki,” “Mintlhamu” ni lexi nge “Ku Avanyisiwa Ka Vukhongeri,” ku nga swakudya swa moya leswi fikeke hi nkarhi leswi pfuneke vanhu va Xikwembu leswaku va lunghekela leswi a swi ta endleka.
Ku nga ri khale Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava a yi ta hlasela tiko ra Estonia naswona vamakwerhu a va nga ta swi kota ku yi papalata. Hi June 16, 1940, Tirhiphabliki ta Vusoxalisi ta Minhlangano ya Soviet ti humese xileriso lexi yeke eka hulumendhe ya le Estonia leswaku yi veka hulumendhe leyintshwa naswona yi pfumelela masocha lama engetelekeke ya le tikweni ra Soviet aEstonia. Nhlangano wa Makhomunisi wa le Estonia lowu a wu ri ni swirho leswi nga tluliki 150 wu tsarisiwe ximfumo naswona tiko ra Estonia ri tekiwile kutani ri katsiwa eSoviet Union. Ku nga si hela tin’hweti to hlaya, magidi ya vanhu va le Estonia va hlongoleriwe le Siberia, naswona tiyindlu ta vona ni masimu ya vona swi tshikiwile, swi hisiwa kumbe swi nyikiwa Marhaxiya lama hlaseleke. Vanhu van’wana va magidi va ringete ku baleka hi swikwekwetsu leswitsongo swo phasa tinhlampfi ha swona naswona a va balekela ngopfu eSweden. Vo tala va swi kotile ku baleka kambe van’wana va file emalwandle lama nga ni swidzedze.
VANHU VAMBE VO HETELELA VA FAMBA
Hofisi ya rhavi yi tlhele yi pfariwa loko ku sungula ku fuma mfumo wa Makhomunisi. Hambileswi Makwerhu Baxter na Makwerhu Alexander na Hilda va ka Brydson a va tiyimiserile ku tshama exiavelweni xa vona, a swi ya swi va ni khombo swinene leswaku vanhu va le matikweni man’wana va tshama. Hikwalaho, Makwerhu Rutherford u va kombele leswaku va rhurha etikweni leri. Makwerhu Baxter na va ka Dunham lava humaka eLatvia va balekisiwe hi xitimela lexi teke hi le Siberia kutani va hetelela va ri eAustralia. Va ka Brydson va landzele endzhakunyana ka lembe va ya eSweden. Makwerhu Baxter u tirhe hi ku tshembeka eka Komiti ya Rhavi ya le Australia ku kondza a heta pfhumba ra yena ra laha misaveni hi June 21, 1994.a
Xana a ku ta endleka yini hi ntlawa lowutsongo wa vamakwerhu va kwalaho leswi vamakwerhu va le matikweni mambe a va nga ha ri kona? A va ha ri vantshwa entiyisweni naswona va tikume va ri exikarhi ka nyimpi leyi a yi ri ni tihanyi. Nyimpi yi va hete matimba naswona a va nga ha wu hisekeli ngopfu ntirho. Endzhaku ka xiviko xa vona xo hetelela hi 1941, a ku twiwanga nchumu malunghana ni vamakwerhu va hina ku ringana malembe ya kwalomu ka 20.
MIRINGO LEYIKULU YA RIPFUMELO
Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi ri karhi yi cinisa vanhu rhuvurhuvu, masocha ya le Jarimani ma hlongole masocha ya le Soviet kutani ma sungula ku fuma Estonia ku sukela hi 1941 ku fikela hi 1944. Hambiswiritano, xiyimo a xi antswanga eka vamakwerhu. Jaan Pärrat, makwerhu la feke tindleve a a ri ku chumayeleni le Tartu hi 1942 loko masocha ya le Jarimani ma n’wi khoma. U hehliwe hi leswaku u endla ntirho lowu pfukelaka mfumo kutani a pfaleriwa ekhotsweni. Hi ku ya hi tirhekhodo ta le khotsweni, mulanguteri wa khotso u lerisiwe leswaku a “tisa hikwalaho ka xikongomelo xo hlawuleka” mukhotsiwa yoloye, ku nga Jaan Pärrat. Leswi entiyisweni a ku ri xileriso xa ku n’wi dlaya. Ntlawa wun’wana wa vavanuna va n’wi vonile loko a humeseriwa ehandle ivi va twa xibamu loko xi ri karhi xi balasela. A nga ha vuyisiwanga kumbe a tlhela a voniwa.
Ina, wolowo a wu ri nkarhi wo tika eka vamakwerhu. Masocha ya le Soviet ma sungule ma lava leswaku vantshwa va majaha va ma joyina ivi endzhaku ka sweswo ku landzela masocha ya le Jarimani. Adolf Kose u ri: “A hi fanele hi tumbela leswaku hi papalata ku tsariseriwa ku va masocha. Loko hi kumiwa, a hi fanele hi joyina vusocha kumbe hi balaseriwa. Ntirho wa Mfumo wu koke ku tika hikuva a swi nga olovi ku endla nchumu.”
Nakambe, swiyimo swa nyimpi swi cincile. Eku heleni ka 1944, masocha ya le Soviet ma hlongole masocha ya le Jarimani aEstonia, leswi endleke leswaku tiko ra Estonia ri tlhela ri fumiwa hi voko ra nsimbi hi tiko ra Soviet. Nyimpi swin’we ni malembe lama landzeleke ya ku tshikileriwa swi va khumbe hi ndlela yo biha vanhu va le Estonia. Phela vanhu va kwalomu ka kotara ya vanhu hinkwavo va dlayiwile kumbe va yisiwa evuhlongeni etindhawini ta le kule ta Soviet Union kumbe va swi kotile ku baleka etikweni leri. Emalembeni lama landzeleke, magidi-gidi ya vanhu va le Rhaxiya va rhurhele aEstonia naswona ndlela yo hanya ya vanhu yi cince swinene. Ku fumiwa hi tiko ra Soviet ku ri ringe swinene ripfumelo ra vamakwerhu hilaha hi nga ta vona hakona.
MAKWERHU WA LE KHWATINI A HUNDZUKA MAKWERHU
Ntlawa wun’wana lowu rhandzaka tiko lowu a wu lwisana ni mfumo wa Soviet hi nkarhi wolowo a wu vitaniwa “Vamakwerhu va le Khwatini” hikuva a wu tumbela emakhwatini lama tlhumeke. Exikarhi ka wona a ku ri ni vanhu vo tala lava a va nga ri vaseketeri va ntlawa wolowo kambe a va boheka ku tumbela hikuva Komiti ya Nsirhelelo wa Mfumo wa Soviet, ku nga KGB, a yi lavana na vona. Ku ringanyetiwa leswaku minkarhi yin’wana vavanuna va le xikarhi ka 15 000 na 20 000 a va tumbela ekhwatini, van’wana va nyamalale malembe yo tala valawuri va nga va kumi. Entiyisweni, wo hetelela u kumiwe hi 1978! Xana un’wana wa Vamakwerhu va le Khwatini a a ta amukela ntiyiso kutani a hlawula ku va makwerhu?
Erik Heinloo a a swi tiva leswaku u le khombyeni hikwalaho ka leswi a tshameke a tirhela Mfumo wa le Estonia. Loko mfumo wa Soviet Union wu sungule ku fuma tiko ra Estonia, yena ni nsati wa yena Magda, va ringete ko tala ku balekela eSweden hi byatso. Ro hetelela loko va ta khandziya byatso, njhini ya byona yi tshovekile kutani va boheke ku tlhela. U kote ku balekela valawuri ku ringana malembe ya nkombo a tumbela emakhwatini, ivi a hetelela a khomiwile. Kutani yena ni nsati wa yena va pfaleriwe emakhotsweni yo hambana eSoviet Union.
Loko Magda a ri ekhotsweni u hlangane ni Timbhoni timbirhi leti n’wi byeleke hi ntshembo wa Mfumo. Magda u nambe a swi xiya leswaku u kume ntiyiso naswona a a tsake swinene lerova u cinile hikwalaho ko tsaka! Magda u ntshunxiwe hi 1956 naswona u khuvuriwe hi 1960. Erik na yena u amukele ntiyiso endzhaku ka malembe ya nkombo a ntshunxiwile. Eku heteleleni, Makwerhu wa le Khwatini u hundzuke makwerhu.
VAMAKWERHU LAVA A VA LAVIWA HI MAHLO-NGATI VA KHOMIWA
Endzhaku ka loko vamakwerhu lava humaka ematikweni man’wana va boheke ku famba aEstonia, Martin Kose, makwerhu la nga ni xivindzi a tlhela a hiseka u averiwe ku langutela ntirho en’walungwini wa Estonia. Ntirho wa le dzongeni wa Estonia a wu languteriwa hi Friedrich Altpere, ku nga makwerhu wo leha wa le Estonia la nga ni mahanyelo lamanene loyi a a dyondzisa Xinghezi exikolweni xa le henhla. Le ndzhaku hi va-1930, phayona rin’wana leri humaka etikweni rin’wana leri teke eVõru ri n’wi kombele leswaku a toloka nkulumo ya rona. Endzhaku ko toloka nkulumo yoleyo, u swi xiyile leswaku u kume ntiyiso. Sweswi se a a endle nhluvuko lerova a a ta swi kota ku rhangela entirhweni wo chumayela edzongeni wa Estonia.
Swiavelo leswi a swi va tikela vamakwerhu lava hikuva a va nga swi koti ku vulavurisana ni nhlengeletano naswona a va nga ri na ntokoto wo yini. Ku nga khathariseki swiphiqo swa ku tirhela exihundleni, vamakwerhu lavambirhi va tirhe hi ku tshembeka ku sukela hi 1940 ku fikela loko va khomiwa eku heleni ka 1948.
Ematshan’weni ya Martin Kose na Friedrich Altpere, ku vumbiwe Komiti ya Ntirho leyi a yi vumbiwa hi Albert Kruus, Karl Talberg na Artur Indus, ivi Lembit Toom a va mupfuni wa vona. Leswi komiti leyi hinkwayo a yi fanele yi tshama yi tumberile, i Makwerhu Toom ntsena loyi a a swi kota ku famba hi ku ntshunxeka a endzela mintlawa. Ha yini? A a ri ni xipelupelu naswona hi masiku lawa ku nga riki na moya loko xipelupelu xi nga tirhi a a tifamba-fambela hi ku ntshunxeka.
Vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri aEstonia va hoxe vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va pfuna vagandzeri-kulobye. Swifaniso swa vamakwerhu lava a ku ehleketiwa leswaku hi vona va rhangelaka a swi namekiwa eswitichini swa switimela naswona a va langutiwa tanihi swigevenga leswi laviwaka. Ntlawa wa KGB wu avele maphorisa ya mune leswaku ma tshama ma va veke tihlo vamakwerhu lava rhuleke lava fanaka ni tinyimpfu. Hambileswi xiyimo a xi tika exikarhi ka malembe ya 1948 na 1951, Yehovha u katekise matshalatshala ya malandza ya yena lama tinyiketeleke entirhweni wo chumayela. Hikwalaho, nhlayo ya vahuweleri yi tlakukile yi tlula 100.
‘KU VA NI VUXIYAXIYA KUKOTA TINYOKA NI KU KALA NANDZU KUKOTA MATUVA’
Vadyondzisiwa va Yesu aEstonia a va ya va wu vona kahle ntiyiso wa xitsundzuxo xa N’wini wa vona lexi nge: “Vanani ni vuxiyaxiya kukota tinyoka naswona mi kala nandzu kukota matuva. Tivoneleni vanhu; hikuva va ta mi nyiketa etihubyeni ta rikwavo, naswona va ta mi ba emasinagogeni ya vona. Ina, mi ta huduleriwa emahlweni ka tindhuna-nkulu ni tihosi hikwalaho ka mina, leswaku byi va vumbhoni eka vona ni le ka matiko.” (Mat. 10:16-18) Hambiswiritano, van’wana lava a va ri ni ripfumelo lerinene a va nga swi twisisi kahle leswaku Yehovha a hi minkarhi hinkwayo a sirhelelaka vanhu va yena hi ndlela ya singita eka tihanyi ta Sathana. (Yobo 1:9-12; 2:3-6) Timbhoni tin’wana a ti nga vi na “vuxiyaxiya kukota tinyoka” minkarhi hinkwayo—hilaha a ti fanele ti endla hakona—naswona ti khomiwe hi ku olova hi vaxanisi lava nga ni tihanyi.
Adolf Kose u ri: “A ku ri ni wanuna un’wana la tsakelaka loyi a a tikomba a hiseka swinene naswona a ri ni xivindzi. U nyikiwe vutihlamuleri evandlheni naswona vamakwerhu va xisati a va n’wi tsakela swinene. Kambe, vamakwerhu va xinuna a va nga n’wi tshembi naswona va tsundzuxe vamakwerhu va xisati leswaku va nga n’wi yisi etindhawini hinkwato leti hi hlanganyelaka eka tona.” Khombo ra kona, van’wana a va xi yingisanga xitsundzuxo xexo naswona wanuna loyi u kote ku hundzisela rungula ro tala hi ku kongoma eka ntlawa wa KGB.
Lembit Toom u ri: “Hi 1950, hi kume tikopi to karhi ta Xihondzo xo Rindza leti humaka eJarimani, leti a hi lava ku ti nyika vamakwerhu hinkwavo lava nga Vakreste aEstonia.”
Ku hleriwe nhlengeletano exitlatini xa furu endhawini leyi nga yoxe etikweni. Kambe, ntlawa wa KGB wu twile hi ta makungu wolawo kutani wu lunghekela ku khoma vamakwerhu va xinuna ni va xisati hinkwavo. Wu va tumbelerile wu veka masocha lama tateke tilori timbirhi exitichini xa xitimela laha vamakwerhu a va ta xika kona. Timbhoni tinharhu a ti yimile endleleni yo ya endhawini leyi a ku ta khomeriwa nhlengeletano eka yona leswaku ti ta komba vapfhumba ndlela. Makwerhu un’wana wa xinuna u twe pongo ro karhi ekhwatini kutani a ya a ya kambisisa. Hi xitshuketa u tikume a kombeteriwe hi xibamu! Masocha ma n’wi yise laha vamakwerhu lavan’wana vambirhi a va ri kona, kutani Timbhoni letinharhu ti khomiwile.
Loko Lembit Toom na Ella Kikas (loyi endzhakunyana a veke wa ka Toom) va xiye leswaku vamakwerhu lavaya vanharhu va khomiwile, va teke goza hi xihatla. Va khandziye xithuthuthu xa Lembit kutani va tsutsuma hi xona va ya exitichini xa xitimela xa le ndzhaku leswaku va ya lemuxa vamakwerhu lava a va ta hi xitimela. Lembit na Ella va tsutsumele exitichini, va fika va nghena exitimeleni kutani va hatla va byela vamakwerhu leswaku va xika! Hikwalaho, loko xitimela xi fika exitichini lexi vatirhela-mfumo va KGB a va yime eka xona, va khomiwe hi tingana loko va kuma leswaku a ku nga ri na Timbhoni exitimeleni.
Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu van’wana va hatle va kuma purasi rin’wana laha nhlengeletano a yi ta khomeriwa kona. Kutani va kombele vapfhumba leswaku va fambela etlhelweni leri nga riki na pongo ra patu ku ringana mpfhuka lowu tlulaka tikhilomitara ta khume va ya endhawini leyintshwa leyi nhlengeletano a yi ta khomeriwa eka yona. Hi wona nkarhi wolowo, masocha a ma ri karhi ma ya ehansi ni le henhla emapatwini lamakulu ma lavana ni vanhu lava a va nyamalarile swi nga tiviwi leswaku va ye kwihi. Nhlengeletano yi khomiwile ku nga ri na xihinga naswona a ku ri ni vanhu va 111. Xiyimo xa kona a xi nga tsakisi hikuva un’wana ni un’wana loyi a a ri kwalaho a a swi tiva leswaku a nga ha khomiwa na yena. Eka nongonoko a ku katsiwe ni swiviko swa vamakwerhu va le matikweni man’wana, ku katsa ni mintokoto leyi tiyisaka ripfumelo malunghana ni Timbhoni ta Yehovha etikampeni ta nxaniso ta Manazi. Hambileswi vamakwerhu volavo va koteke ku baleka swa xinkarhana, nhlengeletano yoleyo yi nyikele nkongomiso wa nkoka yi tlhela yi va nyika ni matimba yo tiyisela miringo leyi a va ha ta langutana na yona.
KU KONANISIWA NI KU GWEVIWA
Etin’hwetini leti landzeleke, vamakwerhu hinkwavo lava nga ni vutihlamuleri va khomiwe ha un’we-un’we swin’we ni vahuweleri vo tlula 70 ni vanhu van’wana lava a va tirhisana ni Timbhoni ta Yehovha. Sweswi malandza ya Yehovha lama rhandzaka ku rhula a ma tshamela ku konanisiwa kasi lawa a ma nga si khomiwa a ma swi tiva leswaku ku nga ha landzela wona.
Leswi vanhu lava a va khomiwile a va tala ku konanisiwa nivusiku ku ringana tin’hweti to hlayanyana, a va nga swi koti ku etlela kahle ku ringana nkarhi wo leha. Tanihi leswi a va nga etleli nkarhi lowu ringaneke, va sungule ku tshikileleka emianakanyweni. Vamakwerhu a va gweviwa va nga tengisiwanga; a va byeriwa ntsena leswaku xigwevo xa vona xi ta va malembe ya ntlhanu ku ya eka 12 va pfaleriwe ekhotsweni kumbe etikampeni ta nxaniso. Vunyingi bya vona va gweviwe malembe ya khume. Xana a va dyohe yini? Tirhekhodo ta mfumo ti vule leswaku a va “lwisana ni dyondzo ya Hulumendhe naswona a va hlohlotela mintirho yo pfukela tiko.” Endzhakunyana ka kwalaho, nawu wu cincile kutani Timbhoni ti sungula ku gweviwa malembe ya 25 ekhotsweni. Ku vuriwa leswaku August Pressraud wa malembe ya 63, endzhaku ko gweviwa u vule a ri karhi a khovolela a ku: “Ndza nkhensa leswi Huvo leyi xiximekaka yi ndzi gweveke nkarhi lowu wo leha. A ndzi anakanya leswaku ndzi ta hanya malembe ma nga ri mangani ntsena. Kambe mi ndzi gweve malembe ya 25!”
Timbhoni ti gweviwe ku ya tshama emakhotsweni kumbe etikampeni ta nxaniso leti a ti dume hi vubihi bya tona etikweni hinkwaro ra Soviet Union, ngopfu-ngopfu eSiberia ni le Vuxa Mpfungwe kumbe eN’walungu Mpfungwe wa Rhaxiya, laha swiyimo a swi tika swinene. A ku nga ri na ntshembo wa leswaku ti ta vuya naswona vabohiwa vo tala a va vona swi antswa leswaku va fa.
Ni vanhu lava a va tivitana vamakwerhu lava a va tirhisana ni valawuri a va ponanga ku tshikileriwa hi vaxanisi. Xikombiso xa sweswo hi leswi humeleleke eka vamakwerhu vambirhi lava veke tinhlori ta ntlawa wa KGB. Endzhaku ka loko va endle ntirho wa vona, va sungule ku xanisiwa hi ntlawa wa KGB. Havambirhi ka vona va yisiwe etikampeni ta nxaniso. Ntlawa wa KGB a wu nga ti xiximi tinhlori teto leti nga matoya.b
TIMBHONI TI HLONGORIWA AESTONIA TI YISIWA LE SIBERIA
Leswi ntlawa wa KGB se a wu khome vanhu lava a va tekiwa ku ri vona Timbhoni leti rhangelaka, a wu tiyimisele ku khoma Timbhoni ta Yehovha leti a ti sele. Nhlaselo wolowo wu endliwe hi matakuxa ya April 1, 1951. Eka tsima leri a ri hleriwe kahle, ku hlaseriwe tindhawu hinkwato etikweni (ku katsa ni le Latvia, Lithuania ni le Ukraine Vupela-dyambu) hi nkarhi wun’we.
Kwalomu ka Timbhoni ta Yehovha hinkwato, maxaka ya tona yo tala hambi ku ri vanhu lava tsakelaka va tekiwe hi ku hatlisa emakaya ya vona, va hlengeletiwa eswitichini swa xitimela swo hlayanyana kutani va nghenisiwa ematorokisini ya ku rhwala nhundzu. Va pfumeleriwe ku teka swakudya ni swilo swa vona, kambe nhundzu leyin’wana ya vona yi tekiwile. Hi siku rero vanhu va kwalomu ka 300 lava humaka aEstonia lava a va nga tengisiwanga kumbe ku hlamuseriwa nchumu, va fambisiwe hi xitimela va ya eSiberia, ngopfu-ngopfu edorobeni ra Tomsk, ku nga mpfhuka wa kwalomu ka 5 000 wa tikhilomitara ku ya kona.
VANTSHWA LAVA NGA NI XIVINDZI
Corinna Ennika, loyi a a ri ni malembe ya 17 ni makwavo wa yena wa xisati Ene loyi a a ri ni malembe ya 13, a va endzele maxaka. Anakanya ndlela leyi a va tshikileleke ha yona loko va tlhelela ekaya kutani va kuma leswaku yindlu ya ka vona a yi lotleriwile naswona mana wa vona a a nga ri kona! Hambiswiritano, loko va twa leswaku mana wa vona u khomiwile va titwe va ntshunxekile. Ha yini?
Corinna u ri: “Swa antswa hikuva a a ha hanya! Hi ku xiya leswaku van’wana na vona swi nga ha endleka va khomiwile, hi anakanye leswaku Manana u fanele a ri ni vanhu va Yehovha. A hi swi twa leswaku Yehovha wa hi seketela swinene naswona a hi ri ni ku rhula. A ndzi rilanga, hambi ku ri Ene loyi a a nga hlweli ku rila naswona a a nga ri na rihanyo lerinene a nga rilanga. Hi Musumbhunuku hi ye exikolweni hi vumbirhi bya hina naswona a hi byelanga munhu leswaku Manana u khomiwile.”
Corinna na Ene va tshame va rhurile niloko vatirhela-mfumo va ta va teka. Corinna u ya emahlweni a ku: “Vanhu hinkwavo a va rhurile etorokisini ra hina. Makwerhu un’wana wa xisati u hi chavelerile, a vula leswaku Yehovha a nge pfumeli leswaku hi langutana ni nhlomulo lowu nga le henhla ka matimba ya hina ni leswaku a hi fanele hi tshemba xitshembiso xa yena xa leswaku u ta hi pfuna.” Vanhwanyana lava va hambanisiwe ni mana wa vona ku ringana malembe yo tlula tsevu.
Ku komba leswaku vaxanisi volavo a va ri ni rivengo swi vonake eka papila leri va ri tsaleke loko va hlongola n’wana un’wana la nga ni tin’hweti ta tsevu etikweni. Nandzu lowu ricece leri a ri hlongoleriwa wona a ku ri leswaku i “nala wa Mfumo.”
Ku hlongoriwa koloko a ku twisa mbilu ku vava swinene naswona vanhu lava hlongoriwaka a va tsongahatiwa va tlhela va sandziwa hi tindlela hinkwato. Mixo wun’wana ni wun’wana swin’we ni madyambu man’wana ni man’wana, vanhu hinkwavo a va pfumeleriwa ku huma exitimeleni leswaku va ta ya exihambukelweni, hambileswi a ku nga ri na swihambukelo. Makwerhu un’wana wa xisati u ri: “Ndhawu yoleyo a yi ri ya xiyimo xa le hansi swinene. A swi nga koteki ku hambanisa vavanuna ni vavasati. Vanhu van’wana a va hundza emahlweni ka hina naswona varindzi a va hi rhendzela va hi veke tihlo.”
NDLELA LEYI A KU HANYIWA HA YONA LE SIBERIA NI RIFU
Endzhaku ka riendzo ro tika ra mavhiki mambirhi hi xitimela, vanhu lava a va hlongoriwile etikweni swin’we ni nhundzu ya vona leyi nga tatiki ni xandla, va hetelele va pfumeleriwile ku huma eka matorokisi yo rhwala nhundzu kutani va siyiwa endhawini leyi nga ni gamboko leyi titimelaka. Eka purasi leri hlanganyeriwaka ra le kusuhi, tiforomani a ti ta ti ta hlawula vatirhi va kahle swinene lava a va ta tirha emapurasini ya tona, hi ndlela leyi fanaka ni leyi vini va mapurasi a va xava mahlonga ha yona.
Vanhu vo tala lava a va tshama eSiberia na vona a va lo hlongoleriwa kona naswona a va va twela vusiwana vanhu lava a va ha ku fika. Xisweswo, hi ku pfuniwa hi vapfumeri-kulobye ni vanhu va kwalaho lava nga ni musa, vamakwerhu lava hlongoleriweke kona va hetelele va tolovele ndhawu hi ku hatlisa. Van’wana va swi kotile ku tolovela ku hanya vutomi lebyi tolovelekeke. Van’wana va nga ri vangani va hlakarhele eka mavabyi ya vona, ku fana ni vamakwerhu van’wana vambirhi va xisati va le Estonia lava a va ri ni vuvabyi bya rifuva kambe va hlakarheleke loko va rhurhele endhawini leyi omeke ya le Siberia.
Kambe a hi vanhu hinkwavo lava swilo swi va fambeleke kahle. N’wana un’we u fele exitimeleni naswona mukhalabye un’wana la nga Mbhoni u file hikwalaho ka leswi swiyimo a swi tika kumbe hikwalaho ka ku tshikileleka. Vamakwerhu van’wana va xinuna va lamarile hikwalaho ko pfumala mirhi leyi faneleke kumbe hikwalaho ko tirha ntirho wo tika tiawara to tala. Van’wana a va khumbiwa hi swiyimo swo tika swo hanya eka swona, swakudya leswi nga akiki miri, vuvabyi, timhangu swin’we ni xirhami lexi vuyisaka ni n’wana evukatini. Ku engetela kwalaho, vanhu vo tala va tiyiselele ku vava ko hambanisiwa ni mindyangu ya vona ku ringana malembe yo tala swinene ni ku nga kumi mapapila lawa a va ma tsalele hi varhandziwa va vona.
Tiina Kruuse u ri: “Tanihi leswi endyangwini wa ka hina a ko va ni vana ntsena ni vanhwanyana, hi yisiwe eka purasi leri hlanganyeriwaka ra xiyimo xa le hansi. Hina ni vanhu va laha a hi tshama kona a hi nga ri na swakudya leswi eneleke. Vanhu lava ha ku fikaka a va cakunya mahanti ya nsinya wa muphayini ni timitsu leti dyekaka naswona hakanyingi a va dya sopo leyi swekiweke hi swigatlu.”
Vuxika bya le Siberia byi teka nkarhi wo leha naswona byi titimela swinene, ku nga maxelo yo vava lawa vanhu va le Estonia a va nga ma tolovelanga. Hambiloko wo byala mazambhana manene, a ma nga tali ku mila. Eka vo tala, lembe ro sungula loko va hlongoriwile etikweni a ri tika swinene naswona a va tshamela ku dlayiwa hi ndlala.
Hiisi Lember u ri: “A ku titimela swinene lerova swilo a swi tiya swi va ayisi. A hi veka xihahlu xa mbhaha wa hina ehansi ka mubedo wa hina hikwalaho ka xirhami leswaku hi ta hlayisa mbhaha lowu leswaku wu nga kali wu dlaya hi xirhami. Loko swo endleka leswaku rhole ri velekiwa hi xixika, van’wana a va ri teka ivi va tshama na rona endlwini.”
KU YA ENSIN’WINI LEYINTSHWA HI HAKELERIWA HI MFUMO!
Emalembeni ya le mahlweni ka kwalaho, William Dey a a vule leswaku loko tiko ra Soviet Union ro sungula ku fuma matiko ya Baltic, vamakwerhu a va ta va ni nsimu leyintshwa leyikulu leyi a va ta chumayela eka yona. Mayana ndlela leyi marito wolawo a ma ri ntiyiso ha yona! Hakunene mfumo wa Soviet wu pfune Timbhoni ta Yehovha leswaku ti ya chumayela eSiberia ni le tindhawini tin’wana ta le kule hi ku ti hlongola etikweni ra tona. Hambileswi Yehovha a pfumeleke leswaku Timbhoni ta yena ti ringiwa, vanhu vo tala lava a va nga si tshama va twa vito ra Xikwembu va kume nkarhi wo dyondza ntiyiso.
Hi xikombiso, Lembit Trell a a khomeriwe ku endla mintirho leyi a yi lwisana ni mfumo. U twe ntiyiso hi 1948 hi ndlela leyi nga tolovelekangiki loko a ri exitokisini eTartu. Ndhuna ya masocha ya le Rhaxiya leyi na yona a yi pfaleriwile, yi n’wi byele hi Timbhoni leti a yi hlangane na tona eka xitokisi xin’wana. Ndhuna yoleyo yi katsakanyele Lembit tidyondzo tin’wana leti dyondzisiwaka hi Timbhoni. Yi hlamusele leswaku hulumendhe ya Xikwembu hi yona ntsena leyi nga ta tlhantlha swiphiqo leswi nga kona ni leswaku ku nga ri khale Xikwembu xi ta sungula ku fuma misava. Mhaka yoleyo yi tsakise Lembit.
Lembit u hetelele a yisiwe ekhotsweni le Vorkuta, en’walungu-mpfungwe wa Siberia ekusuhi ni Lwandle ra Arctic. Loko a ri kwalaho u twe ntlawa wa Timbhoni wu ri karhi wu vulavula hi Bibele. Loko a tshinela ekusuhi, u swi xiyile leswaku a ti bula hi swilo leswi a swi tweke eka mutirhela-mfumo, hikwalaho na yena u burisane na tona.
Vamakwerhu va vutise Lembit va ku: “Ha yini u ri ekhotsweni?”
U te: “A ndzi lwela vululami.”
Mbhoni yin’wana yi n’wi vutisile yi ku: “Xana se byi kona?”
Nhlamulo a yi ri erivaleni, kambe Lembit u te: “A byi kona.”
Makwerhu yoloye u byele Lembit a ku: “Waswivo! A a wu seketela tlhelo leri hoxeke. Xana a swi nga ta antswa leswaku u seketela tlhelo ra Xikwembu?” Kutani va sungule ku n’wi hlamusela leswi Bibele yi swi vulaka hi nyimpi ya moya. Loko va ya va n’wi hlamusela, Lembit u swi xiyile leswaku u kume ntiyiso naswona u swi xiyile leswaku u fanele a seketela tlhelo ra Yehovha ra nyimpi ya moya.
Loko a ntshunxiwile, Lembit u tlhelele aEstonia kutani a sungula ku lwa nyimpi ya yena ya moya. Sweswi i phayona ra nkarhi hinkwawo. Nsati wa yena Maimu u kume ntiyiso hi ndlela leyi fanaka; na yena u sungule ku tsakela ntiyiso ekhotsweni eka munhu loyi a a nga ri Mbhoni.
Vamakwerhu lava a va nga xi tivi kahle Xirhaxiya a swi va tikela ku chumayela. Kambe hambileswi a va nga xi tivi kahle, minkarhi hinkwayo a swi va olovela ku sungula bulo hi ku vulavula hi xivangelo xa ku va va hlongoleriwe eSiberia. Sweswo swi pfune vamakwerhu leswaku va va ni vuswikoti bya ku chumayela hi xitshuketa. Ku tlula kwalaho, va kume nkarhi lowu eneleke wo chumayela vabohiwa va le Estonia hi ririmi ra ka vona. Mbhoni yin’wana leyi na yona a yi hlongoleriwe eSiberia yi ringanyeta leswaku vanhu va le Estonia va kwalomu ka 15 na 20 va dyondze ntiyiso etikampeni, tanihi leswi vanhu vo hlayanyana va le Rhaxiya ni va le Lithuania na vona va dyondzeke ntiyiso kwalaho.
NDLELA YO KUMA SWAKUDYA SWA MOYA
Ku tirhisiwe tindlela to tala to ngungumerisa Tibibele ni swakudya swa moya swi nghenisiwa emakhotsweni ni le ka Timbhoni leti a ti hlongoleriwe etindhawini leti ngo va toxe. Makwerhu un’wana u ri: “A hi kuma matluka ya minkandziyiso lama hoxiweke eka makhuwana lama nga ni mafurha ya nguluve kumbe ya xiharhi xin’wana. Tanihi leswi mafurha a ma hundzuka ma va yo basa loko ku titimela, a swi tika ku vona maphepha. Hambileswi maphorisa a ma tlhava makhuwana hi mukwana, a ma nga swi twi leswaku ku ni maphepha, lawa a ma vekiwa ematlhelo ya makhuwana.” Maphorisa a ma nga tali ku swi kuma swakudya swa moya swa risima leswi a swi tumbetiwa endzeni ka makhuwana lawa a ma ri ni swakudya swa xiviri.
Nakambe swiphephana swa minkandziyiso a swi rhungeleriwa eka minkwama yo hakarhiwa kumbe eswiambalweni, swi tumbetiwa ebokisini ra xisibi kumbe swi hoxiwa eka timbhovo ta xisibi xo hlamba ha xona. Ella Toom u ri: “A ndzi swi kota ku hoxa Swihondzo swo Rindza swa mune eka xisibi lexi a xi ri ebokisini.”
Hambileswi mapapila a ma kambisisiwa, Timbhoni ti dyondze ku tumbeta ntiyiso wa le Bibeleni ni ku vulavula ririmi leri a ri tirhisiwa hi tona ntsena eka marito lawa a ti ma tirhisa siku ni siku. Hi xikombiso, makwerhu un’wana wa xisati u tsarile a ku: “Tatana u hi khathalela hi ndlela leyinene swinene nakambe hi ni ntambhu leyi fikelelaka xihlovo.” U vule leswaku “Tatana,” ku nga Yehovha, a a va khathalela hi tlhelo ra moya; leswaku a va swi kota ku tirhisana ni “xihlovo,” ku nga nhlengeletano ya Yehovha; nileswaku va ni mati ya ntiyiso lama nyikaka vutomi, ku nga minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni.
Hambileswi minkandziyiso yo tala a yi kopiwa hi voko, yin’wana a yi kandziyisiwa hi ku tirhisa tindlela leti oloveke ta ku gandlisa. Loko Timbhoni ta ha kopa minkandziyiso hi voko, a ti tsaka swinene loko ti pfaleriwa toxe, ku ri ndlela ya ku ti xupula hikwalaho ko chumayela. Ha yini a ti tsaka? Makwerhu un’wana wa xisati u ri: “A swi va swinene loko ndzi pfaleriwa ndzexe. A ndzi swi kota kahle ku hundzuluxela Xihondzo xo Rindza ndzi ri kwalaho hikuva minkarhi yo tala a ndzi nga kavanyetiwi.” Leyi i yin’wana ya tindlela to tala leti beke ehansi ta vaxanisi naswona minkarhi yo tala a ti endla leswaku timhaka ta Mfumo ti ya emahlweni!—Esa. 54:17.
NKOKA WA KU VA NI MINHLANGANO
Minkarhi ya ku hlangana ni Timbhoni tin’wana eminhlanganweni a yi kala naswona a yi tekiwa yi ri ya nkoka swinene. Corinna Ennika u hlamusela ndlela leyi yena ni makwerhu un’wana wa xisati va veke ni xivindzi ha yona xo sukela ntirho wa vona ku ringana masiku yo hlayanyana va nga kombelanga mpfumelelo, leswaku va ya eminhlanganweni. Corinna u ri: “Hi suke entirhweni nimadyambu naswona hi fambe hi milenge tikhilomitara ta 25 hi ya exitichini xa xitimela. Xitimela xi suke hi awara ya mbirhi hi matakuxa naswona hi fambe tiawara ta tsevu hi xona hi nga si fika laha hi nga xika kona, ivi hi famba hi milenge tikhilomitara ta khume hi ya laha minhlangano a yi khomeriwa kona. Hi fike endlwini leyi a hi ya eka yona, naswona loko ha ha vutisana leswaku i mani loyi a nga ta vula marito lama nga xihundla lama nga ta endla leswaku hi amukeriwa, hiloko makwerhu un’wana wa xinuna a huma ivi a swi xiya leswaku hi vamakwerhu kutani hi ku tsaka a ku: ‘A mi lahlekanga. Nghenani!’ Hi dyondze Xihondzo xo Rindza hi tlhela hi yimbelela tinsimu ta Mfumo. Wolowo a wu ri ntokoto lowu akaka swinene ni lowu hi tiyiseke ripfumelo.” Loko va tlhelela entirhweni endzhaku ka masiku manharhu, va te hefu, loko va twa leswaku mininjhere ya purasi leri a va tirha eka rona a yi nga swi xiyanga leswaku a va nga ri kona. Ku ya eminhlanganweni ya le xihundleni swi pfune swinene ku tiyisa ripfumelo ni xivindzi xa malandza yo tshembeka ya Yehovha.
Siku rin’wana, ntlawa wa vamakwerhu a wu khome minhlangano loko varindzi va fika swi nga languteriwanga, leswaku va ta lavana ni minkandziyiso. Makwerhu un’wana, loyi a a khome matluka man’wana ya minkandziyiso hi voko, u hatle a khoma nkukulu kutani a sungula ku kukula ndhawu yoleyo. Varindzi volavo va sechile kutani va nga kumi nchumu hiloko va suka va famba. Hi nkarhi wolowo nkandziyiso a wu tshamisekile enkukulweni lowu a wu khomiwe swi tiya hi makwerhu loyi a a ri karhi a kukula!
MATIMBA YA RIRHANDZU RA XIVIRI RA VUKRESTE
Adolf Kose u ri: “Ndzi tirhe ehansi ka misava ndzi cela malahla ku ringana malembe ya ntlhanu. A hi tirhela en’walungu wa Arctic Circle, laha dyambu ri nga humiki hi xixika. A ku ri xinyama loko hi humela ehenhla ka misava loko hi heta ku tirha. Kutani a hi tshama emunyameni ku ringana tin’hweti to hlayanyana. Nakambe a hi nga kumi swakudya leswi eneleke. Swilo leswi swi khumbe miehleketo ya mina swin’we ni ndlela leyi ndzi wu langutaka ha yona nkarhi. Tanihi leswi a hi tirha hi matimba, hi nga kumi swakudya leswi eneleke naswona hi tshama hi karhele swinene, a hi va ni matimba yo vulavula hi swilo leswi tolovelekeke ku ringana timinete titsongo swinene. Hambiswiritano, a hi nga karhali loko hi vulavula hi ntiyiso wa Mfumo. A hi vulavula nkarhi wo leha swinene.”
Eka maxangu wolawo hinkwawo, vanhu va Yehovha va dyondze ku rhandzana hi rirhandzu leri nga riki na vukanganyisi. Makwerhu Kose u ri: “Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a hi ri na wona kumbe nchumu wun’wana ni wun’wana lowu un’wana wa hina a a wu kuma, a hi avelana wona hi ku ringana hinkwerhu. Hinkwerhu a hi swerile kutani hi dyondze ku avelana swilo leswi a hi ri na swona.”—1 Yoh. 4:21.
Hambi ku ri varindzi a va swi tiva leswaku minkarhi hinkwayo Timbhoni a ti pfunana. Loko Aino Ehtmaa a susiwa eka kampa yin’wana a yisiwa eka yin’wanyana, a a nga ri na lepula kumbe nkambana wo dyela eka wona, ku nga swilo swa xisekelo swa vutomi bya le kampeni.
Mulanguteri un’wana wa kampa u te: “U nga vileli, vamakwenu va wena va xisati va ta ku nyika swilo leswi u swi lavaka.” Hakunene va n’wi nyikile. Nkarhi na nkarhi, rirhandzu ro fana ni leri ra Vukreste ri dzunise vito ra Yehovha.
Hambiswiritano, a va tshamela ku ringiwa. Hi xikombiso, hambileswi Makwerhu wa xisati wa ka Ehtmaa a a ri ni nkarhi wo leha a ri ekhotsweni, varindzi a va tshamela ku n’wi vutisa va ku: “Xana wa ha ala ku tirhisana na hina?” Phela ntirhisano lowu a va wu lava a ku ri leswaku a va nyika rungula leri nga xihundla ra Timbhoni ta Yehovha.
Makwerhu wa xisati wa ka Ehtmaa a a tshamela ku hlamula a ku: “Mi ndzi pfalele laha khotsweni naswona tatana na manana va file hikwalaho ka n’wina. Xana ndzi nga tirhisana njhani na n’wina?”
Hambiloko Timbhoni leti hlongoriweke etikweni ti ri “etimpecanini ta khotso,” ti hambete ti kombisa rirhandzu leri fanaka ni ra Kreste hi ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo loko ti pfulekeriwa hi nkarhi wo endla tano. Kambe xana a ti ta chumayela vamani? Entiyisweni nawu wa le tikweni ra Soviet wa ku va hlongola etikweni vanhu vo xiximeka lava nga riki Makhomunisi wu ‘pfule nyangwa yo vulavurisana’ na vona. Vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati va tiphine hi ku vulavurisana hi ndlela leyinene ni vanhu volavo lava dyondzekeke lava a swi nga ta va olovela ku twa kumbe ku amukela rungula ra Mfumo.—Kol. 4:2-4.
Makwerhu Kose u ri: “Endzhakunyana hi yisiwe etikampeni to hambana-hambana. A ku ri ni ntirho lowukulu wo chumayela lowu a wu endliwa exitokisini xin’wana ni xin’wana. Ndzi kote ku chumayela swinene hi nkarhi wolowo ku tlula nkarhi wihi ni wihi emahlweni kumbe endzhaku ka kwalaho.”
Timbhoni ta Yehovha ti hlaseriwe hi ndlela ya tihanyi eka malembe hinkwawo lawa ti ma heteke ti hlongoriwile etikweni. Ti tekeriwe swilo swa tona ni ntshunxeko wa tona naswona ti tsongahatiwe hi tindlela to tala. Kambe vaxanisi va tona a va swi kotanga ku endla leswaku ti nga ha vi ni mahanyelo lamanene kumbe ku herisa vuxaka bya tona na Yehovha.
KU TLHELELA AESTONIA
Loko Joseph Stalin a fa hi 1953, vaseketeri va yena vo tala lavakulu a va ri ni gome. Hi nkarhi wolowo, Ella Toom a a pfaleriwe exitokisini ni vamakwerhu van’wana va tsevu va xisati. Varindzi va fike va nghena va ri karhi va rila ivi va va lerisa leswaku va suka va yima va losa Stalin. Va ale hi xivindzi ku endla tano.
Leswi Stalin a a file, xiyimo xa tipolitiki xi sungule ku cinca. Ku sukela hi 1956 ku fikela hi 1957, hulumendhe ya le Soviet yi rhumeriwe madzana ya swikombelo leswi humaka eka vamakwerhu va le misaveni hinkwayo lava nga Timbhoni ta Yehovha, ku kombeleriwa vamakwerhu lava a va hlongoriwile etikweni. Mbhoni ha yin’we leyi a yi hlongoriwile etikweni yi sungule ku rivaleriwa milandzu leyi a yi hehliwa ha yona. Lava a va ri ekhotsweni va ntshunxiwile naswona lava a va hlongoriwile etikweni va pfumeleriwile ku tlhelela emakaya ya vona. Timbhoni tin’wana ti ntshunxiwe endzhakunyana ka ku fa ka Stalin kambe tin’wana ti boheke ku rindza nkarhinyana. Hi xikombiso, ndyangu wa ka Tuiman wu hlongoriwe etikweni hi 1951 kambe wu pfumeleriwe ku tlhelela ekaya hi 1965. Naswona hambileswi vamakwerhu va koteke ku tlhelela aEstonia, a va ha fanele va kuma ndhawu yo tshama eka yona hikuva a va tekeriwe switandi swa vona loko va hlongoriwa etikweni.
KU ANAKANYA HI LESWI HUMELELEKE
Xana ku chavisiwa, ku khomiwa hi ndlela ya tihanyi, ku tirhisiwa ku fana ni mahlonga ni swiyimo leswi nyangatsaka swa le khotsweni swi ti khumbe njhani Timbhoni? Vunyingi bya tona ti tshame ti tiyile hi tlhelo ra moya ti tlhela ti tshembeka, hambiloko vutomi bya tona byi ri ekhombyeni. Timbhoni ta 27 ta le Estonia ti fele ekhotsweni kumbe laha a ti hlongoleriwe kona, ku katsa na Artur Indus, loyi a veke eka Komiti ya Ntirho ya le Estonia loko a nga si hlongoriwa etikweni. Friedrich Altpere u fe endzhakunyana ka loko a ntshunxiwile, entiyisweni hikwalaho ka ku tirhisiwa ka yena ku fana ni hlonga. Malandza ya Yehovha ma langutane ni miringo leyikulu ya ripfumelo eSiberia; kambe ma dyondze swo tala naswona ma tshame ma tshembekile. Hakunene, loko minhlaselo yoleyo yi hela a ma ri ni ripfumelo leri tiyeke naswona a ma swi kota ku tiyisela ngopfu.—Yak. 1:2-4.
Viljard Kaarna u ri: “Vamakwerhu hinkwavo lava nga ni vutihlamuleri a va ri emakhotsweni naswona a hi tshama hi ri karhi hi vulavurisana na vona. Hikwalaho, loko hi ri eSiberia a hi tshama hi ri ni minkandziyiso naswona a hi ri ni vuxaka lebyikulu na Yehovha. Loko hi tlhelele aEstonia, a swi tika swinene ku kuma mphakelo wa nkarhi na nkarhi wa swakudya swa moya. Ndzi anakanya leswaku loko a hi nga hlongoriwanga aEstonia a hi ta va hi file hi tlhelo ra moya.”
Vanhu vo tala lava nga riki Timbhoni lava a va hlongoriwile etikweni va sungule ku hlundzuka hikwalaho ka ndlela leyi a va xanisiwa ha yona. Hi hala tlhelo, Timbhoni ta Yehovha a ti teka ku hlongoriwa ka tona etikweni tanihi nchumu lowu ti tiyiseke hi tlhelo ra moya.
Corinna Ennika u ri: “Ndlela leyi hi xanisiweke ha yona yi hi dyondzise ku yingisa. A hi tshemba Yehovha naswona a hi tisolanga. Hi swi xiyile leswaku a hi nga lavi swilo swo tala leswaku hi kota ku hanya. Mina na makwenu wa mina Ene a hi ri na xikhwama ni bokisi ehansi ka mubedo. Sweswi loko hi tshuka hi vona onge hi lava swilo leswi engetelekeke, hi anakanya hi ntokoto wolowo. Malembe ya nkoka ya vuntshwa bya hina, ku nga malembe ya 17 ku ya eka 23, hi ma hete eSiberia. Minkarhi yo tala ndza tivutisa loko a hi ta va hi ve ni vuxaka lebyi tiyeke na Yehovha loko a hi nga hlongoriwanga etikweni. Ndzi anakanya leswaku tiko ra Siberia a ri ri ndhawu leyinene eka hina hi nkarhi wolowo.”
Makwerhu un’wana wa xisati u ri: “Ndzi hatle ndzi ma rivala malembe wolawo ya ntlhanu lawa ndzi ma heteke ndzi ri eSiberia. A swi fana ni loko ndzi hlalele filimi ku ringana tiawara ti nga ri tingani.”
Aino Ehtmaa u ri: “A ndzi nge swi rivali loko hi ri karhi hi vona mivala yo hambana-hambana exibakabakeni, ku va ni masiku yo titimela loko nkahelo wa mapapa ya mivalavala wu tlhandluka wu suka elwandle kumbe emilambyeni, masiku lawa dyambu a ri heta mavhiki mambirhi ri nga peli swin’we ni masiku lawa a ku hela mavhiki mambirhi ku ri vusiku dyambu ri nga humi. Ndzi tsundzuka ti-strawberry ta rihlaza leti a ti wupfa hi nkarhi wa ximumu xo koma ni sekwa ra nhova leri a ri dya swirhabyana swa misinya yo lala. Ku nga khathariseki maxangu wolawo hinkwawo, a ndzi vona onge ndzi le ku valangeni ka tiko ra Siberia. Ndzi swi xiyile leswaku ni le ndhawini yoleyo Yehovha a nga endla leswaku u tsaka.”
MINKARHI YA MANGUVA LAWA, MARHENGU YA KHALE
Endzhaku ka loko vamakwerhu va sukile eSiberia va tlhelela aEstonia, va ye emahlweni va xanisiwa. Maphorisa ya le xihundleni a ma tirhisa marhengu lama nga erivaleni ni lama tumbeleke leswaku ma kuma rungula leri vulavulaka hi nhlengeletano ya hina kutani ma ri soholota.
Jüri Schönberg, loyi a a khomeriwe ku ala ku ya evusocheni, u susiwe ekampeni ya nxaniso leswaku a ya konanisiwa swinene. Phorisa ro hlawuleka ra KGB a ri suke eKiev le Ukraine ri ta aEstonia leswaku ri ta kucetela Jüri ku tirhela ntlawa wa KGB. Phorisa rolero ri ringete ku n’wi kombisa leswaku minkandziyiso ya Timbhoni ta Yehovha a yi lwisana ni hulumendhe naswona a yi ri ni swihoxo swo tala. Ri nyike Jüri tikopi tin’wana ta Xihondzo xo Rindza leswaku a ti hlaya, kambe hambileswi timagazini toleto a ti vonaka ti ri ta xiviri, Jüri a nga ti amukelanga. A a chava leswaku ku nga ha va ku ri Swihondzo swo Rindza leswi ntlawa wa KGB a wu swi kandziyisa minkarhi yin’wana leswaku wu vanga mpfilumpfilu exikarhi ka Timbhoni. Ku ringana vhiki hinkwaro, phorisa leri ri sindzise Jüri ku sukela nimixo ku fikela nimadyambu leswaku a tirhisana ni ntlawa wa KGB, kambe makwerhu wa hina u tshame a tshembekile a ala ku landzula ripfumelo.
VA TLHELA VA KUMA RUNGULA LERI HUMAKA EKA “MANANA”
Hambileswi Vulawuri bya Vukhomunisi a byi tshikilela swinene, a byi swi kotanga ku sivela ku vonakala ka ntiyiso wa Bibele hi ku helela leswaku ku nga voningi. Vamakwerhu va boheke ku tirhisa minkandziyiso ya le malembeni lama hundzeke ku ringana malembe yo tala. Hambiswiritano, loko Timbhoni ta le Estonia ta ha ri le Siberia, ti kote ku hlangana ni vamakwerhu lava humaka eswiphen’wini swin’wana swa le Soviet Union. Loko va tlhelele aEstonia va ye emahlweni va vulavurisana ni vamakwerhu va le Soviet Union hi xivindzi naswona va swi kotile ku kuma swakudya swa moya leswi nga le nkarhini nkarhi na nkarhi. Hi xikombiso, ku sukela hi 1956, va kote ku vulavurisana na Ivan Dziabko ni van’wana va le Ukraine naswona va kote ku kuma minkandziyiso eka vona. Kambe a va nga vulavurisani ni vanhu volavo nkarhi na nkarhi naswona a va nga kumi minkandziyiso yo tala. A ku laveka nchumu lowu engetelekeke naswona swi nga si ya kwihi Yehovha u katekise matshalatshala lamakulu ya vamakwerhu.
Rhavi ra le Finland ri endle makungu yo pfuna vamakwerhu va le Estonia hi ndlela leyi hlelekeke ri kongomisiwa hi Huvo leyi Fumaka. Vilho Eloranta, loyi a a ri phayona le Estonia hi va-1930 u averiwe ku ya vulavurisana na vona. Eku sunguleni ka va-1960 loko a sungula ku ya aEstonia u swi kotile ku vulavurisana na Fanny Hietala. Endzhaku ka sweswo, vamakwerhu vo tala va le Finland lava a va endla onge i vavalangi va fambise minkandziyiso naswona va pfunetile leswaku ku tshama ku ri karhi ku vulavurisaniwa ni vamakwerhu va kwalaho. Eku heteleleni, vamakwerhu va le Estonia a va kota ku vulavurisana na “Manana,” hilaha vamakwerhu a va yi vitana hakona nhlengeletano ya Yehovha. A va kota ku rhumela swiviko swa ntirho wa nsimu ni mapapila naswona a va kuma minkandziyiso leyi a yi ri eka tifilimi letitsongo ta khamera. Hambiswiritano, leswi ndlela leyi va vulavurisanaka ha yona a yi fanele yi va xihundla lexikulu naswona yi endliwa hi vutlhari lebyikulu, a va vulavurisana kambirhi kumbe kanharhu hi lembe.
Hugo Kose, Lontsongo, n’wana wa makwavo wa xinuna wa tata wa Adolf Kose, loyi a a tshama le United States, u ye aEstonia minkarhi ya 15 a fambisa minkandziyiso. Eka rin’wana ra maendzo ya yena, varindzi va le ndzilakaneni va n’wi seche hi vukheta kambe va nga kumi nchumu. Kambe, xiyimo xi sungule ku tika loko varindzi va n’wi vutisa hi ku kongoma leswaku u nghena kereke yihi. Loko Hugo a xiya leswaku varindzi volavo a va nga xi tivi kahle Xinghezi, u sungule ku vulavula hi xihatla hi Xinghezi. Varindzi volavo a va n’wi kombelanga leswaku a vulavula hi ku nonoka hikuva a va nga lavi ku kombisa leswaku a va xi tivi Xinghezi, hikwalaho loko riqingho ri rila va n’wi byele leswaku a hatlisa hikuva xikepe a xi ri kusuhi ni ku tluta. U nambe a famba!
Lava a va tirha ku fambisa minkandziyiso a va swi tiva leswaku xiavelo xa vona a xi ri xa nkoka swinene naswona a va xi teka xi ri xa nkoka swinene. A va tshama va ri ni vuxiyaxiya naswona a va tshama va xalamukele khombo ra ku titshemba ku tlula mpimo. Swiviko swa ntirho wa nsimu a swi tsariwa hi ndlela leyi a yi nga twisisiwi hi munhu un’wana ni un’wana leswaku loko swo tshuka swi kumiwe hi vanhu lava nga fanelangiki, va nga vi ekhombyeni. Vanhu lava fambisaka minkandziyiso a va swi xiya leswaku va nga veka vutomi bya vona ekhombyeni swin’we ni vutomi bya van’wana loko va nga xalamuki. Minkarhi yin’wana a va vona maphorisa ya KGB ma va landzelela. Loko Viljard Kaarna a ha rindzele ku amukela minkandziyiso leyi humaka eka vamakwerhu vambirhi, u vone phorisa rin’wana ri va teka xifaniso kutani ri va landzelela. A swi kanakanisi leswaku a ri hlengeleta vumbhoni lebyi ri nga ta byi tirhisa leswaku ri lwisana ni Timbhoni. Kambe emalembeni wolawo hinkwawo, vamakwerhu a va si tshama va tekeriwa minkandziyiso kumbe mapapila kumbe swiviko.
KU HLELEKA HI NDLELA YO ANTSWA
Ku ringana nkarhi wo karhi ntirho wo chumayela le Soviet Union se a wu languteriwa hi Komiti ya Tiko leyi a yi ri le Ukraine. Ku engetela kwalaho, vamakwerhu vo hlayanyana a va ri valanguteri va miganga etikweni rolero hinkwaro lerikulu. Kambe sweswi ku kula ka nhlengeletano le Estonia a ku endla leswaku ku laveka munhu wa kwalaho loyi a nga ta langutela ntirho. Adolf Kose loyi a a ri ni tingana hi ntumbuluko naswona a hluleke miringo ya ripfumelo ra yena, u averiwe ku pfuneta ku hlela ntirho lowu hi 1967. Hi ku famba ka nkarhi, u engeteriwe vutihlamuleri lebyi katsaka ku tsala mapapila ni swiviko swa le Latvia, Lithuania, Karelia, Leningrad (laha sweswi ku nga St. Petersburg) ni swa le Murmansk. Makwerhu Kose u tlhele a pfuna ku hlela ntirho wo gandlisa etindhawini to hambana-hambana.
Makwerhu Kose u swi kotise ku yini ku khathalela vutihlamuleri byebyo hinkwabyo a ri karhi a tirha ntirho wo tihanyisa ni nsati wa yena Koidula epurasini ra tinguluve leri nga le kusuhi ni doroba ra Tapa? Makwerhu Kose u endle muchini lowu a wu n’wi olovisela ku endla ntirho wa yena wo tihanyisa. Kutani leswi swi n’wi nyike nkarhi lowu engetelekeke wa leswaku a khathalela swiavelo leswi a a ri na swona enhlengeletanweni.
Hi ku famba ka nkarhi, vamakwerhu vo tanihi Viljard Kaarna, Lembit Toom na Silver Silliksaar, va pfunetile eku endzeleni ka mavandlha aEstonia ni le ka tirhiphabliki leti nga le kusuhi ta le Soviet Union. Loko nsimu ya vanhu lava vulavulaka Xirhaxiya aEstonia yi ri karhi yi kula, Alexandr Yevdokimov na yena u endzele mavandlha wolawo. Hi ku famba ka nkarhi, ntirho wo gandlisa wu avanyisiwile, vamakwerhu va le Estonia lava vulavulaka Xirhaxiya a va tigandlisela minkandziyiso ya vona. Loko minkandziyiso ya vona yi fika yi ri eka tifilimi letitsongo ta khamera, a yi fika hi Xirhaxiya naswona a yi namba yi koperiwa eka phepha leri a ku gandliseriwa swinepe eka rona. Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, loko mavandlha ma ri karhi ma andza, ku gandlisa minkandziyiso hi ndlela leyi dyaka nkarhi ku cinciwile naswona se a swi lava vamakwerhu vo hlayanyana ku pfuna hi ku gandlisa etindhawini to hambana-hambana. Hambileswi a va nga ri ni swilo swo tala, vamakwerhu a va gandlise tikopi ta madzana ta tibuku to hambana-hambana leti tlulaka 20 exihundleni. Ku gandlisiwe matluka lama tlulaka timiliyoni ta ntlhanu hi voko hi Xiestonia ni hi Xirhaxiya exikarhi ka 1966 na 1989.
A SWI RI SWA NKOKA KU VA NI VUXIYAXIYA
Maphorisa ma tshame ma secha yindlu ya makwerhu un’wana ma vula leswaku ma lava xithuthuthu lexi yiviweke. Hambiswiritano, ma nambe ma kongoma exelufini ya tibuku, ku nga ndhawu leyi xithuthuthu xi nga taka xi nga tumbetiwi eka yona! Swi le rivaleni leswaku kahle-kahle a ma lava minkandziyiso leyi yirisiweke. Ma hele matimba loko ma fika ma nga kumi nchumu!
Vamakwerhu a va yi tumbeta njhani minkandziyiso? Loko va endle minkandziyiso, a va tala ku yi endlela swifunengeto hi swifunengeto swa tibuku kumbe swa timagazini ta khale ta kwalaho tikweni. Hikwalaho, loko maphorisa ma fika swi nga languteriwanga ma ta secha, tibuku toleto ta khale a ti nga kumiwi.
Timbhoni a ti tirhisa swiendlakalo swo hlawuleka, swo tanihi minkhuvo ya vukati leswaku ti khoma minhlangano ni tinhlengeletano. Hi xikombiso, nkhuvo wa vukati wa Heimar na Elvi va ka Tuiman wu teke masiku mambirhi. Minkarhi yin’wana minkhuvo yoleyo a yi teka masiku manharhu kumbe ya mune. Vakulu va le Estonia a va khutaza mimpatswa leyi tekanaka leswaku yi nga endli minkhuvo ya vukati leyikulu swinene. Mintlawa leyitsongo a yi nga vonaki hi ku olova, a yi nga koki mahlo ya vanhu naswona a yi nga ta tala ku vanga swiphiqo.
KU FIKA VAMAKWERHU VA LE RHAXIYA
Hi 1970, vamakwerhu lava nga ni nkarhi wo leha va ri Timbhoni lava a va huma eUkraine, eBelarus ni le tindhawini tin’wana ta le Soviet Union va sungule ku rhurhela aEstonia. Eka vo tala va vamakwerhu volavo, vutomi aEstonia a byi olova swinene ku tlula ematikweni ya vona, laha a va tiyisele nxaniso wa tihanyi.
Hi ku pfuniwa hi vamakwerhu vo tanihi Nikolai Dubovinski, loyi a a huma eUkraine, loyi a a ri ni nkarhi wo leha a ri nkulu, ku vumbiwe vandlha ro sungula leri a ku tirhisiwa Xirhaxiya eka rona le Tartu hi 1972, ri ri ni vahuweleri va kwalomu ka 50. Nsimu leyi ku vulavuriwaka Xirhaxiya eka yona a yi nonile, naswona hi 2010, a ku ri ni mavandlha ya 27 lawa ku vulavuriwaka Xirhaxiya eka wona ni mintlawa ya mune leyi ku vulavuriwaka Xirhaxiya eka yona—nhlayo ya vahuweleri va kona a yi tlula hafu ya vahuweleri va le Estonia.
TINDLELA TO HAMBANA-HAMBANA TO CHUMAYELA HI XITSHUKETA
Vamakwerhu lava vulavulaka Xirhaxiya a va ri vahuweleri lava nga ni xivindzi va tlhela va hiseka naswona a va nga chavi ku chumayela vanhu hi xitshuketa. Hi xikombiso, a va sungula mabulo ni vavalangi lava a va endzele tikereke ta le Tallinn kutani va va chumayela. Hakanyingi vavalangi a va anakanya leswaku munhu loyi a a vulavula na vona hi Bibele a a ri muvalangisi, hikwalaho a va yingiserisisa leswi vamakwerhu a va va byela swona.
Vamakwerhu van’wana va xisati a va chumayela eswitimeleni. A va xava mathikithi ya xitimela yo ya eTartu ni le Tallinn, yo ya ni yo vuya. Riendzo leri a a ri teka tiawara ta nhungu a ri endla va va ni nkarhi wo tala wo sungula mabulo ni vakhandziyi, va tlhela va va byela mahungu lamanene.
Maria Pasechnick loyi a sukeke eKazakhstan a rhurhela aEstonia u ri: “Ndzi khongelele ku kuma dyondzo ya Bibele.” Endzhaku ko anakanyisisa hi mhaka leyi, u endle xiboho xo chumayela vanhu lava a a yima na vona loko a ha ri etilayinini to leha a folele ku xava swakudya eswitolo swa kwalaho laha a a yima tiawara to hlayanyana.
Maria u ya emahlweni a ku: “Siku rin’wana loko ndza ha forile elayinini ndzi sungule ku bula ni wansati un’wana kutani hakatsongo-tsongo ndzi nghenisa timhaka ta le Bibeleni. Wansati loyi a a nga ri tsakeli ngopfu rungula ra mina, kambe u ndzi yise eka vanhu van’wana va xisati lava a a va toloverile, a fika a ndzi tivisa eka vona kutani a ndzi siya kwalaho leswaku ndzi ta ya emahlweni ndzi bula na vona. Hikwalaho, ndzi kote ku sungula tidyondzo ta Bibele ta mune. Un’wana wa vavasati volavo u ve Mbhoni leyi khuvuriweke naswona wa ha tirhela Yehovha hi ku tshembeka.”
Malandza yo tala ya Yehovha ma veka xikombiso lexinene laha ma tirhaka kona, hilaha swi nga hakona etindhawini hinkwato. Hi xikombiso, muyimeri wa Vandla ra Makhomunisi exitichini xa gezi u ringanyete leswaku Leonhard Nilsk a a nga ha laveki eka khampani yoleyo tanihi leswi a a rhandza vukhongeri. Hambiswiritano, mukongomisi eka laboratori ya gezi u n’wi yimelerile a ku: “Hi lava munhu la rhandzaka vukhongeri loyi swi tivekaka leswaku wa tshembeka, ku tlula ku va ni Makhomunisi lama nwaka ni lama nga yi endliki mintirho ya wona.” Vatirhi-kulobye va Leonhard na vona va n’wi yimelerile hikwalaho ka ndhuma leyinene leyi a a ri na yona, kutani mhaka yoleyo a yi yisiwanga emahlweni. Phela, muyimeri wa vandla rolero a a ringeta ku tiendlela vito eka valawuri lava tlakukeke va vandla rolero, naswona loko mfumo wa Makhomunisi wu hela le Estonia, ni muyimeri yoloye wa vandla rolero u heleriwe hi ntirho.
KU CHUMAYELA NILOKO NTIRHO WU YIRISIWILE
Lembit Reile, loyi sweswi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi le Estonia u ri: “Loko ndza ha ri exikolweni a ndzi chumayela vadyondzi-kulorhi vo tala hi vutlhari. A ndzi tolovele ku rhamba mufana un’wana ekaya, kutani ndzi fika ndzi n’wi chumayela hi vutlhari. Loko ndzi hete xikolo, a ndza ha vonananga ni mufana yoloye ku ringana malembe ya 20. Sweswinyana, a ndzi nyikela nkulumo ya rivala evandlheni ra laha ndzi humaka kona, naswona xana wa swi tiva leswaku un’wana wa vanhu lava a va ri kona a ku ri mani? A ku ri mudyondzi-kulorhi loyi ndzi tshameke ndzi n’wi chumayela! A a dyondza ni Timbhoni ta Yehovha naswona endzhakunyana ka riendzo ra mina u khuvuriwile! Sweswo swi ndzi tsakise ngopfu!”
Leswi ntirho wa hina a wu yirisiwile, vamakwerhu a va fanele va va ni vuxiyaxiya loko va chumayela. Nkulu un’wana u hlamusela ndlela leyi a va chumayela ha yona, a ku: “A hi fanele hi rhanga hi xiyisisa leswaku vanhu lava nga le kusuhi na hina a va ri vanhu va muxaka muni ni leswaku hi nga sungula bulo na mani. A hi fanele hi va ni vuxiyaxiya swinene loko hi vulavula ni vanhu lava hi nga va tiviki. Endzhaku ka nkarhi, hakanyingi a hi kota ku swi vona loko munhu a ri nhlori ya maphorisa ya KGB. Nakambe, loko munhu wo karhi a vulavula swinene kumbe a vulavulela ehenhla, a hi sungula ku sola. Hi hala tlhelo, a swi nga ri na khombo ku vulavula ni munhu loyi a a nga vulavuli ngopfu. A hi tala ku sungula mabulo ni vanhu lava a va nga yi seketeli hulumendhe ya Makhomunisi—vanhu lava a ku vuriwa leswaku va lwisana ni hulumendhe ya tiko ra vona—lava a va ma amukela mavonelo ya vanhu van’wana.”
RIENDZO LERI KHUTAZAKA RA LE PHAKINI
Huvo leyi Fumaka yi hlele leswaku Lloyd Barry, un’wana wa swirho swa yona swin’we na Viv Mouritz loyi a a huma erhavini ra le Finland, va ya hlangana na Adolf Kose, loyi a a hlela ntirho wa hina le Estonia. Va hlangane ephakini le Leningrad (sweswi ku nga St. Petersburg).
Loko Makwerhu Mouritz a hlamusela hi ku hlangana ka vona ka le xihundleni u ri: “Eku sunguleni, Makwerhu Kose a a kanakana ku vulavula naswona u endle onge u le ku hlayeni ka phepha-hungu ra yena. Kambe loko bulo ri ri karhi ri ya emahlweni, Adolf u tshike phepha-hungu ra yena kutani a sungula ku vulavula.”
Makwerhu Barry u ri: “U arile ku famba a ya dya na hina swakudya. U vule leswaku swa antswa leswaku va bula hi timhaka toleto ta nkoka swi helela kwalaho.”
Loko Makwerhu Kose a kombise ku karhateka malunghana ni nxaniso lowukulu ni swipimelo leswi Timbhoni a ti ri ehansi ka swona le Soviet Union, Makwerhu Mouritz na Makwerhu Barry va n’wi khutazile swinene. Va te: “Ematikweni man’wana na kona ha ringiwa. Miringo yoleyo yi tikomba yi olova, kambe yi ni khombo swinene! Hi ni miringo yo tala leyi n’wina mi nga riki na yona, naswona vanhu vo tala ematikweni lawa ntirho wa hina wu nga yirisiwangiki va tshika ntiyiso ku tlula laha tikweni ra n’wina.”
Riendzo leri a a ri fike hi nkarhi naswona ri tiyise Makwerhu Kose hi tlhelo ra moya. U swi tive endzhaku ka nkarhi leswaku a a vulavula ni xirho xa Huvo leyi Fumaka, naswona u hundzisele xikhutazo xolexo lexi humaka enhlengeletanweni ya Yehovha eka hinkwavo lava a va tshembekile hambiloko va tshikileriwa hi ndlela ya tihanyi.
Endzhakunyana Makwerhu Barry u tsarile a ku: “Hi va twela vusiwana vamakwerhu va le Soviet Union. A swi tsakisa ku hlangana na Makwerhu Kose, naswona a swi fanerile loko a hi qhavula a tlhela a hi angarha hi ndlela ya rirhandzu loko hi hambana endzhaku ka ku hlangana ka hina loku tsakisaka swinene.”
VANTSHWA VA YIMELA NTIYISO HI XIVINDZI EXIKOLWENI
Malandza ya Yehovha lama ha riki vantshwa ngopfu-ngopfu ma sindzisiwile leswaku ma seketela minhlangano ya tipolitiki. Ma tlhele ma sindzisiwa leswaku ma endla mintirho yin’wana leyi lwisanaka ni ripfalo ra wona leri leteriweke hi Bibele.
Ester Tamm u ri: “Siku rin’wana loko ndza ha ri xinhwanyatana lexi nghenaka xikolo, un’wana ni un’wana etlilasini u byeriwe leswaku a suka a yima, a ta emahlweni kutani a sayina papila leri navelelaka Joseph Stalin swilo leswinene hi siku ra yena ra ku velekiwa, hambileswi a a ri mufumi la nga ni tihanyi.”
Ester u suke a yima kambe u arile ku ya emahlweni. Ku ri na sweswo, hi xichavo u vule leswaku a a nga ta ri sayina papila rolero. Mudyondzisi wa yena a a hlundzukile, kambe lexi hlamarisaka ni swichudeni swin’wana swi seketele Ester kutani hi xivindzi swi vula leswaku na swona a swi nga ta ri sayina papila rolero. Hikwalaho, mhaka yoleyo a yi yisiwanga emahlweni.
Mhaka yin’wana a yi katsa ku boha xikafu xo tshwuka enhan’wini, leswi a swi kombisa ku seketela Vukhomunisi. Lava a va ala ku xi boha a va xungetiwa hileswaku va ta feyirisiwa kumbe va xupuriwa hi tindlela tin’wana. Vamakwerhu va hina va xinuna ni va xisati lava a va ha ri vantshwa a va landzulanga ripfumelo, va kombise moya wo tshembeka wo fana ni lowu kombisiweke hi Daniyele ni vanakulobye va yena vanharhu va Vaheveru le Babilona wa khale.—Dan. 1:8.
NGUVA LEYINTSHWA
Leswi a ko va vanhu lava endlaka tiphesente ta nkombo ntsena lava a va ri swirho swa Vandla ra Makhomunisi, swi kombisa leswaku vanhu va le Estonia a va nga ri seketeli fambiselo ra le Soviet. Vatirhela-mfumo va le Estonia a va nga swi tsakeli minkarhi hinkwayo ku landzela swileriso leswi a swi huma le Moscow, naswona van’wana va vona a va pfuna ni Timbhoni. Hi xikombiso, hi 1985 mutirhela-mfumo wa kwalaho u te eka Lembit Toom a fika a ku: “Ndza swi tiva leswaku u fana ni murhangeri exikarhi ka Timbhoni. Loko mi hlangana leswaku mi ta khoma minhlangano ya n’wina, mi nga hlangani hi masiku lawa ku nga tiholideyi eTikweni.”
Lembit u te: “Hi swona, ndzi ta ri hundzisela eka lavan’wana rungula leri.” Maphorisa ya KGB a ma nyangatseka swinene leswi Timbhoni a ti khoma minhlangano ya tona hi masiku lawa ku nga tiholideyi eTikweni. Phela vamakwerhu a va hlengeletana erivaleni, kutani va endle mindzulamiso hi ku landza xitsundzuxo lexinene lexi va xi kumeke.
Nguva leyintshwa yi sungule hi 1986 loko tiko ra Soviet Union ri sungula nawu wa rona wa perestroika, kumbe ku cinca ka mafumelo. Huvo leyi Fumaka yi khutaze vamakwerhu ku tirhisa ntshunxeko wolowo leswaku va hlela mintsombano le Vuxeni bya Yuropa. Vamakwerhu va le Soviet Union a swi va tikela ku pfumela leswaku va nga kuma ntshunxeko Armagedoni yi nga si fika. A va nga yi rivalanga ndlela leyi va xanisiweke ha yona naswona a va tshamela ku xungetiwa hi leswaku tiyindlu ta vona ti ta sechiwa.
KU RHAMBERIWA KU YA VULAVULA NI VANHU VO TALA
Leswi se a ku ri ni ntshunxeko lowukulu, vanhu vo tala a va tsakela vukhongeri ni Bibele. Vanhu vo tala a va lava ku tiva leswi engetelekeke malunghana ni ku yima ka Timbhoni ta Yehovha ti tiyile, naswona minhlangano yo hambana-hambana yi rhambe vamakwerhu leswaku va ta nyikela nkulumo ya le rivaleni va vulavula hi leswi hi swi pfumelaka.
Hi hlamarile loko siku rin’wana hi vitaniwa leswaku hi ya nyikela nkulumo. Lembit Reile u pfumerile ku nyikela nkulumo emahlweni ka ntlawa wa vanhu. Loko siku ra kona ri fika, Ainar Ojarand, loyi ku nga yena la endleke malunghiselelo wolawo, a a yingisele xiya-ni-moya a ri karhi a tsemeta malepfu, hiloko a twa xitiviso lexi nge: “Namuntlha le Sakala Center ku ta va ni nkulumo leyi nge ‘Xana Bibele Yi Dyondzisa Yini?’” Sakala Center a ku ri ndhawu leyi a ku khomeriwa minhlangano leyikulu eka yona le Tallinn, laha Vandla ra Makhomunisi a ri tolovele ku khomela minhlangano ya rona kona! Ainar a a hlamale ngopfu loko a twa xitiviso xexo! Kambe a a nga ta swi kota ku tivisa Lembit leswaku lowu a ku ta va nhlangano lowukulu ku tlula leswi vona a va ehlekete swona—u kote ku n’wi byela loko va hlangana exitichini xa bazi.
Lembit u ri: “Eholweni a ku pfumala ni vuphelo bya marha. A ndzi nga si tshama ndzi vulavurisana ni vanhu vo tarisa xisweswo. A ndzi nga si tshama ndzi tirhisa xikurisa-marito kumbe ndzi vulavula ndzi yime eplatifomo. Endzhaku ko endla xikhongelo xo koma, ndzi anakanye hi Pawulo loko a ri eAreyopago kutani ndzi anakanya hi leswaku ndzi ta yi sungurisa ku yini mhaka leyi. Tanihi leswi vayingiseri va mina vo tala a va dya matsavu ntsena, ndzi sungule nkulumo ya mina hi ku hlamusela leswaku Xikwembu a xi byele vanhu vo sungula leswaku va fanele va dya mihandzu ni matsavu ntsena. Vanhu va pfumeleriwe ku dya nyama endzhaku ka Ndhambhi.”
Xingheniso xolexo xi ve ni vuyelo lebyinene eka vayingiseri volavo, naswona vanhu vo hlayanyana va fole layini endzhaku ka nkulumo yoleyo leswaku va ta tsarisa mavito ya vona va tlhela va siya tiadirese ta vona leswaku va ta kuma minkandziyiso hi nkarhi lowu yi nga ta va kona ha wona. Emalembeni lama landzeleke vamakwerhu vo tala va nyikele tinkulumo emahlweni ka vanhu vo tala etilayiburari, eswikolweni ni le tindhawini ta swa ndhavuko. Hikwalaho, vanhu vo tala va timbilu letinene va wu vonile ntiyiso kutani va wu amukela.
VA TSHAMA VA XALAMUKILE HI TLHELO RA MOYA
Hi 1989, malandza ya Yehovha le Soviet Union ma sungule ku kuma ntshunxeko lowukulu wa vugandzeri, laha vamakwerhu van’wana va koteke ku ya entsombanweni le Poland. Xana a swi ri njhani ku hlengeletana hi nkarhi wa ntshunxeko endzhaku ka ku tshikileriwa hi ndlela ya tihanyi ku ringana malembe yo tala?
Ella Toom u ri: “A hi tsake swinene! Hi rile swinene! Eka hina ntsombano lowu a wu ri paradeyisi ya moya hakunene.”
Makwerhu un’wana wa xisati u ri: “Hi hatle hi fika ePoland, hikwalaho hi yisiwe enhlanganweni eHolweni ya Mfumo. Loko ndzi vona vamakwerhu va xinuna ni va xisati va nghena eholweni, ndzi sungule ku rila. A ndzo sungula ku nghena eHolweni ya Mfumo.”
Hi lembe rolero, Theodore Jaracz na Milton Henschel, swirho swa Huvo leyi Fumaka swin’we na Willi Pohl loyi a a huma erhavini ra le Jarimani, va endzele tiko hinkwaro ra Soviet Union. A va lava ku hlangana ni vamakwerhu leswaku va va khutaza ni ku tolovelana ni xiyimo. Xiyimo xa misava a xi cinca hi ku hatlisa, naswona nawu wa le Soviet Union wa ku cinca ka mafumelo a wu fanele wu tirhisiwa hi xitalo. Lowu a ku ri nkarhi wa leswaku ku tlhela ku hleriwa ntirho wa Mfumo, ku rhanga ku nyikeriwa nyingiso eka ntirho wo hundzuluxela.
Ku sukela hi 1983, Toomas (Tom) Edur, khale ka mutlangi wa khororo (hockey) la hisekaka loyi a a ri Muestonia, a a hundzuluxela minkandziyiso yo karhi yi ya eka Xiestonia a ri erhavini ra le Canada.c Hi nkarhi wolowo, minkandziyiso yoleyo a yi nyikiwa ntsena vanhu lava vulavulaka Xiestonia lava a va tshama ematikweni man’wana. Kambe hi 1990, leswi ntirho wa hina a wu tlhela wu sungula ku endliwa le Estonia, Toomas na nsati wa yena Elizabeth, va averiwe ku ya tirha erhavini ra le Finland leswaku va ya pfuneta hi ku hundzuluxela minkandziyiso ya hina yi ya eka Xiestonia. Endzhakunyana ka kwalaho va yisiwe aEstonia.
Emahlweni ka kwalaho, vahundzuluxeri a va hundzuluxela etindhawini leti hambaneke va tirha ha un’we-un’we. Sweswi a swi ri erivaleni leswaku ntlawa wa vahundzuluxeri a wu ta vuyeriwa loko wu tirha swin’we endhawini yin’we. Hikwalaho, vahundzuluxeri vo hlayanyana va sungule ku tirhela ekaya ka Lembit Toom le Tartu. Hambiswiritano, leswi a swi tika swinene ku kuma tikhompyuta le Soviet Union, vahundzuluxeri a va nga ri na switirhisiwa swo endla ntirho hi ndlela leyinene. Kambe, xiyimo xi antswile loko makwerhu wa kwalaho a endzele erhavini ra le United States kutani a vuya ni tikhompyuta timbirhi, ku nga masungulo lamanene ya ndzawulo ya vuhundzuluxeri leyi endlaka ntirho hi ndlela leyinene. A ko va vahundzuluxeri va nga ri vangani lava a va tshame va tirhisa tikhompyuta swin’we ni Endlelo Ra Elektroniki Ro Thayipa Tindzimi To Tala ra nhlengeletano (Multilanguage Electronic Phototypesetting System [MEPS]), hikwalaho ntirho lowu a wu tika. Kambe a va tiyimiserile ku dyondza naswona swi nga si ya kwihi a va endla ntirho wa xiyimo xa le henhla.
NTSOMBANO WUN’WANA LOWU TSAKISAKA ETIKWENI RIN’WANA
Tanihi leswi tiko ra Soviet a ri nga ha ma lawuli ngopfu matiko ya le Vuxeni bya Yuropa, vanhu va sungule ku va ni ntshunxeko lowukulu. Entiyisweni, kwalomu ka vamakwerhu va xinuna ni va xisati va 200 va le Estonia va nyikiwe tivhisa loko va lava ku ya eNtsombanweni wa Muganga lowu nge “Ririmi Leri Tengeke,” le Helsinki, eFinland, hi June 1990.
Loko vapfhumba lava humaka aEstonia va xika eka mabyatso lawa a ma va tise eFinland, vamakwerhu va le Finland lava a va ri ehlalukweni va phokotele mavoko swinene ku ringana hafu ya awara! Vanhu lava nga riki Timbhoni a va lava ku tiva leswaku a ku endleka yini ni leswaku vanhu lava va dumeke a ku ri vamani. Koloko a ku ri ku cinca lokukulu! Vamakwerhu va hina lava titsongahataka, lava xanisiweke hi valawuri va le Soviet ku ringana makume ya malembe, a va amukeriwa tanihi vanhu lava hluleke eka Tiolimpiki!
Vamakwerhu va le Estonia va tsakele ku yingisela xiphemu xa nongonoko hi Xiestonia ni ku kuma minkandziyiso leya ha ku humesiwaka hi ririmi ra ka vona! Makwerhu un’wana loyi a a ri ni nkarhi wo leha a hlanganyela u te: “Loko hi yi khoma ro sungula broxara ya Xiestonia, a swi fana ni loko hi khome ndzalama ya risima.”
Vapfhumba lava humaka aEstonia va tsakisiwe swinene hi xitiviso lexi tsakisaka lexi endliweke eka nkulumo yo hetelela. Xivulavuri xi vule leswaku Huvo leyi Fumaka yi nyike mpfumelelo wo humesa Xihondzo xo Rindza xa Xiestonia lexi nga ni mivala ya mune kambirhi hi n’hweti naswona a xi ta huma nkarhi wun’we ni xa Xinghezi, ku sukela hi January 1991! Vayingiseri lava tsakeke swinene va suke va yima kutani va ba mavoko ku ringana nkarhi wo leha. Kutani, loko se ku te whii, muyingiseri un’wana u vutisile a ku: “Xana ku to va na magazini wun’we ntsena wa ntlawa hilaha a swi ri hakona eku sunguleni? Kumbe munhu ha un’we u ta va ni kopi yakwe?” Nhlamulo ya leswaku un’wana ni un’wana a a ta kuma kopi yakwe yi va tsakise swinene naswona yi endle leswaku va tlhela va ba mavoko va kombisa ku tlangela.
Rhavi ra le Finland ri nambe ri sungula ku kandziyisa minkandziyiso ya Xiestonia naswona ri tlhele ri kandziyisa ni timagazini ta khale ta Xihondzo xo Rindza leti sukelaka eka 1990 ku ya emahlweni. Ku engetela eka ku pfuniwa hi tlhelo ra moya, Timbhoni ta le Estonia ti kume nhundzu yo tala yo phalala leyi humaka eka vamakwerhu ematikweni yo hambana-hambana ivi ti phakela van’wana, ku nga mpfuno lowu a wu laveka swinene hikwalaho ka xiyimo xa ikhonomi xa kwalaho.
NTSOMBANO WO SUNGULA LOKO SE KU RI NI NTSHUNXEKO
Nhlengeletano ya Yehovha yi hatle yi tirhisa ntshunxeko wa vukhongeri lowu a wu kula leswaku yi hlela mintsombano ya muganga leyikulu etikweni ra Soviet Union hinkwaro. Vamakwerhu va le Estonia a va tsake swinene ku khoma wo sungula wa mintsombano leyi nge “Varhandzi Va Ntshunxeko [Wa Xikwembu]” hi July 13-14, 1991, le Tallinn!
Ntsombano lowu wu va tsakise swinene vanhu van’wana lava teke entsombanweni lowu lava se a va kurile. Ha yini? Hikuva loko va ya entsombanweni ro hetelela le Estonia loko ka ha ri ni ntshunxeko a ku ri hi 1940. A va tsake swinene sweswi ku tlhela va hlengeletana va ntshunxekile endzhaku ka malembe ya 50!
Vamakwerhu lava vulavulaka Xirhaxiya lava a va huma en’walungu-vupela-dyambu bya Soviet Union, ematikweni ya le Baltic ni le Kaliningrad va hlengeletane eLinnahall (Holo leyi nga eDorobeni ya Tikhonsati) le Tallinn. Eholweni leyi a yi ri ekusuhi leyi vuriwaka Jäähall (Holo ya Ayisi) a ku tshame kwalomu ka vamakwerhu va gidi eka nongonoko wa Xiestonia, laha nhlayo ya vanhu lava a va ri eka tiholo hatimbirhi a yi ri 4 808. A ku ri nkarhi wa ku tsaka ngopfu hakunene tanihi leswi ku khuvuriweke vanhu va 447!
Mintsombano yo fana ni lowu yi va pfune swinene vanhu lava ha riki vantshwa leswaku va dyondza ntiyiso. Hi xikombiso, Amalie, kokwana wa xisati wa Leonhard Nilsk a a nghena kereke ya Adventist kambe a a swi kanakana leswi a swi dyondzisiwa ekerekeni. Leonhard u n’wi khutaze ku kambisisa ntiyiso lowu humaka eBibeleni. Kambe, xiyimo xi fike xi cinca loko Amalie a ye entsombanweni lowu a wu ri eTallinn hi 1991. Endzhaku ka siku ro sungula, Amalie u vule leswaku a nge he pfuki a tlhelerile ekerekeni ya yena. Leswi Leonhard a swi byeleke Amalie a ku nga ri nchumu—a a fanele a tivonela vanhu va Yehovha hi yexe. U pfumerile ku dyondzeriwa Bibele naswona u khuvuriwile endzhakunyana.
KU NAVELA KA VAMAKWERHU KU HETISEKA
Leswi malandza ya Yehovha a ma nga ha xanisiwi ni ku tshikileriwa, man’wana ya wona a swi ma tikela ku pfumela leswaku a ma gandzela hi ku ntshunxeka. Hi xikombiso, nkulu un’wana loyi a a ri ni nkarhi wo leha a ri entiyisweni a a navela ku vona siku leri buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni yi nga ta kumeka ha rona hi Xiestonia. Leyi yi ve buku ya hina yo sungula ku kandziyisiwa hi Xiestonia hi 1991, loko se ku ri ni ntshunxeko lowukulu.
Nkulu loyi u ri: “Leswi buku leyi se ndzi nga yi khoma hi voko, a ndzi nga kholwi leswi a ndzi swi vona. Loko ndzi va komba yona eminhlanganweni, ndzi tsandzekile ku khoma mihloti leyi a yi tenga-tenga. Un’wana ni un’wana u lo whii, ku ringana nkarhinyana wo koma tanihi leswi a va nga swi kholwi leswi a va swi twa. Hiloko va sungula ku rila mihloti ya ntsako! Vamakwerhu a va tsakile va tlhela va rila hi nkarhi wun’we. A swi koteki ku wu rivala nkarhi wolowo. Nkarhi hinkwawo loko ndzi anakanya ha wona, ndzi tenga-tenga mihloti.”
Nkarhi na nkarhi, vamakwerhu a va titwa ku “[fana] ni vanhu lava va lorhaka.” (Ps. 126:1-6) Endzhaku ka ku heta makume ya malembe va xaniseka, vo tala a va vona ku hetisa ka vuyelo lebyi tsakisaka lebyi tshembisiweke eRitweni ra Xikwembu lebyi nge: “Hi nguva leyi faneleke hi ta tshovela loko hi nga karhali.”—Gal. 6:9.
SIKU LERI TSAKISAKA LERI VAMAKWERHU VA NGA TAKA VA NGA RI RIVALI
Vamakwerhu va xinuna ni va xisati va le Estonia a va nge ri rivali siku ra October 31, 1991. Vandlha ro sungula ra Timbhoni ta Yehovha ri tsarisiwe ximfumo le Estonia hi siku rero.
Nkarhi wa leswaku ku tlhela ku hleriwa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu fikile. Vanhu a va ma tsakela swinene mahungu lamanene, naswona a va swi kombisa erivaleni leswaku va tsakela Bibele ni vukhongeri. A ku ri ni tidyondzo ta Bibele leti a ti fanele ti fambisiwa, naswona a ku fanele ku hleriwa minhlangano ya vandlha, tinhlengeletano ta xifundzha ni mintsombano. Vahundzuluxeri a va fanele va kuma switirhisiwa leswi faneleke leswaku va ta kota ku endla ntirho wa vona lowu a wu andza.
Hi nkarhi wolowo, varhumiwa lava humaka exikolweni xa Giliyadi a va sungula ku fika naswona a ku fanele ku kumiwa makaya ya varhumiwa lama fanelekaka. A va fanele va pfuniwa leswaku va tlhantlha swiphiqo swa vhisa naswona va kuma mpfumelelo wo tshama kwalaho. Mhaka ya ku nga hlanganyeli eka tipolitiki a yi fanele yi hlamuseriwa vatirhela-mfumo. A ku laveka mpfumelelo wo aka leswaku ku ta akiwa Tiholo ta Mfumo.
Reino Kesk, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha hi nkarhi wolowo u ri: “Malembe wolawo ma fambe hi ku hatlisa onge hiloko ma ri tin’hweti ti nga ri tingani hikwalaho ka mintirho hinkwayo ya timhaka ta Mfumo leyi a yi fanele yi endliwa. Nakambe nkarhi wolowo a wu khumba mbilu swinene. Vanhu a va rhandza ntiyiso naswona a va wu amukela hi ku hatlisa. Evandlheni rin’wana ni rin’wana a ku ri ni vanhu vo tala lava a va lava ku khuvuriwa. Vanhu van’wana lava tsakelaka lava a va te entsombanweni kambe va nga tivi swo tala malunghana ni Timbhoni ta Yehovha va tsakele tinkulumo leti a ti nyikeriwa hiloko va namba va lava ku khuvuriwa. A ku ri ni ntirho wo tala lowu a wu fanele wu endliwa leswaku va pfuniwa!”
Loko tiko ra Estonia ra ha fumiwa hi tiko ra Soviet, ntirho wo chumayela a wu languteriwa hi hofisi ya rhavi ya le Jarimani. Loko rhavi ra le Jarimani ri lava ku vulavurisana ni tiko ra Estonia a ri tirhisa ndlela yo vulavurisana ya le xihundleni, ku nga rhavi ra le Finland. Kambe leswi se a swi olova ku hundza emindzilakaneni naswona se a swi olova ku vulavurisana, hi 1992 rhavi ra le Finland ri averiwe ku langutela ntirho wa le Estonia.
A VA HISEKA VA TLHELA VA ENDLA NTIRHO HI MBILU HINKWAYO!
Leswi vanhu vo tala a va endla nhluvuko hi xihatla, a swi tika ku tiva vanhu lavantshwa lava a va lava ku va vahuweleri lava nga khuvuriwangiki. Hi xikombiso, Tom Edur u endzele ntlawa lowuntshwa lowutsongo hi mixo wa siku ra Xitsundzuxo xa rifu ra Kreste naswona u hlamarisiwe hi vanhu vo tala lava a va tile leswaku va ta ya ensin’wini.
Tom u vutise makwerhu wa kwalaho a ku: “Xana wa va tiva vanhu lava hinkwavo?”
Makwerhu loyi u te: “Phela van’wana a hi vahuweleri.”
Hikwalaho Tom u khome nhlangano wa nsimu kutani a ku: “Kumbexana ndzi nga vulavula ni munhu wihi ni wihi loyi a nga si vaka muhuweleri endzhaku ka nhlangano lowu.”
Kwalomu ka swichudeni swa Bibele swa khume swi tile kutani swi vula leswaku a swi lava ku fanelekela ku huma nsimu swi ya chumayela. Endzhaku ka loko Tom a bule na swona hi leswi languteriweke eka vahuweleri lava nga khuvuriwangiki, vanhwanyana vanharhu va pfumerile leswaku a va nga si surisa mavito ya vona ekerekeni ya vona. Tom u va hlamuserile leswaku loko va lava ku tiviwa tanihi Timbhoni ta Yehovha, a va fanele va herisa vuxaka bya vona ni kereke. Sweswo va swi endlile! Va nambe va ya ekerekeni leyi va tshameke va nghena eka yona, va surisa mavito ya vona kutani va ya joyina lavan’wana entirhweni wo chumayela.
Wanuna un’wana loyi a a ri kona enhlanganweni wa ntirho wa nsimu a a ha dzaha fole. Hikwalaho u tlhelele ekaya a ri ni ntshembo wa ku va muhuweleri enkarhini lowu taka hambileswi swi n’wi tekeke nkarhi wo leha ku tshika ku dzaha.
Leswi vamakwerhu a va kota ku chumayela va nga siveriwi hi hulumendhe, a va swi hisekela ku tirhisa nkarhi wihi na wihi leswaku va chumayela mahungu lamanene eka vanhu vo tala hilaha va nga kotaka hakona. Van’wana a va hiseka swinene lerova a va fanele va pfuniwa leswaku va ringanisela hi tlhelo ra moya. Hi xikombiso, loko Tom Edur a ri karhi a vutisa jaha rin’wana swivutiso swa nkhuvulo, u ri vutisile loko vakulu va tshame va ri nyika ndzayo.
Jaha leri ri te: “Ina, vakulu va ndzi tsundzuxe leswaku ndzi ringanisela eka ndlela leyi ndzi tirhisaka nkarhi wa mina ha yona.”
Tom u ri vutisile a ku: “Xana xiphiqo xa kona a ku ri yini?”
Jaha leri ri te: “Leswi a ndzi heta tiawara ta 150 ensin’wini n’hweti yin’wana ni yin’wana, a ndzi honisa vutihlamuleri bya mina byin’wana bya le Matsalweni. Vakulu va ringanyete leswaku loko ndzo tirha tiawara ta 100 ensin’wini, ndzi nga kuma nkarhi wa ku va ni dyondzo ya munhu hi yexe ndzi tlhela ndzi lunghiselela minhlangano.”
NTSOMBANO LOWU TSAKISAKA LE RHAXIYA
Nchumu wun’wana lowu vamakwerhu va nga taka va nga wu rivali ematin’wini ya timhaka ta swa le tilweni a ku ri ntsombano wa matiko yo hambana-hambana lowu khomeriweke le St. Petersburg, eRhaxiya hi June 1992. Eka vanhu va 1 000 lava humaka aEstonia lava yeke entsombanweni wolowo, vo tala va vona va tsakele ku tlhela va hlangana ni vanhu lava tshameke va va na vona ekhotsweni swin’we ni Timbhoni tin’wana leti va hlanganeke na tona loko va hlongoleriwe eSiberia.
Un’wana wa vanhu lava a va te entsombanweni u ri: “Nkarhi lowu ntsombano lowu wu veke ha wona a wu ri nkarhi lowunene eka hina. Hi hirhe xitimela xo hlawuleka hi mali ya le hansi hi hakela hi mali ya le Rhaxiya. Kutani, loko ku sele vhiki leswaku ku va ni ntsombano, tiko ra Estonia ri tshike ku tirhisa mali ya le Rhaxiya leyi vuriwaka ti-ruble ivi ri tirhisa mali ya le Estonia leyi vuriwaka krooni. Loko a hi nga ri kona hi vhiki rero loko ku cinciwa timali, a hi ta va hi nga ri kona aEstonia leswaku hi ta cinca mali ya hina. Hambiswiritano, hambileswi a hi ri kona leswaku hi ta cinca mali ya hina, a hi pfumeleriwa ku cinca ku fikela eka mali yo karhi. Xana a hi ta endla yini hi mali leyin’wana ya le Rhaxiya leyi hi nga kotangiki ku yi cinca? Leswi eRhaxiya a ya ha tirha mali yoleyo, vamakwerhu va fambe na yona entsombanweni kutani va fika va yi hoxa emabokisini ya munyikelo. Ku engetela kwalaho, loko ntsombano a wu lo va endzhaku ka vhiki rero, loko se ku ri ni milawu leyintshwa endzilakaneni, a hi ta va hi boheke ku kuma tivhisa to durha leswaku hi tsemakanya ndzilakano. Ntsombano wu ve hi nkarhi lowu faneleke eka vamakwerhu!”
Un’wana eka vanhu vo tala loyi mbilu ya yena yi khumbiweke hi ntsombano lowu wu nga rivalekiki a ku ri wansati la tsakelaka loyi a a hlele ku famba ni Timbhoni ku suka aEstonia. U ri: “A ndzi nga swi twanga kahle leswaku ku ta sukiwa hi nkarhi muni. Loko ndzi fika exitichini, xitimela se a xi fambile. Kambe se a ndzi hakerile. Xana se a ndzi ta endla yini? Ndzi khongele eka Yehovha, ndzi n’wi kombela leswaku a ndzi pfuna ndzi tlhela ndzi n’wi byela leswaku ndzi ta endla leswi ndzi nga kotaka ku swi endla leswaku ndzi ya fika entsombanweni.
“Mulanguteri wa xitichi xexo xa xitimela u vule leswaku ndzi fanele ndzi xava thikithi rin’wana ra xitimela, kambe a ndzi nga ri na yona mali yo ri xava! Hi xitshuketa, hiloko ndzi vona ntlawa wa vanhu va fika exitichini. Hinkwavo a va tsakile swinene va tlhela va ambala kahle! A va ri Timbhoni leti humaka exihlaleni xa Sarema. Xitimela xa vona a xi nga si fika, hikwalaho ndzi kote ku famba na vona ndzi tirhisa thikithi ra mina. A ndzi tsake ngopfu!
“Loko hi ri karhi hi famba, Timbhoni ti yimbelele tinsimu ta Mfumo, leti ndzi khumbeke swinene. A ndzi twa onge ndzi endliwe xirho xa ndyangu wa tona wa moya. Ndzi tshame na tona eka ntsombano wolowo hinkwawo naswona ndzi swi vonile leswaku leswi ti swi endlaka swi huma embilwini naswona ti ni rirhandzu. Leswi swi herise ku kanakana hinkwako loku a ndzi ri na kona hi Timbhoni. A swi ri erivaleni eka mina sweswi leswaku a ndzi kume nhlengeletano ya Xikwembu ya laha misaveni.” Wansati loyi, loyi a a tsakela hi nkarhi wolowo sweswi i phayona ra nkarhi hinkwawo swin’we ni nuna wa yena.
KU AMUKERIWA VATIRHI VA KU TIRHANDZELA
Ntirho wo chumayela ni nhlengeletano a swi kula hi ku hatlisa, naswona a ku ri ni xilaveko xa vamakwerhu va xinuna lava engetelekeke lava nga ni ntokoto eka timhaka leti kongomisiwaka hi Xikwembu. I vamani lava a va ta hetisisa xilaveko lexi a xi ri eku kuleni? Ku fana na Esaya, vo tala va te: “Hi mina loyi! Ndzi rhume.”—Esa. 6:8.
Varhumiwa vo sungula va mune lava leteriweke eGiliyadi, ku nga Vesa na Leena-Maria va ka Edvik swin’we na Esa na Jaael va ka Nissinen, va fike hi 1992. Reino na Lesli va ka Kesk, lava a va ri ni malembe ya 17 va ri entirhweni wo endzela mavandlha le Canada, i van’wana va lava averiweke ku ya aEstonia. Kutani, hi ximun’wana xa 1993, maphayona ya 20 lama humaka eFinland ma averiwe ku ya ensin’wini leyi ku vulavuriwaka Xiestonia ni Xirhaxiya va ri maphayona yo hlawuleka naswona ku fike ni varhumiwa van’wana va mune.
Endzhaku ka sweswo, ku rhumeriwe varhumiwa aEstonia va huma eka mintlawa leyi landzelanaka ya le Giliyadi, va ta va tsakile swinene naswona va hiseka. Varhumiwa van’wana lava nga leteriwangiki eGiliyadi na vona va averiwe etikweni leri. Varhumiwa lava tirhaka hi matimba ni maphayona yo hlawuleka lama hisekaka, va ye emahlweni va tiyisa masungulo lama tiyeke lama vekiweke hi vamakwerhu va xinuna ni va xisati vo tshembeka va le Estonia eka makume ya malembe yo tala lama hundzeke.
Ku engetela kwalaho, vamakwerhu va xinuna ni va xisati va kwalomu ka 200 lava humaka ematikweni man’wana va tile va ta tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Ku wupfa ka vona hi tlhelo ra moya ku pfunetile eku tiyiseni ka mavandlha. Ku simekiwe mavandlha yo tala lamantshwa, naswona vamakwerhu lava lava humaka ematikweni man’wana a ku ri vona ntsena vakulu emavandlheni man’wana ku kondza vamakwerhu va kwalaho va endla nhluvuko lowu eneleke leswaku va byarha vutihlamuleri lebyi engetelekeke.
Lembit Välja na yena u tile a ta pfuneta. U velekiwe aEstonia, a pona Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, kutani a rhurhela eAustralia, laha a fikeke a va Mbhoni. Loko a ri kusuhi ni ku huma penceni, u endle xiboho xo tlhelela aEstonia hi 1990 leswaku a ya pfuneta eku timuleni ka torha ra moya ra vanhu vo tala lava tsakelaka. U vula leswaku eka nkarhi wun’wana a a dyondza ni mintlawa ya swichudeni swa Bibele ya 18 leyi a yi hangalake ni hafu ya tiko ra Estonia laha a ku ta vanhu va kwalomu ka 80. A a endzela mintlawa yoleyo a famba hi bazi, minkarhi yo tala a etlela eswitichini swa mabazi endzeni ka nkwama wa yena wo etlela eka wona. Swichudeni swa yena swa Bibele swo tlula 50 swi khuvuriwile, naswona wa ha fambisa tidyondzo ta Bibele ta mune hambileswi a nga ni malembe ya 84. Ku tirha ka yena hi matimba ku tswale mihandzu leyinene ngopfu—sweswi ku ni mavandlha lama kulaka ni Tiholo ta Mfumo emadorobeni yo tala lawa a tshameke a ma endzela.
Vamakwerhu volavo lava tiyimiseleke lava a va tele ku ta pfuna na vona va vuyeriwile. Vo tala va vule leswaku swi va vuyerise swinene ku tiva vanhu va kwalaho ni ndlela leyi va hanyaka ha yona. Reino Kesk u ri: “Swi endla leswaku u va ni langutelo leri anameke naswona swi ku pfuna leswaku u vona swilo hi ndlela leyi Yehovha a swi langutaka ha yona loko a languta misava hinkwayo.”
MAENDZO YO SUNGULA YA VALANGUTERI VA SWIFUNDZHA
Enkarhini wolowo wa ku andza ka xihatla, maendzo lama khutazaka ya valanguteri va swifundzha ma pfune swinene eku tiyiseni ka mavandlha. Valanguteri va swifundzha va tinyiketerile eswiavelweni swa vona, hakanyingi va heta tiawara ta 15 hi siku—va ri entirhweni wa nsimu, va ri eminhlanganweni va tlhela va yi fambisa va tlhela va hlamula swivutiso swo tala leswi vamakwerhu a va swi vutisa.
Mavandlha ya xifundzha xo sungula lexi vumbiweke a ma kumeka aEstonia, eLatvia, eLithuania ni le Kaliningrad. Ensin’wini yoleyo, a ku ri ni mavandlha ya 46 ni mintlawa ya 12, laha a ku tirhisiwa tindzimi ta mune! Nakambe mulanguteri wa xifundzha a a ri ni swiavelo swin’wana leswi dyaka nkarhi, swo tanihi ku khathalela timhaka to tsarisa swilo le Latvia ni le Lithuania. Sweswi le Estonia ntsena ku ni swifundzha swa mune.
Lauri Nordling, makwerhu wa kwalaho loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha hi 1995, u ri: “Vahuweleri a va ma tlangela swinene maendzo ya mulanguteri wa xifundzha. Hakanyingi loko hi hlangana leswaku hi ta huma nsimu, kamara leri a hi hlanganela eka rona a ri va ri tele hi vanhu. Siku rin’wana kamara rin’we a ri tele hi vamakwerhu va xinuna ni va xisati va 70. Loko a wu lo hoxa apula emoyeni, a ku nga ta va na ndhawu laha a ri ta wela kona.”
MINTLHONTLHO YA KU DYONDZA RIRIMI LERINTSHWA
Vanhu vo tala swa va tikela ku dyondza ririmi lerintshwa, naswona swa tika swinene ku tiva Xiestonia. Hi xikombiso, Markku Kettula, loyi a a ri murhumiwa lontshwa, a a vulavula ni wanuna un’wana malunghana na Yesu Kreste. Ematshan’weni yo vula leswaku Yesu i Rahuvürst, Hosana ya Ku Rhula, u kandziyise ko hlayanyana leswaku Yesu i rahuvorst—vhoroso ya ku rhula. Endzhaku ka loko Markku a pfule Bibele eka Esaya 9:6 wanuna yoloye la hlamaleke hi kona a nga twisisa leswaku xihlovo xa ku rhula ka xiviri a hi nchumu lowu nga dyiwaka!
Makwerhu wa xisati la nga phayona a a dyondza Xirhaxiya endzhaku ka loko a rhurhele aEstonia. Loko a ri ensin’wini, hi xihoxo u gongondze endlwini ya nkulu wa vandlha wa kwalaho, loyi makwerhu yoloye wa xisati a a nga n’wi xiyi. U sungule ku chumayela nkulu yoloye a ri karhi a khome ni xihlamusela-marito hi voko. Makwerhu loyi u ringete ku n’wi hlamusela leswaku i nkulu evandlheni. U hatle a languta rito leri nge “nkulu” eka xihlamusela-marito kutani a kuma xiga lexi nge “la dyuhaleke.”
Makwerhu loyi wa xisati u te: “Kambe a wu dyuhalanga ngopfu! Naswona, eParadeyisini u nga tlhela u va muntshwa.” Endzhaku ka loko nkulu loyi a n’wi kombe tibuku ta nhlengeletano leti a a ri na tona endlwini ya yena, hi kona makwerhu loyi wa xisati a nga twisisa leswaku makwerhu loyi a a nga dyuhalanga ngopfu kambe entiyisweni a a ri nkulu.
MUAVANYISI LA NGE XIKWEMBU A XI KONA A DYONDZA NTIYISO
Hi nkarhi wa ku fuma ka mfumo wa Soviet, Viktor Sen u gweviwe ku tshama ekhotsweni malembe mambirhi hikwalaho ka leswi a aleke ku ya evusocheni. Endzhaku ko tirhela xigwevo xa yena ku ringana lembe, u endle xikombelo xa leswaku a yisiwa eSiberia tanihi muhlapfa la ntshunxekeke, ku nga nchumu lowu a wu ta endla leswaku a va ni ntshunxeko lowukulu. Loko ku ri karhi ku hlanganiwile leswaku ku ta vulavuriwa hi xikombelo xa yena xa ku ntshunxiwa a nga si heta xigwevo xa yena, vaavanyisi va vulavule na yena va hlundzukile, muavanyisi un’wana a kala a vula leswaku vanhu vo fana na makwerhu loyi va fanele va hayekiwa kumbe va baleseriwa.
Endzhaku ka malembe yo hlayanyana, makwerhu un’wana u tivise Viktor eka ntlawa wa vanhu lava tsakelaka entsombanweni, kutani a ku: “Xana u kona munhu loyi u n’wi tivaka eka vanhu lava?”
Viktor u te: “A ndzi tivi munhu.”
Makwerhu loyi u n’wi vutisile a ku: “Hakunene?” Endzhaku ka sweswo u kombetele wanuna un’wana eka ntlawa wolowo, loyi a swi ri erivaleni leswaku a a khomiwe hi tingana swinene, kutani a vutisa a ku: “Ni wanuna loyi a wu n’wi tivi?”
Ni hi nkarhi wolowo Viktor a a nga n’wi tivi wanuna yoloye leswaku i mani. Viktor u hlamale swinene loko a kuma leswaku wanuna yoloye a ku ri Yuri, un’wana wa vaavanyisi lava a va ri kona loko ku vulavuriwa hi mhaka ya xikombelo xa yena xo ntshunxiwa a nga si heta xigwevo xa yena. Sweswi se a a dyondza Bibele naswona a a ri entsombanweni na Viktor. I yini lexi cinceke ndlela leyi Yuri a a ti teka ha yona Timbhoni ta Yehovha?
Yuri u ri: “Ndzi kuriseriwe endyangwini wa vanhu lava nga ni tihanyi lava nge Xikwembu a xi kona. Loko ndza ha nghena xikolo, a ndzi tala ku nyikela tinkulumo malunghana ni ndlela leyi vukhongeri byi nga ni khombo ha yona. Kutani endzhaku ka malembe yo tala, ndzi tshamile minkarhi yo hlayanyana ndzi yingisela loko Timbhoni ta Yehovha ti dyondzela vanghana va mina Bibele. Ndzi swi xiyile leswaku hambileswi a ndzi ma tiva kahle mavunwa ya vukhongeri, entiyisweni a ndzi nga tivi nchumu hi Bibele. Kutani ndzi sungule ku tsakela ku tiva leswi engetelekeke hi Bibele.”
Endzhaku ka loko Yuri a khuvuriwile, u byele Viktor a ku: “Loko hi ri ehubyeni enkarhini lowu hundzeke a hi nga tshamanga swin’we. Kambe loko ho tshuka hi tengiseriwa mhaka leyi fanaka, hi ta va hi tshame swin’we! U nge he gweviwi hi mina.” Yuri na Viktor i vakulu le Tallinn sweswi.
XITSUNDZUXO LEXI NGA RIVARIWIKI
Makwerhu loyi a a ha ku rhurhela aEstonia u vulavurisane na Pavel na Margarita ivi a kota ku va byela hi Xiestonia lexi tshovekeke a ku: “Loko mi lava vutomi lebyi nga heriki, mi fanele mi ta eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste namuntlha nimadyambu.” Hi ntsako, mpatswa lowu wu endle xiboho xo ya.
Pavel na Margarita va amukeriwe hi mandla mambirhi eXitsundzuxweni. Kambe loko nkulumo yi ri karhi yi ya emahlweni, va hlamarisiwe hi ku vona wanuna loyi a a ya ehenhla ni le hansi ephancisini a languta vanhu a tlhela a tsala swo karhi exiphephanini. A a va nga swi xiyi leswaku wanuna yoloye a a hlayela vanhu lava a va ri kona. Pavel na Margarita va sungule ku tivutisa leswaku a va ta lava yini, kambe a va chava ku huma va famba hikuva eka vona a swi vonaka onge vavanuna vambirhi va switetemba a va rindzile eminyangweni. Leswi Pavel na Margarita a va nga swi xiyi leswaku vamakwerhu lava a vo va varindzi ntsena, va tibyele leswaku swa antswa va nga ringeti ku famba.
Kambe, loko ku hela nkulumo ya Xitsundzuxo, Pavel na Margarita va twe va swi tsakela loko va twa xivulavuri xi vula leswaku loko munhu a swi tsakela a nga va ni dyondzo ya le kaya ya Bibele ya mahala. Ku chava ka vona ku sungule ku hunguteka loko vamakwerhu va titivisa eka vona hi ndlela ya rirhandzu, hikwalaho mpatswa lowu wu kombele dyondzo ya Bibele. Leswi se a va kunguhate ku rhurha endzhaku ka mavhiki mambirhi, va vutisile loko swi nga koteka leswaku va dyondzeriwa siku ni siku. Loko va rhurhele endlwini ya vona leyintshwa, va bele vamakwerhu va kwalaho riqingho hi ku hiseka, va titivisa eka vona kutani va tlhela va sungula dyondzo ya vona ya Bibele.
‘TIMBHONI LETI YI VONEKE HI MAHLO MINTIRHO YA N’WINA LEYINENE’
Timbhoni ta Yehovha aEstonia ti kombisana rirhandzu hilaha vamakwavo va tona emisaveni hinkwayo va endlaka hakona. (Yoh. 13:35) Vanhu van’wana va ri vona rirhandzu rolero kutani va ta evugandzerini bya ntiyiso.—1 Pet. 2:12.
Toivo u kume buku leyi nge Ku Lavisisa Ka Vanhu Xikwembu eka makwerhu un’wana wa xisati loyi a n’wi tsemeteke misisi endhawini yo tsemeta misisi eka yona. Loko a hete ku yi hlaya, a a lava ku ya eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo kambe a a kanakana hikuva a a byeriwe leswaku a tivonela eka Timbhoni. Hikwalaho u endle xiboho xo veka Timbhoni tihlo loko ti ri eHolweni ya Mfumo, yena a titshamele emovheni ya yena. A a lava ku vona leswaku i vanhu va njhani lava a va nghena eholweni loko minhlangano yi nga si sungula ni leswaku a va languteka njhani loko va huma eholweni endzhaku ka minhlangano.
U khumbeke swinene loko a vona vamakwerhu va xisati va angarhana hi ndlela ya rirhandzu; u nambe a swi vona leswaku vanhu lava a va khathalelana hakunene. U sungule ku ya eminhlanganweni hi ku hiseka naswona u sungule ku dyondza Bibele. U endle nhluvuko hi xihatla naswona swi nga si ya kwihi se a a chumayela van’wana hi ku hiseka. Sweswi i Mbhoni leyi khuvuriweke.
“YEHOVHA U HLAMULE XIKHONGELO XA MINA!”
Hi 1997 Maria la tshamaka eximutanini lexitsongo lexi vuriwaka Tootsi u nyikiwe xiphephana xa Kingdom News No. 35. U xi hlayile xiphephana xexo hiloko a tsalela hofisi ya rhavi a kombela dyondzo ya Bibele. Endzhakunyana ka kwalaho, Markku na Sirpa va ka Kettula, ku nga varhumiwa lava tshamaka ePärnu, va sungule ku dyondza Bibele na Maria. Loko Maria a nga si dyondza ku ya kwihi u sungule ku byela van’wana ntiyiso, naswona swi nga si ya kwihi Ingrid, nsati wa n’wana wa yena wa jaha swin’we ni muakelani wa Ingrid la vuriwaka Malle na vona va hlanganyerile eka dyondzo yoleyo. Loko Maria a lava ku huma nsimu, vakulu va ringanyete leswaku a rhanga a ya eminhlanganweni ya vandlha nkarhi na nkarhi. Hambiswiritano, vandlha ra le kusuhi a ri ri ePärnu, laha ku nga 40 wa tikhilomitara ku ya kona naswona a a nga ri na mali yo ya kona nkarhi na nkarhi. Hikwalaho endzhaku ko khutaziwa hi varhumiwa, Maria u khongerile a kombela mpfuno eka Yehovha.
Loko varhumiwa va tlhela va n’wi endzela, Maria u vule a tsakile a ku: “Yehovha u hlamule xikhongelo xa mina!”
Markku na Sirpa va n’wi vutisile va ku: “U xi hlamule njhani xikhongelo xa wena?”
U hlamusele a ri karhi a tsakile a ku: “Ndzi ta vitana vanhu va ta endlwini ya mina kutani mi nga hlela minhlangano mi tlhela mi simeka vandlha laha. Kutani ndzi nga ta eminhlanganweni ndzi tlhela ndzi sungula ku huma nsimu.”
Varhumiwa a va nga lavi ku n’wi heta matimba, kambe va n’wi hlamusele hi vutlhari leswaku ku vumba vandlha lerintshwa a ku nga ri matlangwana. Va n’wi khutaze ku ringeta ku ya eminhlanganweni ePärnu, a sungula a ya hi Tisonto ntsena.
Maria u tlhele a khongela hi mhaka ya ku ya eminhlanganweni. Ku engetela kwalaho, Maria u endle xiboho xo tihlayisela mali hi ku tshika ku hakelela phepha-hungu. Swi nga si ya kwihi se a a ri ni mali leyi eneleke yo hakela loko a ya eminhlanganweni minkarhi ya mune hi n’hweti naswona u tsakile loko a sungula ku hlanganyela entirhweni wo chumayela. Kambe Maria a a ta kuma mikateko yin’wana leyikulu.
Loko vakulu va vona leswaku va tele vanhu lava tsakelaka le Tootsi, va hlele leswaku ku khomiwa dyondzo ya buku kwalaho, laha Maria, Ingrid, Malle ni vanhu van’wana lava tsakelaka a va kota ku va kona. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, Maria na Malle va khuvuriwile naswona Ingrid u khuvuriwe eka ximumu xa haxawa wa kona. Nuna wa Malle u khuvuriwe endzhakunyana ka kwalaho naswona makwavo wa xisati wa Malle u khuvuriwe hi xixika xa haxawa wa kona. Ntlawa lowutsongo lowu kulaka wa le Tootsi wa tsaka hi leswi Kingdom News No. 35 yi endleke leswaku ntiyiso wu tiviwa eximutanini lexitsongo xa vona ni leswaku Yehovha u va katekisile hikwalaho ka swikhongelo swa vona swo tala.
Eka makume mambirhi ya malembe lama hundzeke, ntirho wa Mfumo wu tswale mihandzu wu tlhela wu tisa ntsako lowukulu loko vanhu vo tala va timbilu letinene va khitikanela enhlengeletanweni ya Yehovha. Kambe, xana vanhu volavo hinkwavo va timbilu letinene a va ta hlengeletana kwihi leswaku va gandzela Xikwembu xa ntiyiso va tlhela va dyondzisiwa hi xona?
KU LAVEKA TIHOLO TA MFUMO HI XIHATLA!
Ndhawu yo sungula yo hlanganyela eka yona yi akiwe eRäpina, le dzongeni wa Estonia, naswona vamakwerhu va yi tirhise malembe yo tala. Kambe a swi ri erivaleni leswaku matshalatshala yo aka ya kwalaho a ma nga ta swi kota ku fambisana ni nhlayo ya vahuweleri leyi a yi andza hi ku hatlisa. Hofisi ya Vunjhiniyara erhavini ra le Finland yi pfunete hi ku sungula ku mpfampfarhuta Tiholo ta Mfumo ni miako ya tihofisi yi endlela matiko ya le Baltic. A swi tsakisa ku vona Holo ya Mfumo yo sungula yi akiwa le Maardu hi 1993, ivi hi ku hatlisa yi landzeriwa hi tin’wana to tala.
Sweswi le Estonia ku ni Tiholo ta Mfumo ta 33 leti tirhisiwaka hi mavandlha ya 53. Vamakwerhu va tsaka leswi va nga ni Tiholo ta Tinhlengeletano timbirhi, yin’wana yi le Tallinn kasi leyin’wana yi le Tartu, hatimbirhi ka tona ti hetiwe hi 1998.
Alexandra Olesyuk loyi a nga ni nkarhi wo leha a ri Mbhoni u ri: “A hi swi navela ku aka Holo ya Mfumo le Tartu. Kutani loko hi komberiwe ku ya basisa laha Holo ya Mfumo a yi ta akiwa kona, a ndzi ri wo sungula ku ya a ya basisa, hambileswi a ndzi ri ni malembe ya 79! Ndzi basisile ndzi tlhela ndzi rhwalela swilo. Nkarhi hinkwawo loko ndzi hundza hi bazi laha a ku akiwa Holo ya Mfumo, a ndzi rila hikwalaho ko tsaka. Ndzi tlhele ndzi rila loko holo yi hetiwa.”
HOFISI LEYINTSHWA YO HUNDZULUXELA EKA YONA
Leswi nhlayo ya vahuweleri a yi ya emahlweni yi kula, a ku laveka miako leyikulu leswaku ku ta khathaleriwa swilaveko swa tiko leri naswona ngopfu-ngopfu swa ntlawa wa vahundzuluxeri. Ku kumiwe muako lowu nga helangiki lowu a wu vonaka wu faneleka le Tallinn, e77 Herzeni (laha sweswi ku nga Puhangu) Street. Hambiswiritano, a wu lava ku lulamisiwa.
Rhavi ra le Finland ri tise tipulani, swilo swo aka ha swona ni mali ri tlhela ri rhumela vanhu lava nga ta lulamisa muako wolowo. Loko rhavi rolero a ri nga hoxanga xandla, a swi ta va swi nga kotekanga ku endla ntirho wolowo. Hi xikombiso, swilo swo aka ha swona swa kwalaho a swi ri swa xiyimo xa le hansi kumbe a swi nga kumeki hi nkarhi wolowo. Ku engetela kwalaho, i vamakwerhu va nga ri vangani va le Estonia lava eku sunguleni a va ri ni vuswikoti byo aka lebyi a byi laveka leswaku ku endliwa ntirho. Hambiswiritano, vamakwerhu va kwalaho va leteriwile hakatsongo-tsongo va tlhela va pfuniwa leswaku va va ni ntokoto lowu engetelekeke. Hi February 1994, xiyenge xo sungula xa muako wa hofisi a xi herile. Hi lembe rero, ku hlawuriwe vamakwerhu lava vumbaka Komiti ya Tiko (Toomas Edur, Reino Kesk na Lembit Reile) lava a va tirha ehansi ka rhavi ra le Finland, leswaku va pfuna matiko manharhu ya le Baltic. Leswi a ku laveka ndhawu leyi engetelekeke, ku tlhele ku engeteriwa miako hi 1997 na hi 1999.
Khampani ya mati, leyi a yi ri eka muako lowu nga etlhelo ka miako ya hina hi nkarhi wolowo, yi tsakele ndlela leyi ntanga wa Bethele a wu endliwe ha yona. Hikwalaho, vamakwerhu va pfune vanhu va khampani yoleyo ku sasekisa ntanga wa vona, rihlampfu ra vona ni fambiselo ra vona ra mavoni, ivi vamakwerhu va hunguteriwa mali leyi a va yi hakela eka mati. Hikwalaho, muako wa vona wu hetelele wu languteka ku fana ni miako ya le Bethele. Endzhakunyana, khampani yoleyo yi xavisele vamakwerhu muako wa vona hi mali ya le hansi swinene. Ndhawu leyin’wana yi tirhiseriwa ku rhekhodela eka yona tidrama ta le ntsombanweni ni ti-DVD, ku katsa ni ti-DVD ta ririmi ra mavoko. Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli na xona xi khomeriwa eka xiyenge xin’wana xa muako lowu lowu lulamisiweke.
MINTSOMBANO YA MATIKO YO HAMBANA-HAMBANA LE TALLINN
Vamakwerhu va xinuna ni va xisati va le Estonia a va tsake swinene loko va byeriwa leswaku va ta khoma Mintsombano ya Matiko yo Hambana-hambana leyi nge “Varhumiwa Va Ku Rhula Ka Xikwembu” hi 1996. Emintsombanweni yimbirhi leyi khomeriweke le Tallinn a ku ri ni vamakwerhu lava vulavulaka Xiestonia ni Xirhaxiya swin’we ni vamakwerhu lava humaka eLatvia ni le Lithuania. Ku rhambiwe ni vanhu van’wana lava humaka ematikweni ya 15. Mintsombano yoleyo yimbirhi leyi a yi ri ya masiku manharhu yi khomiwe hi August. Swirho swa ntlhanu swa Huvo leyi Fumaka, ku nga Makwerhu Barber, Henschel, Jaracz, Schroeder na Sydlik, a swi tile leswaku swi ta tiyisa vamakwerhu hi tinkulumo ta swona leti khutazaka. Emintsombanweni yoleyo ku te vanhu va 11 311 naswona vanhu lava tinyiketeleke va 501 va khuvuriwile.
Mintsombano leyi yi nyikele vumbhoni lebyinene naswona yi koke nyingiso wa vanhu vo tala. Ku tlhele ku va ni xiviko lexi tekeke khume ra timinete lexi haxiweke eka TV. N’wini wa xitichi xa xiya-ni-moya u haxe nongonoko lowu a wu dzunisa Timbhoni hikwalaho ko va “vanhu lavanene.”
Rirhandzu ra vamakwerhu ri vonake hi ku olova loko ntsombano ha wun’we wu hela naswona va fanele va lelana. Mavoko lawa a ma kombisa ku lelana swin’we ni swidukwana ni mihloti ya ntsako a swi kombisa ndlela leyikulu leyi vagandzeri va ntiyiso va Yehovha va rhandzanaka ha yona. Ku phokotela mavoko ka vayingiseri hinkwavo endzhaku ka xikhongelo xo pfala ku kombise ku tlangela ka vona loku enteke eka Tata wa hina la nga ni rirhandzu wa le tilweni, ku nga Yehovha. Mintsombano yoleyo a yi rivariwi ematin’wini ya Timbhoni ta Yehovha aEstonia.
KU TLHELA KU VA NI RHAVI
Exikarhi ka 1926 na 1940, hofisi a yi ri le Tallinn. Kutani, ku sukela hi 1994, ku ve ni Hofisi ya Tiko aEstonia, leyi a yi languteriwa hi rhavi ra le Finland. Ku hetisisiwe swilo swo tala naswona vanhu vo tala a va tivutisa loko tiko ra Estonia ri ta tlhela ri va ni rhavi ra rona. Nhlamulo yi fike hi March 1, 1999, loko Huvo leyi Fumaka yi hlawula Toomas Edur, Reino Kesk (loyi sweswi a tirhaka erhavini ra le Democratic Republic of Congo), Lembit Reile na Tommi Kauko leswaku va va swirho swa Komiti ya Rhavi ya le Estonia. Sweswi ku ni vanhu va kwalomu ka 50 lava tirhaka erhavini, va khathalela swilaveko swa malandza ya Yehovha ya 4 300 ya le Estonia lama tirhaka hi matimba ma tlhela ma tshembeka.
KU LANGUTELA VUMUNDZUKU HI NTSHEMBO
Vumundzuku byi va khomele yini vanhu va Yehovha aEstonia? Yehovha a nga tsandzekanga ku kongomisa ni ku tiyisa malandza ya yena yo tshembeka. Hakunene, vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava tshameke va tshembekile aEstonia hi nkarhi wa ku xanisiwa hi Manazi ni hi mfumo wa Soviet va tiyisiwe hi Yehovha hi tindlela to hlawuleka ni leti nga rivalekiki. Vona swin’we ni vamakwavo emisaveni hinkwayo va tsaka leswi vito lerikulu ra Yehovha ri endliweke ri tiviwa ri tlhela ri kwetsimisiwa etirhiphabliki ta khale ka tiko ra Soviet Union.—Mal. 1:11.
Ka ha ri ni vanhu vo tala lava titsongahataka ni va timbilu letinene aEstonia lava lavaka ku dyondza hi Xikwembu xa ntiyiso. Xiyimo lexi nga kona sweswi xa ku gandzela hi ku ntshunxeka xi pfumelela Timbhoni ta Yehovha ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Yehovha ku tlula rini na rini.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Mhaka ya yena ya vutomi yi kumeka eka Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) xa June 15, 1963, matluka 373-376.
b Swigwevo ni swiyimo leswi a swi ri kona emakhotsweni ni le tikampeni swi hlamuseriwa eka Buku Ya Lembe Ya Timbhoni Ta Yehovha Ya 2002, tluka 157.
c Xalamuka! ya February 22, 1986, (hi Xinghezi) yi hlamusela ndlela leyi Makwerhu Edur a tshikeke ha yona ku tlanga khororo ni leswaku a a tshikela yini.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 172]
“A ndzi nga swi pfumali swilo leswi nga swa nkoka hakunene”
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 204]
“A swi va swinene loko ndzi pfaleriwa ndzexe”
[Bokisi leri nga eka tluka 168]
Nkatsakanyo Wa Estonia
Tiko ra kona
Tiko ra Estonia ri rhurile, vaaki va kona va hangalakile va tlhela va nga tali, naswona ri ni misinya yo leha ni makhwati lama tlhumeke, ri ni mativa yo tlula 1 400, swinambyana ni milambu ya kwalomu ka 7 000 ni tinhlangasi leti ku nga tshamiki vanhu eka tona. Swihlala leswi tlulaka 1 500 swi vumba tiphesente ta khume ta tiko ra Estonia. Ndhawu leyikulu ya tiko leri yi pyatlalarile naswona yi tlakuke hi 50 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Edzonga-vuxa ku ni rivala ro saseka leri nga ni maganga-ganga.
Vanhu va kona
Vanhu lava endlaka 68 wa tiphesente i va le Estonia, naswona 26 wa tiphesente ta vona i va le Rhaxiya kasi tiphesente letin’wana leti saleke i vanhu va le Ukraine, Belarus ni va le Finland. Vukhongeri bya vona byi katsa bya Lutere, bya Orthodox ni vanhu van’wana lava tivulaka Vakreste swin’we ni Mamoslem ni Vayuda. Vanhu vo tala a va ngheni kereke kumbe va nghena tikereke leti va nga boxiki mavito ya tona.
Ririmi ra kona
Xiestonia i ririmi ra ximfumo naswona xi yelana ni Xifinixi ni Xihungary. Vanhu lava tlulaka kotara ya tiko leri va vulavula Xirhaxiya.
Swakudya swa kona
Leib (xinkwa xa ntima) ni mazambhana, makwembe, saladi ya betiruti ni khavichi leri tsemeleriweke leswi cheriweke munyu ni vhiniga swi rhandziwa ngopfu. Swakudya swin’wana swo hlawuleka swi katsa sült (nyama ya xirhodyana leyi nga ni jeli), rosolje (nhlampfi leyi vuriwaka xigedlana ni betiruti), sopo ya swikowa swa nhova, nyama ya nguluve, nhlampfi ni nyama leyi oxiweke hi musi. Swirhelerisi swi katsa kringel, ku nga xinkwa xo tsokombela lexi petsiweke ivi xi cheriwa madiriva lama omisiweke ni timongo ni ti-pancake.
Maxelo
Ximumu xa kona xa titimela kasi xixika xa xona a xi titimeli ku tlula mpimo. Siku ro leha swinene hi ximumu ri ni tiawara to tlula 19 ta nhlikanhi kasi siku ro koma swinene hi xixika ro va ni tiawara ta tsevu ta nhlikanhi. Hambileswi hi ximumu ku nga kufumelaka ku fana ni le Mediteraniya le ribuweni ra le dzonga vupela-dyambu, maxelo ya xixika ma gwitsirisa ni swilo.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 183, 184]
“A Hi Ri Ndyangu Wun’we”
ADOLF KOSE
U VELEKIWE HI 1920
U KHUVURIWE HI 1944
U FE HI 2004
MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U tshame a pfaleriwa ekhotsweni ra le Siberia ku sukela hi 1951 ku ya fika hi 1956. U pfunete ku hlela ntirho wo chumayela ematikweni ya Baltic ni le n’walungu vupela-dyambu bya Soviet Union.
◼ ADOLF u ri: “Ndzi khomiwe hi 1950 kutani ndzi yisiwa ekampeni ya nxaniso le Inta eSiberia. Eka lembe ni hafu ra mina ro sungula, a ndzi nga tivi leswaku ku humelele yini hi nsati wa mina ni hi vana va hina vambirhi va vanhwanyana lavatsongo lava a va hlongoleriwe eka xiphemu xin’wana xa Siberia.
“A ku ri ni vun’we byo hlawuleka exikarhi ka vamakwerhu. A hi ri ndyangu wun’we. A hi avelana swakudya swa moya ni swa nyama.
“Endzhaku ko tlhelela aEstonia, hi langutane ni swiphiqo swo tala swinene. A hi ta vulavurisana njhani na ‘Manana’ wa hina, ku nga nhlengeletano? A hi ta endla yini leswaku hi tshama hi ri ni vun’we tanihi vamakwerhu? A hi ta wu yisa njhani emahlweni ntirho wo chumayela?
“A ndzi lava ku dyondza Xifinixi leswaku ndzi ta kota ku vulavurisana ni vamakwerhu lava hi tiselaka minkandziyiso. A swi nga olovi hilaha a ndzi ehleketa hakona hikuva a ku nga ri na tibuku ta ririmi kumbe swihlamusela-marito leswi xavisiwaka.
“Loko swi ta emhakeni ya ku gandlisa, a ku ri nandzu ku va ni muchini wo thayipa lowu nga tsarisiwangiki ku katsa ku va ni michini yo gandlisa. Munhu un’wana ni un’wana loyi a a kandziyisa minkandziyiso leyi yirisiweke a a ta khomiwa ku ringana malembe ya nkombo. Nakambe a swi tika hikuva swilo hinkwaswo leswi a swi tirhiseriwa ku gandlisa a swi nga olovi ku swi kuma. Endzhaku ko ringeta minkarhi yo tala ndzi tirhisa swilo leswi a swi ri kona, ndzi hetelele ndzi swi kotile ku sungula maendlelo ya mina yo gandlisa. Xo sungula ndzi tiendlele muchini wo gandlisa (lowu kombisiweke laha hansi). Kutani a ndzi thayipa rungula eka lapi leri petiweke emafurheni leri a hi tiendlele rona. Leswi a swi endla leswaku ku va ni timbhovo laha ku nga ni mafurha. Hi gandlise nkandziyiso wo sungula hi ku tirhisa inki leyi endliweke hi ku hlanganisa nsiti ni xikontiri. Loko hi ri karhi hi gandlisa, inki leyi hi tiendleleke yona a yi nghena etimbhoveni ta lapi kutani yi salela eka phepha leri nga hala hansi. Ntirho wolowo a wu tika, wu dya nkarhi naswona wu ri ni khombo eka rihanyo ra munhu hikuva risema leri humaka eka inki ni tikhemikhali tin’wana a ri ri ni khombo. A swi tika ku kuma moya wo tenga hikuva mafasitere a ma pfariwa swinene leswaku ntirho wu ta tshama wu ri xihundla.”
Eminkarhini yoleyo yo tika, hi xivindzi Adolf u landzele nkongomiso wa nhlengeletano, minkarhi hinkwayo a tiyiseka leswaku Yehovha u ta nyikela tinhlamulo hi nkarhi lowu faneleke. U tirhele Yehovha a ri ni langutelo lerinene ni ripfumelo kukondza a fa hi 2004.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 186]
Papila Leri Tsaleriweke Stalin
Hi June 1949, hi xivindzi vamakwerhu lava rhangelaka aEstonia va rhumele mapapila eka vatirhela-mfumo va le Moscow. Rin’we ri rhumeriwe eka Joseph Stalin ivi lerin’wana ri rhumeriwa eka Nikolay Shvernik, loyi a a ri Mutshama-xitulu wa Huvo leyi Tlakukeke ya Soviet.
Eka mapapila wolawo, vamakwerhu a va lava leswaku Timbhoni ta Yehovha leti pfaleriweke emakhotsweni ti namba ti ntshunxiwa nileswaku Timbhoni ti nga ha xanisiwi. Nakambe mapapila wolawo a ma ri ni xilemukiso lexi chavisaka, ma hlamusela ku fana emhakeni ya Faro wa khale wa le Egipta loyi a aleke ku pfumelela Vaisrayele leswaku va ya tirhela Yehovha hi ku ntshunxeka. (Eks. 5:1-4) Hi xivindzi vamakwerhu va te: “Nhlengeletano ya Yehovha Xikwembu . . . yi fanele yi pfumeleriwa ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Yehovha handle ka xihinga eka vaaki hinkwavo va le Soviet Union; loko swi nga ri tano, Yehovha u ta ri lovisela makumu tiko ra Soviet Union ni Vandla ra Makhomunisi.”
Adolf Kose u ri: “A hi swi xiya leswaku rungula rero a ri chavisa. A hi nga swi lavi ku posa mapapila wolawo eTallinn hikuva a swi ta tiviwa leswaku ma huma eka hina. Kutani hi ye eLeningrad (St. Petersburg) hi fika hi ma posa kona.”
A swi tiviwi loko Stalin a ri hlayile papila rero kumbe a nga ri hlayanga kambe rona ri kumiwile. Loko vamakwerhu va xinuna va ri karhi va konanisiwa, a va kombiwa kopi ya papila rero, laha a ku tsariwe leswaku: “Nhlengeletano leyi yi fanele yi herisiwa!” Swi nga si ya kwihi vamakwerhu va xinuna vo tala va sungule ku khomiwa naswona ku xanisiwa ku tinyike matimba. Papila leri rhumeriweke Shvernik ri kumiwe eka tirhekhodo ta tiko ri ri ni xitempe xa mfumo.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 189]
Ntlawa Wa KGB Ni Nhlengeletano Ya Hina
Eku heleni ka va-1940, ntlawa wa maphorisa ya le xihundleni wu endle matshalatshala lamakulu leswaku wu tiva ndlela leyi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu hleriweke ha yona. Vanhu van’wana a va endla onge va tsakela ntiyiso kasi va lava ku kumela ntlawa lowu wa KGB rungula ro karhi. Chati leyi nga laha hansi, leyi kumiweke eka tirhekhodo ta mfumo leti nga le Tallinn, yi kombisa leswaku ntlawa wa KGB a wu ri ni rungula ra nkoka. Tirhekhodo toleto a ti katsa mavito ya vamakwerhu lava vumbaka Komiti ya Ntirho, lava a va langutela ntirho emadorobeni lamakulu ya le Estonia swin’we ni lava a va katseka entirhweni wo gandlisa.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 191]
A Nga Miyetiwanga Hi Vakaneti
ELLA TOOM
U VELEKIWE HI 1926
U KHUVURIWE HI 1946
MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U gweviwe ku tshama ekhotsweni malembe ya 13 kambe u ntshunxiwe endzhaku ka loko a tshame malembe ya ntlhanu ni tin’hweti ta tsevu.
◼ ELLA u ri: “Valawuri va ndzi pfalele ndzexe masiku manharhu leswaku ndzi ta landzula ripfumelo ra mina ni leswaku ndzi nga ha vulavuli na munhu hi mfumo wa Xikwembu kumbe ku pfumela eka wona. Maphorisa ma huwelele ma ku: ‘Hi lava ku endla leswaku hambi ku ri vito ra Yehovha ri nga ha tsundzukiwi laha Estonia! Wena u ta ya ekampeni kasi lavan’wana va ta ya eSiberia!’ Va ndzi vungunyile va ku: ‘U kwihi Yehovha wa wena?’ A ndzi pfumelanga ku va muxengi. Swa antswa ku tshama ekhotsweni ndzi ri ni vuxaka lebyinene ni Xikwembu ematshan’weni yo tshama ekaya ndzi nga ri ni vuxaka na xona. Hambiloko ndzi ri ekhotsweni, a ndzi nga titeki ndzi pfaleriwile. Minkarhi hinkwayo a ndzi swi vona leswaku Yehovha u pfumele leswaku ndzi yisiwa ekhotsweni leswaku ndzi ta chumayela ensin’wini ya mina leyintshwa.
“Ekampeni yin’wana masiku hinkwawo a ndzi tolovele ku famba-famba ni munhu loyi a tsakelaka. Kutani siku rin’wana hi hlawule ku nga fambi. Hi ku famba ka nkarhi ndzi twe leswaku hi rona siku rero, vanhu van’wana lava hisekelaka vukhongeri etlhelo a va hlele ku ndzi nwerisa enambyeni hikwalaho ka ntirho wa mina wo chumayela.” Ella a nga miyetiwanga hi vakaneti naswona wa ha tirhela Yehovha hi ku tshembeka tanihi phayona ra nkarhi hinkwawo.d
[Nhlamuselo ya le hansi]
d Mhaka ya vutomi ya Ella Toom yi kumeka eka Xalamuka! ya April 2006 matluka 20-24.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 193, 194]
“Yehovha, A Ku Endleke Ku Rhandza Ka Wena”
LEMBIT TOOM
U VELEKIWE HI 1924
U KHUVURIWE HI 1944
MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U tshame aEstonia hi nkarhi wa ku fuma ka Majarimani naswona u tshame ekampeni ya le Siberia ku sukela hi 1951 ku ya fika hi 1956.
◼ LEMBIT a a ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha to tala leti nga vantshwa leti aleke ku joyina vuthu ra Majarimani naswona u boheke ku ya tumbela. Hi vusiku byin’wana maphorisa ma fike ekaya leri Lembit a a tshama eka rona leswaku ma ta ri secha. A ma kume xivilelo xa leswaku ku ni wanuna la sorisaka loyi a a tumbele epurasini rolero. Hi ku hatlisa Lembit u fihle sangu ra yena kutani a nghena eka muhocho lowu nga ehansi ka fulorho a nga ambalanga hala henhla ivi a kasa a ya tumbela. A a wu twa mpfumawulo wa mabutsu ya maphorisa hala henhla ka nhloko ya yena.
Phorisa rin’wana ri kombetele nhloko ya n’wamapurasi hi xibamu kutani ri huwelela ri ku: “Ku ni munhu loyi a nga tumbela endlwini leyi. Hi nga nghena njhani hala hansi ka fulorho?” N’wamapurasi u lo timiyelela.
Phorisa rolero ri te: “Loko munhu loyi a tumbeleke hala hansi a nga humi, hi ta hoxa xibuluki hala hansi ka fulorho!”
Endzhaku ka sweswo Lembit u vone ku vonakala ka rivoni ra vona loko va ri karhi va n’wi lava-lava. Lexi Lembit a a ta xi endla hi nkarhi wolowo a ku ri ku khongela a ku, “Yehovha, a ku endleke ku rhandza ka wena.”
Lembit u ri: “A ndzi tshikileleke swinene kutani ndzi kase ndzi ya endhawini yin’wana ehansi ka fulorho, ndzi tiyimisele ku huma ndzi tinyikela.”
Hiloko a pavalala a rhurile naswona endzhaku ka ku tshikileleka swinene ku ringana timinete ti nga ri tingani, maphorisa ma fambile. Lembit u rindze kwalaho ku ringana nkarhi lowu nga endlaka awara leswaku a tiyiseka leswaku maphorisa wolawo a ma vuyi. Endzhaku ka sweswo, u suke endlwini yoleyo ku nga si va vurhonga leswaku a ya kuma ndhawu yin’wana yo tumbela eka yona.
Loko ku sungula ku fuma mfumo wa Soviet, Lembit u langutane ni miringo yin’wana. “Ndzi gweviwe malembe ya khume ekampeni ya le Noril’sk, eSiberia, leyi a yi ri mpfhuka wa tikhilomitara ta 8 000 ku suka aEstonia. A hi tirha hi matimba emugodini lowu a ku ceriwa nsimbi leyi vuriwaka nickel. Ndhawu leyi a hi tshama eka yona ekampeni a yi ri ya xiyimo xa le hansi naswona ntirho wa kona a wu karharisa swinene. Exiphen’wini xa le n’walungwini xa le Soviet Union ehenhla ka Arctic Circle, hi xixika ku titimela ku tlula mpimo. Minkarhi yin’wana xirhami xa kona xi gwitsirisa ni swilo. Ku ringana tin’hweti timbirhi hi xixika, dyambu a ri vonaki.”
Endzhaku ka malembe ya ntlhanu a tirhisiwa ku fana ni hlonga, Lembit u ntshunxiwile naswona hi 1957 u tekane na Ella Kikas. Emalembeni lama landzeleke, Lembit u tlhele a pfuneta eku hundzuluxeleni ni le ku kandziyiseni ka minkandziyiso. U tiviwa tanihi nkulu la nga ni ntwela-vusiwana a tlhela a va ni rirhandzu, loyi minkarhi hinkwayo a a lunghekele ku tiyisa malandza-kulobye hi tsalwa ro karhi.e
[Nhlamuselo ya le hansi]
e Mhaka ya vutomi ya Lembit Toom yi kumeka eka Xalamuka! (ya Xinghezi) ya February 22, 1999, matluka 10-16.
[Xifaniso]
Lembit na Ella va ka Toom
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 199]
“I Mana Wa Wena”
KARIN REILE
U VELEKIWE HI 1950
U KHUVURIWE HI 1965
MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U velekeriwe ekhotsweni ivi a tekiwa eka mana wa yena leswaku a ya kurisiwa hi kokwa wa yena wa xisati.
◼ KARIN u ri: “Ndzi velekiwe hi nkarhi lowu mana wa mina la vuriwaka Maimu a a pfaleriwe ekhotsweni hikwalaho ka tipolitiki. A ndzi ri n’wana la tsaneke naswona hikwalaho ka leswi xitokisi a xi titimela ndzi khomiwe hi vuvabyi bya nyumoniya eka mahahu ya mina hamambirhi. Kambe ndzi vuye ndzi hola hikwalaho ko pfuniwa hi mubohiwa un’wana la vuriwaka Laine Prööm, loyi a dyondzeke ntiyiso endzhakunyana.
“Hi nkarhi wolowo, vana vo tala va vabohiwa a va yisiwa etindhawini leti ku khathaleriwaka vana lava nga riki na vatswari etikweni hinkwaro ra Soviet Union, leswaku va ta rivala vatswari va vona. Nkateko wa kona, mina ndzi nyikiwe kokwa wa mina wa xisati. Manana u yisiwe ekampeni ya nxaniso ya le Mordvinia, laha a fikeke a hlangana na Ella Toom, makwerhu wa xisati la nga ni xivindzi. Manana u amukele ntiyiso kutani a khuvuriwa kwalaho.
“Ndzi kurisiwe hi kokwa wa mina wa xisati eka malembe ya ntlhanu lama landzeleke. Siku rin’wana ku te wansati loyi ndzi nga n’wi tiviki ekaya ka hina hi nga swi rindzelanga. Kokwana wa xisati u te: ‘I mana wa wena.’ A ndzi pfilunganyekile naswona ndzi hete malembe yo hlayanyana ndza ha ringeta ku tolovela mhaka leyi.” Lexi tsakisaka, Karin na kokwa wa yena wa xisati na vona va amukele ntiyiso.
Endzhakunyana Karin u dyondze Xinghezi kutani a sungula ku pfuneta eku hundzuluxeleni ka minkandziyiso ya hina. U tekane na Lembit Reile, naswona sweswi va tirha swin’we erhavini ra le Estonia.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 201]
Vito Ra Xikwembu eBibeleni Ya Xiestonia
Matsalwa ya Xigriki ma hundzuluxeriwe hi ririmi-mpambukwa ra le dzongeni wa Estonia hi 1686 naswona ma hundzuluxeriwe hi ririmi-mpambukwa ra le n’walungu hi 1715. Bibele leyi heleleke leyi vuriwaka Piibli Ramat yi humesiwe hi 1739 naswona ni vanhu lava tolovelekeke a va yi kuma hi ku olova. A yi tsakisa hikuva a yi tirhisa vito ra Xikwembu ku nga Yehovha, kun’wana ni kun’wana laha ri kumekaka kona eMatsalweni ya Xiheveru, ku nga mukhuva lowu hambeteke wu tirhisiwa eka malembe-xidzana lama landzeleke. Bibele ya Xiestonia ya hi 1988 yi tirhisa vito ra Xikwembu minkarhi ya 6 867 eMatsalweni ya Xiheveru. Hikwalaho ka sweswo, vanhu vo tala va le Estonia va swi tiva leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha.
Xiendlakalo lexi nga rivalekiki xi ve hi July 3, 2009, entsombanweni wa muganga wa Timbhoni ta Yehovha le Tartu, aEstonia, loko Guy Pierce, xirho xa Huvo leyi Fumaka a humesa Bibele leyi nge, Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xiestonia.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 202]
Tibuku Leti Endliweke Hi Mavoko
HELMI LEEK
U VELEKIWE HI 1908
U KHUVURIWE HI 1945
U FE HI 1998
MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U khomiwile kutani a yisiwa eSiberia.
◼ HELMI u khotsiwile hileswi a a ri Mbhoni ya Yehovha kutani a yisiwa eSiberia, laha a fikeke a endla xipachi lexitsongo leswaku a ta hoxa buku ya yena ya tinhla. U rhungelele tsalwa leri khutazaka eka xona, ku nga Varhoma 8:35 leyi nge: “I mani loyi a nga ta hi hambanisa ni rirhandzu ra Kreste? Xana ku ta va nhlomulo kumbe maxangu kumbe nxaniso kumbe ndlala kumbe vusweti kumbe khombo kumbe banga?”
Helmi u kume maphepha man’wana ya buraweni kutani a ma tirhisa ku endla buku. Ebukwini yoleyo u tsale tidyondzo leti khutazaka ta le Bibeleni. Vamakwerhu vo tala va ri kope hi voko rungula hinkwaro leri a ri ri eka tibuku leti a va ri na tona, tanihi leswi minkandziyiso leyi kandziyisiweke a yi nga talanga.
Loko Helmi a vuya eSiberia u byele maphorisa a ku: “Ndza nkhensa leswi mi ndzi yiseke eSiberia leswaku ndzi ya vona tintshava to saseka ta kona—a ndzi nga ta pfuka ndzi ve na mali ya ku ya fika kwalaho!”
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 209, 210]
Moya Wo Pfumala Vutianakanyi
FANNY HIETALA
U VELEKIWE HI 1900
U KHUVURIWE HI 1925
U FE HI 1995
MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U rhurhele aEstonia hi 1930, a fika a phayona kutani a teka n’wana wa Mbhoni loyi a a nga ri ni vatswari a n’wi kurisa.
◼ FANNY u khuvuriwe hi 1925 eFinland hiloko a nghenela ntirho wa nkarhi hinkwawo endzhaku ka malembe mambirhi. Entsombanweni wa le Helsinki, u hlangane na William Dey, mulanguteri wa Hofisi ya Rhavi ya le Yuropa N’walungu. Hambileswi a va nga vulavuli ririmi leri fanaka, Makwerhu Dey u phindha-phindhe rito leri nge “Estonia.” Tanihi leswi Fanny a a swi xiya leswaku u n’wi khutaza leswaku a rhurhela endhawini leyi nga ni xilaveko lexikulu, yena ni maphayona man’wana va rhurhele aEstonia hi 1930. Eka malembe lama landzeleke, u xi tirhise kahle xikanyakanya xa yena leswaku a ya chumayela mahungu lamanene eswifundzheni hinkwaswo swa le Estonia, ku katsa ni le xihlaleni xa Sarema.
Fanny a nga kalanga a tekiwa kambe u titekele n’wana wa nhwanyana la feriweke hi vatswari la vuriwaka Ester a n’wi kurisa, loyi mana wa yena ni tata wa yena loyi a a ri Mbhoni va feke loko a ri ni malembe ya nhungu. Hikwalaho ko rhandziwa hi Fanny, Ester u amukele ntiyiso.
Loko mfumo wa Makhomunisi wu sungula ku fuma ivi ku sungula nxaniso, loko Fanny a a swi lava a a ta va a tlhelele eFinland. Hambiswiritano, u kombise leswaku a nga na moya wa vutianakanyi hi ku hlawula ku tshama ni ntlawa lowutsongo wa vahuweleri va kwalaho. Hikwalaho ka xiboho xa yena lexi a xi tekeke xo tshama, u tiyisele swiyimo swo tala swo tika ni ku tshama endhawini leyi nga tsakisiki, kambe hikwalaho ka leswi a a ri muaka-tiko wa le Finland a nga hlongoleriwanga eSiberia.
Hi va-1950, Fanny a a tirha ku fambisa minkandziyiso leyi a yi ri eka tifilimi letitsongo ta khamera ni mapapila, a suka na swona eFinland a swi yisa aEstonia. A a tiviwa tanihi munhu la nga ni xivindzi ni vutlhari naswona hambileswi minkarhi yin’wana swiyimo a swi tika swinene, a nga kalanga a khomiwa. Hi xikombiso, siku rin’wana u ye eLeningrad (St. Petersburg) leswaku a ya landza minkandziyiso leyi a yi ri eka tifilimi letitsongo ta khamera eka makwerhu un’wana wa le Finland, loyi a va ta hlangana ephakeni yo karhi. Kutani yena a a fanele a teka tifilimi teto ivi hi ku hatlisa a ti nyika vamakwerhu vambirhi va le Estonia. Hambiswiritano, vamakwerhu volavo va le Estonia va xiye leswaku a va landzeleriwa hi maphorisa lama tirhaka exihundleni kutani va ringeta ku hundza Fanny a nga va vonanga. Fanny ni makwerhu loyi wa le Finland va fambe va kongoma eka tlhelo leri vamakwerhu va le Estonia a va huma eka rona. Loko a a lo ringeta ku va xeweta kumbe ku va nyika tifilimi teto, maphorisa lama tirhaka exihundleni a ma ta swi xiya leswaku va tirhisana. Lexi hlamarisaka hileswaku Fanny u lo va hundza onge hiloko a nga va tivi. Entiyisweni, a a nga va vonanga hambileswi a a va tiva kahle havumbirhi bya vona! Hikwalaho ka sweswo, maphorisa lama tirhaka exihundleni a ma swi tivanga leswaku i vamani lava fambisaka minkandziyiso naswona tifilimi teto ti fike ti hlayisekile endzhaku ka nkarhi. Mpfuno wa Fanny wu endle leswaku swakudya swa moya swi fika kahle naswona lexi tsakisaka hileswaku maphorisa a ma kalanga ma ti kumile tifilimi teto letitsongo.
Makwerhu loyi wa xisati la nga ni rirhandzu, u tirhele Yehovha hi ku tshembeka ku ringana malembe ya 70 kukondza a fa a ri ni malembe ya 95 naswona a a ha tshama aEstonia.
[Xifaniso]
A ri eku fambiseni ka minkandziyiso eLeningrad hi 1966
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 213]
Hi Vengiwile
Yesu u byele vadyondzisiwa va yena a ku: “Ma tsaka n’wina loko vanhu va mi rhukana ni ku mi xanisa ni ku mi hembela hi swilo hinkwaswo swo homboloka hikwalaho ka mina.” (Mat. 5:11) Ku kombisa leswaku marito lama vuriweke hi N’wini wa tona i ya ntiyiso, Timbhoni ta Yehovha ti tshamela ku lumbetiwa. Timbhoni a ti lumbetiwa hi leswaku i nhlangano wa tipolitiki lowu katsekaka eku tekeleni hansi ka mfumo swin’we ni ku tirhisana ni tinhlori. Ngopfu-ngopfu eku heleni ka va-1950 ni le ku sunguleni ka va-1960, maphepha-hungu a ma vula leswaku ntirho wa hina a wu rhangeriwa hi mfumo wa le United States nileswaku a hi tirhisiwa hi ndlela yo biha hi van’wankumi va le Amerika.
Endzhaku ka loko Silver Silliksaar a ale ku nghenela vusocha hi 1964, u hehliwe hileswaku u xenga tiko ra rikwavo hiloko a gweviwa ku tshama ekhotsweni. Nakambe, ku endliwe filimi yo koma ya nandzu wa yena, leyi a yi ri ni mavunwa ya Vukhomunisi, leyi kombisiweke etindhawini hinkwato to tlangisa tifilimi ta le Estonia. Vamakwerhu vo tala lava aleke ku nghenela vusocha a va pfaleriwa ekhotsweni ku ringana malembe mambirhi kumbe manharhu. Jüri Schönberg, Taavi Kuusk na Artur Mikit va khomiwe kambirhi—malembe hinkwawo lawa Makwerhu Mikit a ma tshameke ekhotsweni a ku ri malembe ya ntlhanu ni hafu.
[Xifaniso]
Ku ri karhi ku tengiwa nandzu lowu khumbaka ripfumelo ra Silver Silliksaar
[Bokisi leri nga eka tluka 226]
Xikolo Xa Vutirheli Bya Le Tilweni Lexi A Xi Khomeriwa eXihundleni
Loko ntirho wa ha yirisiwile, vamakwerhu a va nga tiyiseki leswaku va ta va ni minkandziyiso kumbe hambi ku ri Bibele ku ringana nkarhi wo tanihi kwihi. Hikwalaho, hambileswi a va ri ni tindhawu to hambana-hambana to tumbeta minkandziyiso, va tlhele va ringeta ku nhlokohata tindzimana ta Bibele to tala.
Eka swinkhubyana swo tala a ku buriwa hi tindzimana ta le Bibeleni ti tlhela ti nhlokohatiwa. Van’wana a va ta ni makhadi lamatsongo eswinkhubyanini swoleswo lawa a ma ri ni swivutiso ni tinhlamulo. Eka tlhelo lerin’wana ra khadi a ku ri ni ndzima ya Bibele ni ndzimana leyi tshahiweke, yo tanihi Matewu 24:14, kumbe xivutiso kumbe vito ra le Bibeleni. Kasi eka tlhelo lerin’wanyana a va tsala ndzimana ya le Bibeleni kumbe nhlamulo ya xivutiso.
Vamakwerhu a va tirhisa nkandziyiso wun’wana ni wun’wana lowu a wu ri kona leswaku va fambisa minhlangano ya vandlha. Hi xikombiso, eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni a ku va ni tinkulumo ta ndzayo ni tinkulumo leti nyikiwaka vahuweleri vhiki na vhiki, a ku tsariwa mintirho ya le kaya, ku tlhela ku va ni swikambelwana leswi a ko vutisiwa swivutiso kunene hambi ku ri swikambelo. A ku va ni mimpfuxeto endzhaku ka tin’hweti tin’wana ni tin’wana tinharhu ni xikambelo xo hetelela hi ximun’wana.
Xichudeni xin’wana xi ri: “Yin’wana ya mintirho ya le kaya ya vhiki na vhiki a yi katsa ku nhlokohata tindzimana ta ntlhanu ta le Bibeleni, leti a hi fanele hi ti vula eka tlilasi leyi landzelaka. A ndzi xi rivali xikambelo xo hetelela xa 1988. A ku ri ni khadi rin’wana ra xikambelo leri a ri ku: ‘Vula tindzimana ta 100 leti u ti nhlokohateke.’ Hambileswi a swi languteka swi nga tolovelekanga, vanhu hinkwavo a va navela onge khadi rolero ri nga kumiwa hi vona. Swiavelo sweswo a swi hi pfuna swinene entirhweni wa hina wo chumayela hikuva a hi nga tali ku tirhisa Bibele erivaleni.” Hi 1990 mavandlha ya le Estonia a ma tsake swinene loko eku heteleleni na wona ma kota ku khoma Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni hi ndlela leyi vamakwerhu van’wana a va endla ha yona emisaveni hinkwayo.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 236, 237]
“Ntirho Wa Nsimu A Wu Tsakisa Swinene”
Varhumiwa van’wana va vulavula hi xiavelo xa vona xa le Estonia:
Markku na Sirpa va ka Kettula: “Nsimu leyi a hi averiwe eka yona a yi nga si khumbiwa. Ntirho wa nsimu a wu hlamarisa hikuva vanhu a va yi tsakela swinene Bibele. Loko hi fika ePärnu, a ku ri ni vahuweleri va kwalomu ka 30. Sweswi ku ni mavandlha manharhu.”
Vesa na Leena-Maria va ka Edvik: “Eswitolo a ku nga ri na nchumu wo wu xava. Hikwalaho ematshan’weni ya leswaku vanhu va ya eku xaveni, a va ri ni nkarhi wo vulavula hi Bibele. Loko hi chumayela exitarateni vanhu a va tala ku fola layini va ta lava minkandziyiso!”
Esa na Jaael va ka Nissinen: “U nga dyondza swo tala eka vanhu van’wana. A ku ri lunghelo ku tiva vanhu vo tala lava tshameke va tshembekile ehansi ka miringo leyikulu yo tala.”
Anne na Ilkka va ka Leinonen: “Siku na siku, vhiki na vhiki ni le ka nsimu yin’wana ni yin’wana a hi hlangana ni vanhu lava a va nga si tshama va twa rungula ra le Bibeleni. A hi tirha nsimu ku sukela nimixo swinene ku fikela nimadyambu naswona a hi tsaka loko hi vona ku andza ka xihatla loku a ku ri kona. A swi tika ku pfumela leswaku eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, hi ta va ni lunghelo ra ku vona ku andza ko tano. A hi nge ma rivali malembe wolawo.”
Richard na Rachel va ka Irgens: “Vanhu va kwalaho a va ri ni malwandla swinene naswona nsimu a yi tsakisa. Hi ye hi ya chumayela eswimitanini leswi nga le kusuhi ni Tiva ra Peipus. A hi nga boheki ku famba ni swakudya hikuva vini va miti a va hi amukela emakaya ya vona kutani va hi nyika swakudya. Hi swi vonile leswaku swileriso swa Yesu leswi kumekaka eka Matewu 10:9, 10 swi nga tirhisiwa ni le nkarhini wa hina. Ku va aEstonia swi hi dyondzise xilaveko xo dzikisa mianakanyo ya hina eka swilo swa nkoka swinene ku nga ri eka swilo leswi nga riki swa nkoka.”
[Swifaniso]
Markku na Sirpa va ka Kettula
Vesa na Leena-Maria va ka Edvik
Anne na Ilkka va ka Leinonen
Esa na Jaael va ka Nissinen
Richard na Rachel va ka Irgens
Chati/Swifaniso leswi nga eka matluka 244, 245]
NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA LE Estonia
1920
1923 Martin Kose a tlhelela aEstonia leswaku a ya chumayela.
1926 Ku pfuriwa hofisi ya rhavi le Tallinn.
Makhalipotiya lama humaka ematikweni man’wana ma fika ma ta pfuneta entirhweni wo chumayela.
1928 Ku khomiwa ntsombano wo sungula ehofisini ya rhavi.
1930
1933 Watch Tower Bible and Tract Society yi tsarisiwa.
1940
1940 Vamakwerhu va le Estonia va tiphina hi nhlengeletano yo hetelela leyi khomiweke ka ha ri ni ntshunxeko kasi letin’wana a ti ta khomiwa endzhaku ka malembe ya 50.
1948 Timbhoni tin’wana ti yisiwa emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso le Soviet Union.
1949 Timbhoni ti tsalela Stalin mapapila ya ku vilela.
1950
1951 Kwalomu ka Timbhoni ta 300 ni maxaka ya tona yo tala va hlongoleriwa eSiberia.
1953 Stalin a fa; Timbhoni ti sungula ku ntshunxiwa.
1960
1970
1972 Ku vumbiwa vandlha ro sungula leri ku tirhisiwaka Xirhaxiya eka rona.
1980
1990
1991 Ku pfuriwa hofisi ya vuhundzuluxeri le Tartu.
Timbhoni ta Yehovha ti pfumeleriwa ku gandzela ti ntshunxekile.
Ntsombano wo sungula le Soviet Union wu khomeriwa le Tallinn.
1992 Varhumiwa vo sungula lava humaka eGiliyadi va fika.
1993 Ku akiwa Holo ya Mfumo yo sungula le Estonia.
1994 Ku pfuriwa hofisi ya vuhundzuluxeri le Tallinn.
1998 Ku akiwa Tiholo ta Tinhlengeletano le Tallinn ni le Tartu.
1999 Tiko ra Estonia ri tlhela ri va ni rhavi.
2000
2000 Ku fambisiwa ntlawa wo sungula wa Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli.
2009 Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki byi humesiwa hi Xiestonia.
2010
[Grafu/Xifaniso lexi nga eka tluka 246]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
Ntsengo Wa Vahuweleri
Ntsengo Wa Maphayona
4,000
2,000
1990 2000 2010
[Mimepe leyi nga eka tluka 169]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
FINLAND
HELSINKI
Gulf of Finland
RUSSIA
St. Petersburg
LATVIA
RIGA
ESTONIA
TALLINN
Narva
Maardu
Tapa
Vormsi
Pärnu
Lake Võrtsjärv
Tartu
Räpina
Võru
Hiiumaa
Sarema
Gulf of Riga
Lake Peipus
Lake Pskov
[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 162]
[Xifaniso lexi nga eka tluka 165]
Hugo na Martin va ka Kose
[Xifaniso lexi nga eka tluka 166]
Albert West
[Xifaniso lexi nga eka tluka 167]
Hofisi ya rhavi yo sungula a yi ri eka muako lowu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 167]
Alexander na Hilda va ka Brydson, hi va-1930
[Xifaniso lexi nga eka tluka 170]
Jenny Felt na Irja Mäkelä, maphayona yo sungula lama humaka eFinland
[Xifaniso lexi nga eka tluka 174]
Hi 1932 rhavi ri rhurhiseriwe e72 Suur Tartu Road, le Tallinn
[Xifaniso lexi nga eka tluka 175]
Kaarlo Harteva a ri karhi a nyikela nkulumo leyi haxiweke eka xitichi xa xiya-ni-moya
[Swifaniso leswi nga eka tluka 177]
John North ni “kalichi” ya yena
[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]
Nikolai Tuiman
[Xifaniso lexi nga eka tluka 179]
Maphorisa ma teke minkandziyiso yo tala swinene
[Xifaniso lexi nga eka tluka 181]
1940: Nhlengeletano yo hetelela leyi khomiweke loko ka ha ri ni ntshunxeko loko ku nga si fuma mfumo wa Soviet
[Swifaniso leswi nga eka tluka 188]
Makwerhu Kruus, Talberg, Indus na Toom a va vumba Komiti ya Ntirho
[Xifaniso lexi nga eka tluka 200]
Maimu na Lembit va ka Trell, hi 1957
[Xifaniso lexi nga eka tluka 212]
Ene na sesi wa yena, Corinna
[Xifaniso lexi nga eka tluka 218]
Nkhuvo wa vukati wa Heimar na Elvi va ka Tuiman, lowu veke nhlengeletano leyi tekeke masiku mambirhi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 227]
Toomas na Elizabeth va ka Edur
[Swifaniso leswi nga eka tluka 228]
Mintsombano Leyi Nga Rivariwiki
Ku amukeriwa lava teke eNtsombanweni wa Muganga lowu nge “Ririmi Leri Tengeke” le Helsinki eFinland, hi 1990
Ntsombano wa Muganga lowu nge “Varhandzi Va Ntshunxeko” le Tallinn, aEstonia, hi 1991
[Xifaniso lexi nga eka tluka 238]
Ntsombano wa matiko yo hambana-hambana le St. Petersburg, eRhaxiya, hi 1992
[Xifaniso lexi nga eka tluka 241]
Lauri na Jelena va ka Nordling
[Xifaniso lexi nga eka tluka 243]
Reino na Lesli va ka Kesk
[Xifaniso lexi nga eka tluka 247]
Yuri na Viktor
[Swifaniso leswi nga eka tluka 251]
Holo ya Mfumo ya le Maardu ni Holo ya Tinhlengeletano ya le Tartu
[Swifaniso leswi nga eka tluka 254]
Rhavi Ra Le Estonia
Komiti ya Rhavi, ku suka eximatsini ku ya exineneni: Tommi Kauko, Toomas Edur na Lembit Reile