Rwanda

RWANDA i rin’wana ra matiko lamatsongo ngopfu eAfrika. Nakambe i rin’wana ra matiko yo saseka swinene. Leswi ri tiviwaka tanihi Tiko ra Swintshabyana swa Gidi, ri ni tintshava, makhwati, mativa ni maboboma swin’we ni swimilana ni swiharhi swo hambana-hambana. Tintshava letikulu ta Virunga ti le swiyengeni swa le vupela-dyambu ni swa le n’walungwini swa tiko ra Rwanda endzilakaneni wa tiko ra Democratic Republic of the Congoa ni ra Uganda. Ntshava ya Karisimbi, leyi leheke ngopfu eka ntlawa lowu wa Tintshava ta Virunga, yi ni vholkheno leyi nga si tshamaka yi buluka leyi leheke kwalomu ka 4 480 wa timitara naswona hakanyingi yi tshama yi ri yo basa le henhla ka yona hileswi yi funengetiweke hi gamboko ni xihangu. Le hansi, tintshava leti ti funengetiwe hi misengele yo bumbula leyi kulaka emakhwatini ya rihlaza lawa ku tshamelaka ku na mpfula eka wona laha tinkawu leti nga le khombyeni ti nchinginyaka hi ku olova emarhavini ni le mirhini leyi phasa-phasaka mirhi yin’wana. Nakambe ekhwatini leri ku kumeka swin’wana swa swilo swa risima swinene swa le Rwanda, ku nga timfenhe ta le tintshaveni.

Swimilana leswi nga tolovelekangiki ni swimilana swa rihlaza swi fika ni le timbuweni ta Tiva ra Kivu ni le Khwatini ra Nyungwe. Ekhwatini leri ku tshama tichimpanzi, tinkawu ta mivala yo basa ni ya ntima ni swiharhi swin’wana leswi tlulaka 70 leswi mamisaka. Ku ni kwalomu ka mirhi ya mixaka ya 270 ni kwalomu ka 300 wa tinxaka ta swinyenyana. Maphaphatana ni ti-orchid leswi taleke kwalaho swi endla leswaku ndhawu leyi, leyi sirheleriweke yi saseka swinene.

Exikarhi ka Khwati ra Nyungwe, ku ni xinambyana lexi sungulaka ku khuluka xi ya evuxeni. Hakatsongo-tsongo, xi fika xi hlangana ni swinambyana ni milambu yin’wana loko xi nga si khulukela eTiveni ra Victoria. Endzhaku ka sweswo, mati wolawo hakatsongo-tsongo ma khuluka hi matimba ni hi ku hatlisa loko ma ehlela en’walungu ma hundza aEtiyopiya, ma nghena eSudan kutani ma hetelela ma fike aEgipta laha ma fikaka ma nghena eLwandle ra Mediteraniya. Ku sukela laha wu sungulaka kona etintshaveni leti tlhumeke ta le xikarhi ka Afrika, nambu lowu, ku nga Nayili, wu hlanganisa mpfhuka wa kwalomu ka 6 825 wa tikhilomitara, leswi wu endlaka wun’wana wa milambu leyi leheke swinene emisaveni hinkwayo.

MINKARHI YO TIKA

Kambe, lexi twisaka ku vava hileswaku tiko leri leritsongo ra Rwanda ri tshame ri langutana ni madzolonga lama tsemaka nhlana. Madzana ya magidi ya vavanuna, vavasati ni vana va dlayiwile hi ndlela ya tihanyi eka ku yayarheriwa ka rixaka loku tshameke ku va kona eminkarhini ya manguva lawa. Swiendlakalo leswi tsemaka nhlana swa madzolonga lama nga lawulekiki swi haxiwile emisaveni hinkwayo, leswi endleke vanhu vo tala va chavisiwa hi ndlela ya tihanyi leyi vanhu va khomeke van’wana ha yona.—Ekl. 8:9.

Xana malandza ya Yehovha yo tshembeka ma langutane njhani ni xiyimo eminkarhini yoleyo ya maxangu ni le ka malembe lama landzeleke? Tanihi leswi xinambyana lexi humaka eKhwatini ra Nyungwe, lexi vonakaka xi nga ri xa nkoka xi kotaka ku hlula swihinga hinkwaswo, xi tiyisela dyambu leri vavulaka ra le Afrika kutani xi va nambu lowukulu, ni vanhu va Yehovha va le Rwanda va tiyiserile loko va tirhela Xikwembu. Va tiyiselele nxaniso lowukulu ni maxangu naswona va tiyise vamakwavo emisaveni hinkwayo va tlhela va va khutaza. Mhaka leyi humeleleke eRwanda yi ta ku khumba mbilu loko u ri karhi u hlaya rungula leri khutazaka ra rirhandzu, ripfumelo ni ku tshembeka. Hi tshemba leswaku rungula leri ri ta ku khutaza leswaku u hlayisa vuxaka bya wena na Yehovha swinene ni ku tlangela vamakwerhu va Vakreste swinene.

MATSHALATSHALA YO SUNGULA YO CHUMAYELA ERWANDA

Xiviko xo sungula xa ku chumayela mahungu lamanene eRwanda xi hume eka Buku Ya Lembe Ya Timbhoni Ta Yehovha Ya 1971 (ya Xinghezi). Yi te: “Hi March lembe leri [1970] mpatswa lowu nga maphayona yo hlawuleka wu swi kotile ku ya eRwanda wu ya sungula ku chumayela eKigali, ku nga ntsindza wa kona. Wu kume vanhu lava nga ni malwandla ni lava amukelaka rungula ra Mfumo naswona wanuna un’wana la tsakelaka se u sungule ku huma nsimu. Maphayona lawa se ma sungule ku fambisa tidyondzo ta Bibele ta khume eka vanhu lava nga talangiki lava vulavulaka Xiswahili. Sweswi ma ringeta hi matimba ku dyondza Xikinyarwanda, leswaku ma ta kota ku chumayela vanhu vo tala.”

Maphayona mambirhi yo hlawuleka lama boxiweke eka xiviko xexo, a ku ri Oden Mwaisoba ni nsati wakwe Enea, lava humaka eTanzania. Leswi a va nga ri tivi ririmi ra kwalaho, ku nga Xikinyarwanda, va sungule hi ku endzela vanhu lava vulavulaka Xiswahili, lava vo tala va vona a va huma eCongo kumbe eTanzania. Hi February 1971, a ku ri ni vahuweleri va mune lava a va vika kambe minkandziyiso ya hina a yi nga si va kona hi Xikinyarwanda naswona sweswo swi endle leswaku ku va ni vanhu vatsongo lava dyondzaka ntiyiso.

Stanley Makumba, mulanguteri wa xifundzha la nga ni xivindzi loyi a a endzela mavandlha eKenya, u endzele eRwanda ro sungula hi 1974. U ri: “A ti nga talanga tibazi leti a ti suka endzilakaneni wa Uganda na Rwanda ti ya eRuhengeri, eRwanda. A ndzi boheka ku yima endzhaku ka lori leyi a yi tele lerova a ndzi nga swi koti ni ku tlakusa milenge. Nsati wa mina a a tshame exitulwini xa le mahlweni ni muchayeri. Loko hi fika laha a hi ya kona, a a nga swi koti no ndzi vona kahle hikuva xikandza ni misisi ya mina a swi tele hi ritshuri. Nhlana wa mina a wu vava swinene lerova hikwalaho ka riendzo leri, ndzi boheke ku nyikela tinkulumo ndzi lo tshama eka vhiki leri a ku ta va ni nhlengeletano ya xifundzha leyitsongo ni loko ndzi ri enhlengeletanweni. Loko swi ta emhakeni yo endzela vamakwerhu, a ndzi nga va byeli leswaku ndzi ta fika rini hikuva a hi nga swi tivi leswaku hi ta kuma xo famba xa njhani!”

KU TLHELELA KA MUNHU WO KARHI ETIKWENI RA RIKWAVO

Hi nkarhi wolowo Gaspard Rwakabubu, loyi a a huma eRwanda, a a tirha ku lunghisa michini emigodini ya koporo eCongo. U ri: “Hi 1974, ndzi ye eXikolweni xa Vutirheli bya Mfumo eKolwezi. Michael Pottage, un’wana wa valeteri, u vule leswaku hofisi ya rhavi ra le Kinshasa a yi lava nkulu wa le Rwanda loyi a tiyimiseleke ku tlhelela etikweni ra rikwavo leswaku a ya pfuna entirhweni wo chumayela. Xana a ndzi tiyimiserile ku famba? Ndzi tibyele leswaku ndzi ta ya vulavurisana ni nsati wa mina Melanie.

“Hi nkarhi wolowo muthori wa mina ekhampanini ya mugodi a a ha ku ndzi rhamba leswaku ndzi ya eJarimani ndzi ya leteriwa. A ndzi endla kahle swinene entirhweni naswona muholo wa mina a wu engeteriwa nkarhi na nkarhi. Hambiswiritano, swi hi tekele masiku ma nga ri mangani leswaku hi endla xiboho. Ndzi byele Makwerhu Pottage leswaku ha xi amukela xirhambo xo tlhelela eRwanda. Muthori wa mina a a nga xi twisisi xiboho lexi. U vutisile a ku: ‘Xana u nge swi koti ku va Mbhoni ya Yehovha u tshama laha? Ha yini u fanele u tlhelela eRwanda?’ Hambi ku ri vamakwerhu van’wana va ringetile ku ndzi heta matimba leswaku ndzi nga tlheleli eRwanda hikuva a va ehleketa leswaku swilo a swi ta wu fambela kahle ndyangu wa mina loko ho tshama eCongo. Va te: ‘U ni vana va mune. Hlaya Luka 14:28-30, kutani u tshama ehansi u anakanyisisa ha yona.’ Nilokoswiritano, a hi cincanga miehleketo.

“Muthori wa mina u hi hakelele mali ya xihaha-mpfhuka lexi a hi ta tlhelela ha xona eRwanda. Loko hi fika eKigali, hi May 1975, hi hirhe yindlu leyi akiweke hi switina swa misava yi tlhela yi sindziwa hi misava ehansi, leyi a yi hambane swinene ni yindlu leyi a yi ri ni swilo hinkwaswo leyi a hi ri na yona loko ndza ha tirhela khampani ya mugodi. Nilokoswiritano, a hi tilunghiselerile naswona a hi tibyele leswaku swi ta hi fambela kahle.”

Leswi maphayona yo hlawuleka lama humaka ematikweni man’wana a ma tirhisa Xiswahili loko ma vulavurisana ni loko ma vulavula ni vanhu van’wana, vanhu vo tala a va anakanya leswaku maphayona lawa, ma tele ku ta va dyondzisa ririmi rero. Mianakanyo yoleyo yi cince loko ku fika Gaspard ni ndyangu wakwe, hikuva va kote ku dyondzisa vanhu ntiyiso wa Mfumo va tirhisa Bibele ya Xikinyarwanda.

Ku engetela kwalaho, Makwerhu Rwakabubu u hundzuluxele xibukwana lexi nga ni matluka ya 32 lexi nge, “Mahungu Lamanene Ya Mfumo” hi Xikinyarwanda. Xi humesiwe hi 1976 naswona xi tsakele hi vanhu vo tala. Vanhu a va xi hlaya etibazini ni le switarateni. Ku tirhisiwa ka vito leri nge Yehovha swi endle leswaku ku va ni mabulo yo tala.

VANHU VA LE RWANDA VA AMUKELA NTIYISO

Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni kwalomu ka vahuweleri va 11 ntsena etikweni, lava vo tala va vona a va nga ri vaaka-tiko va le Rwanda. Van’wana va vanhu vo sungula va le Rwanda lava dyondzeke ntiyiso a ku ri Justin Rwagatore. U sungule ku dyondzeriwa hi Xiswahili hi maphayona yo hlawuleka lama humaka eTanzania, tanihi leswi a va nga swi koti ku vulavula Xifurwa kumbe Xikinyarwanda. Leswi a a ri munhu la tivulavulelaka naswona a ri ni xinghana, u khuvuriwe hi 1976 naswona a a tshama eSave, laha hosi ya le Rwanda yi rhangeke yi pfumelela varhumiwa va Makhatoliki leswaku va aka miako ya vona hi 1900. Justin u vula leswaku vanhu a va tsakela ku tiva leswi Bibele yi swi dyondzisaka hakunene. Hambiswiritano, vafundhisi a va kaneta Timbhoni ta Yehovha naswona a va sivela vanhu va vona leswaku va nga ti yingiseli kumbe ku amukela minkandziyiso ya tona.

Ferdinand Mugarura, makwerhu loyi a a tiyimiserile, i un’wana wa vanhu vo sungula eRwanda ku amukela ntiyiso. Hi 1969, loko a ha tshama evuxeni bya Congo, u kume buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki hi Xiswahili. Endzhaku, loko a kume leswaku Timbhoni leti a ti ri ekusuhi a ti ri kwihi, yena ni vanghana vakwe vambirhi a va suka ekaya hi Ravuntlhanu wun’wana ni wun’wana va famba 80 wa tikhilomitara leswaku va ya eminhlanganweni va tlhela va dyondzeriwa Bibele, kutani va tlhelela ekaya hi Musumbhunuku. Ferdinand u khuvuriwe hi siku rin’we ni xichudeni xa yena xa Bibele hi 1975. U hlawuriwe ku va phayona ro hlawuleka eRwanda hi 1977, naswona wa ha tsundzuka leswaku lembe ra kona leri nga hundza, nhlengeletano ya xifundzha a yi khomeriwe ekamareni ra yindlu ya va ka Rwakabubu naswona a ku ri ni vanhu va 34. Ku khuvuriwe vanhu vanharhu.

VARHUMIWA VA ALERIWA KU NGHENA ETIKWENI

Leswi Huvo leyi Fumaka yi tshamaka yi xalamukele swilaveko swa nsimu ya misava hinkwayo, yi tshame yi avela varhumiwa leswaku va ya eRwanda. Hi 1969, mathwasana ya mune lama thwaseke eka ntlawa wa vu-47 wa Xikolo xa Bibele xa Giliyadi xa Watchtower ma rhambiwe leswaku ma ya tirha kwalaho.

Nicholas Fone u ri: “Eku heleni ka January, Makwerhu Knorr u nyike mathwasana swiavelo swa wona. Hi n’wi twe a byela Paul na Marilyn Evans leswaku va averiwe eRwanda. Hiloko a byela mina ni nsati wa mina a ku: ‘Na n’wina mi famba na vona!’ A hi tsakile swinene, naswona endzhaku ka nhlangano wolowo hi tsutsumele elayiburari ya le Giliyadi kutani hi teka buku leyikulu ya mimepe leswaku hi ta vona laha tiko ra Rwanda ri nga kona. Kambe endzhaku, hi kume papila leri hi byeleke leswaku vamakwerhu va tsandzekile ku kuma mpfumelelo wa leswaku hi nghena eRwanda. Swi hi hete matimba kambe hina na Paul na Marilyn hi amukele xiavelo xin’wana kutani hi ya eCongo.”

Hi 1976, mimpatswa yin’wana yimbirhi yi averiwe ku ya eRwanda endzhaku ko thwasa eka ntlawa wa vu-60 wa Giliyadi. Leswi va pfumeleriweke ku nghena etikweni, varhumiwa lava va mune va hirhe yindlu va tshama eka yona, va chumayela hi xivindzi va tlhela va sungula ku dyondza Xikinyarwanda. Loko tivhisa ta vona ti heleriwe hi nkarhi endzhaku ka tin’hweti tinharhu, Ndzawulo Ya Vaendzi yi ale ku va pfuxetela tona, hikwalaho ka sweswo varhumiwa lava va averiwe ku ya eBukavu, evuxeni bya Congo.

“A A VA TIRHA HI MATIMBA”

Exikarhi ka va-1970, maphayona yo hlawuleka lama humaka eTanzania ni le Congo ma sungule ku famba eRwanda hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu va le Rwanda va sungule ku phayona va tlhela va chumayela eswiphen’wini hinkwaswo swa tiko. Kutani hi 1978, buku leyi nge Ntiyiso ni swiphephana swimbirhi swi hundzuluxeriwe hi Xikinyarwanda. Ku engetela kwalaho, Xihondzo xo Rindza lexi humaka n’hweti ni n’hweti xi humesiwile. Minkandziyiso yoleyo yi pfune van’wana leswaku va amukela ntiyiso. Malunghana ni masiku wolawo ya khale, murhumiwa Manfred Tonak u vule leswi hi maphayona ya le Rwanda: “A a va tirha hi matimba, naswona a va heta nkarhi wo tala va ri ensin’wini. Lavantshwa va tekelele xikombiso xa vona.”

Gaspard Niyongira u hlamusela ndlela leyi mahungu lamanene a ma hangalaka ha yona eminkarhini yoleyo. “Loko ndzi khuvuriwa hi 1978, vafundhisi se a va sungula ku chava loko va vona vanhu vo tala va amukela ntiyiso. Etinhlengeletanweni ta hina a ku ta vanhu va madzana. Loko hi ya eku chumayeleni, a hi fana ni ntlawa wa tinjiya! Minkarhi yo tala, kwalomu ka vahuweleri va 20 a va suka exikarhi ka doroba ra Kigali va famba hi milenge va ya chumayela, va suka kwalaho va ya eKanombe, ku nga mpfhuka wa kwalomu ka kaye wa tikhilomitara. Endzhaku ka loko va yimile va dya swakudya swa ninhlikanhi, a va ya emahlweni va famba tikhilomitara tin’wana ta nkombo va ya eMasaka va nga si tlhelela eKigali hi bazi nimadyambu. Mintlawa ya vahuweleri yi endle leswi fanaka eswiphen’wini swin’wana swa tiko. A swi hlamarisi leswi matshalatshala lawa yo chumayela ma endleke vanhu va anakanya leswaku ku ni magidi ya Timbhoni ta Yehovha. Hikwalaho ka sweswo, hi hehliwile, ku kuceteriwa valawuri leswaku va nga hi tsarisi ximfumo.”

Leswi vamakwerhu va le Rwanda a va wu hisekela swinene ntiyiso, va lave ku vona leswaku swi njhani ku ya entsombanweni ni vamakwavo lava humaka ematikweni man’wana. Hikwalaho, hi December 1978, vanhu va 37 lava humaka eRwanda, ku katsa ni vana, va teke riendzo va famba hi le Uganda va ya eNairobi, le Kenya—mpfhuka wo tlula 1 200 wa tikhilomitara—leswaku va ya eNtsombanweni wa Matiko yo Hambana-hambana lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge, “Ripfumelo Leri Hlulaka.” Riendzo ra kona a ri tika. Swo famba ha swona a swi nga tshembeki naswona a swi tshamela ku onhaka endleni. Ku engetela kwalaho, xiyimo xa tipolitiki xa le Uganda a xi tshamela ku cinca-cinca. Loko vapfhumba va hetelele va fike endzilakaneni wa Kenya, vatirhela-mfumo va le ndzilakaneni wa Uganda va va hehle hileswaku i tinhlorhi, va va khoma kutani va va yisa egovelweni ra masocha eKampala, le Uganda. Idi Amin, loyi hi nkarhi wolowo a a ri presidente ya le Uganda u va konanisile hi yexe. Leswi a a enerisekile hi tinhlamulo ta vona, u lerise leswaku va ntshunxiwa. Hambileswi va hundziweke hi siku ro sungula ra ntsombano wa le Nairobi, vamakwerhu volavo va tsakile ku vona magidi ya vamakwerhu lava humaka ematikweni yo tala va hlanganile hi vun’we.

MATSHALATSHALA YO KUMA MPFUMELELO WO TSARISIWA XIMFUMO

Ntiyiso wa Bibele ni milawu ya mahanyelo lama xiximekaka lama dyondzisiwaka hi Timbhoni a swi tsakisanga vanhu hinkwavo. Ngopfu-ngopfu vafundhisi a va karhatekile loko va vona leswaku vanhu vo tala swinene a va amukela ntiyiso. Makwerhu Rwakabubu u ri: “Vo tala lava a va ri Makhatoliki, Maprotestente ni Masavata lama hisekaka va yise mapapila etikerekeni leti a va nghena eka tona va tshika ku va swirho swa tona. Makwerhu un’wana u vule leswaku vuyelo bya ntirho wo chumayela a byi fana ni ndzilo lowu lumekiweke leswaku wu pfurha eka vukhongeri lebyi ku nga khale byi ri kona. Hi ku hatlisa nhlayo ya lava va yaka eminhlanganweni eVandlheni ra Kigali yi kurile yi tlula 200. Eku sunguleni vafundhisi a va nga ri na mhaka na hina hikuva a hi ri vatsongo swinene. Hambiswiritano, loko nhlayo yi ya yi andza, van’wana va hi hehle hileswaku hi vanga khombo etikweni. Lexi xiyekaka hileswaku hi nkarhi wolowo Vincent Nsengiyumva, bixopo-nkulu wa Kereke ya Khatoliki eRwanda, u ve xirho xa komiti-nkulu xa vandla ra politiki leri a ri fuma hi nkarhi wolowo.

“Leswi a hi andza hi xihatla, a hi lava ku tsarisiwa ximfumo leswaku hi ta kota ku tisa varhumiwa etikweni, hi aka Tiholo ta Mfumo naswona hi khoma tinhlengeletano letikulu. Rhavi ra le Kenya ri kombele Ernest Heuse la humaka eBelgium leswaku a vulavurisana ni vaholobye va hulumendhe leswaku a kombela ku tsarisiwa ximfumo, kambe matshalatshala ya yena a ma humelelanga. Endzhaku, hi 1982 hofisi ya rhavi ya le Kenya yi hi khutaze leswaku hi tsala papila hi ri tsalela Holobye wa Vululami ni Holobye wa Timhaka ta Xikaya hi kombela ku tsarisiwa ximfumo. Ndzi sayine xikombelo lexi swin’we ni maphayona man’wana yo hlawuleka mambirhi. Hambiswiritano, a hi hlamuriwanga.”

Hi nkarhi wolowo, nkaneto a wu ya wu nyanya. Antoine Rugwiza, makwerhu la rhuleke a tlhela a xiximeka, u vula leswaku eka xitichi xa xiya-ni-moya xa kwalaho tikweni, presidente u vule leswaku a nge va lehiseli mbilu vanhu lava sandzaka vukhongeri lebyi ku nga khale byi ri kona eRwanda. Vanhu hinkwavo va swi xiyile leswaku a ku vulavuriwa hi Timbhoni ta Yehovha. Endzhakunyana ka xitiviso xexo, vamakwerhu va siveriwile ku hlangana swin’we. Ku ve ni mavarivari ya leswaku ku nga ri khale Timbhoni ti ta khomiwa. Makwerhu Rwakabubu, u vitaniwe kambirhi leswaku a ya eka muyimeri wa vusirheleri eTikweni leswaku va ya n’wi konanisa.

Kutani, hi November 1982, Kiala Mwango, ni nsati wakwe, Elaine va rhumeriwe va suka eNairobi leswaku va ya langutela tinhlengeletano ta xifundzha eButare, eGisenyi ni le Kigali. Makwerhu Rwakabubu a a ri mutshama-xitulu eka tinhlengeletano leti. A a ha ku heta nhlengeletano ya le Kigali loko a vitaniwa ra vunharhu leswaku a ya laha presidente a tirhelaka kona. Hambiswiritano, a nga ha vuyanga. Ku nga si hela masiku ya mune, maphayona lawaya man’wana mambirhi yo hlawuleka lama sayineke xikombelo xa leswaku va tsarisiwa ximfumo ma khomiwile. Ha vanharhu ka vona va khotsiwile va nga tengisiwanga kumbe va pfumeleriwa ku va ni muyimeri wa le nawini. Van’wana va khomiwile endzhaku ka sweswo. Holo ya Mfumo yi pfariwile, naswona mavanti ya yona ma gogiwile. Papila leri humaka eka Holobye wa Vululami leri yaka eka vanhu lava langutelaka swifundzha swo hambana-hambana etikweni rero ri vule leswaku Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwile.

Eku heteleleni, hi October 1983 ku tengiwe nandzu wa vamakwerhu vanharhu lava sayineke xikombelo xo lava ku tsarisiwa ximfumo. Huvo yi va hehle hileswaku va kanganyisa vanhu, ku nga swihehlo leswi a swi ri mavunwa. A ku nga ri na mbhoni na yin’we kumbe phepha leri humesiweke ku nyikela vumbhoni bya sweswo loko ku tengiwa nandzu wolowo. Nilokoswiritano, vamakwerhu volavo vanharhu va gweviwe ku tshama malembe mambirhi ekhotsweni. Loko vanhu lava voniweke nandzu wo dlaya va ntshunxiwa loko va ta va va rivaleriwile, vamakwerhu lava vo tshembeka a va ntshunxiwanga. Le Gisenyi, Timbhoni tin’wana ta ntlhanu ti tiyisele malembe lawa a ma lava ku endla mambirhi ti khomiwile ti nga gweviwanga kumbe handle ka xileriso xa huvo.

VUTOMI BYA LE KHOTSWENI

Vutomi ekhotsweni a byi tika. Swakudya swa le khotsweni leswi a swi kumiwa kan’we hi siku a ku ri mintsumbula ni tinyawa. A ku dyiwa nyama kan’we ntsena en’hwetini. Mibedo ni swo andlalela ha swona a swi ri ni tinsikiti, kambe hikwalaho ka leswi a ku tele, vakhotsiwa vo tala a va etlela ehansi. Mati yo hlamba a ma kala. Vamakwerhu a va pfaleriwe ni swigevenga leswi gweviweke leswi nga ni madzolonga. Hakanyingi varindzi va le khotsweni a va ri ni tihanyi, hambileswi un’wana wa vona, ku nga Jean Fataki, a a ri ni musa eka vamakwerhu. U pfumele ku dyondzeriwa Bibele, eku heteleleni u ve Mbhoni leyi khuvuriweke naswona u tirhe tanihi phayona ro tshembeka ku ta fikela namuntlha.

Makwerhu Rwakabubu u ri: “Loko ha ha ri ekhotsweni, bixopo-nkulu u khomele Masa kwalaho. U byele vayingiseri vakwe leswaku va tivonela eka Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ka sweswo, van’wana va Makhatoliki lava a va ri kona va hi vutisile leswaku ha yini bixopo-nkulu a vule sweswo, hikuva a va swi vona leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nga ri na khombo.”

Hi nkarhi wolowo Roger na Noella Poels va fike eKigali va huma eBelgium. Roger a a te hi kontraka ya ntirho. Vamakwerhu lava vanharhu a va ha ri ekhotsweni, kutani Roger u kombele ku hlangana na Holobye wa Vululami leswaku a ta hlamusela tidyondzo leti hi pfumelaka eka tona a tlhela a vutisa hulumendhe hi xichavo leswaku Timbhoni ta Yehovha ti yi dyohele yini. Holobye u tseme bulo rero hi ku vula leswi: “Nkulukumba Poels, se swi enele! U ta khandziyisiwa xihaha-mpfhuka lexi landzelaka lexi yaka eBrussels. U hlongoriwile etikweni leri!”

Leswi vamakwerhu lava vanharhu va yimeke va tiyile naswona va nga chavisiwangiki, a a va fanele va heta xigwevo xa vona xa malembe mambirhi, hambileswi hi lembe ra vumbirhi va rhumeriweke ekhotsweni leri swiyimo swa kona a swi antswa swinene. Va ntshunxiwe hi November 1984.

NXANISO WU TINYIKA MATIMBA

Nkaneto wu ye emahlweni. Xiya-ni-moya xi vule leswaku Timbhoni ta Yehovha a hi vanhu lavanene naswona va hisekela etlhelo. Hi March 1986, ku khomiwe vanhu vo tala etikweni hinkwaro. Un’wana wa lava khomiweke a ku ri Augustin Murayi, loyi hikwalaho ka ku nga hlanganyeli ka yena eka tipolitiki a hlongoriweke eka xikhundlha xakwe xo va mukongomisi-nkulu wa Ndzawulo ya Dyondzo ya Swikolo swa le Hansi ni swa le Henhla. Ku vulavuriwe ku biha ha yena eka maphepha-hungu ni le ka xiya-ni-moya.

Vamakwerhu va xisati ni va xinuna, hambi ku ri vamakwerhu va xisati lava tikeke ni vana lavatsongo va khomiwile etikweni hinkwaro. Loko lembe ra 1986 ri ya eku heleni, va yisiwe ekhotsweni-nkulu ra Kigali leswaku va ya rindzela ku tengisiwa. Hikwalaho ka leswi vamakwerhu a va nga yimbeleli tinsimu to kombisa ku rhandza tiko, va nga ambali beji ya presidente ni leswi a va nga xavi makhadi ya mavandla ya tipolitiki, vanhu hi xihoxo va gimete hi leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti lwisana ni hulumendhe ni leswaku a ti ringeta ku yi wisa.

Phocas Hakizumwami u vula leswi a ri karhi a n’wayitela: “Vamakwerhu va le vandlheni ra le Nyabisindu a va ri van’wana va vanhu vo sungula ku khomiwa. Leswi hinkwerhu a hi swi languterile leswaku hi ta hetelela hi khomiwile, hi swi xiyile leswaku nsimu ya hina a yi ta cinca hi nga ha chumayeli ehandle ka khotso kambe a hi ta chumayela endzeni ka khotso. Kutani hi teke xiboho xo rhanga hi chumayela endhawini leyikulu loko hi nga si khomiwa. Hi ye etindhawini leti ku xavisiwaka eka tona hi ya fambisa timagazini ni tibuku to tala. Hi khongele eka Yehovha leswaku a hi pfuna hi hlanganisa nsimu ya hina hi nga si khomiwa. Yehovha u hi pfunile, hikuva hi hete nsimu ya hina hi October 1, 1985. Hi khotsiwile endzhaku ka masiku ya nkombo.”

Eka lembe leri landzelaka, Palatin Nsanzurwimo ni nsati wakwe, Fatuma, va khomiwile hi vayimeri va Ndzawulo ya Vuhlayiseki. Endzhaku ko va konanisa tiawara ta nhungu va tlhela va secha yindlu ya vona hi vukheta, va yisiwe ekhotsweni ni vana va vona vanharhu. Loko va ri endleleni yo ya ekhotsweni, makwavo wa xinuna wa Palatin, loyi a va landzela hi le ndzhaku, u teke n’wana wa vona wa mufana la nga ni malembe ya ntlhanu ni wa xinhwanyetana wa malembe ya mune a ya va khathalela. Palatin na Fatuma va khomiwe ni n’wana wa vona loyi a a ri ni tin’hweti ta 14. Endzhakunyana Fatuma u yisiwe ekhotsweni rin’wana naswona u pfaleriwe tin’hweti ta kaye.

Hi nkarhi wolowo, vana va mune va Jean Tshiteya va hlongoriwile exikolweni. Endzhakunyana, loko a fika ekaya, u kume leswaku yindlu ya yena yi sechiwile naswona nsati wakwe u khomiwile, kutani vana a va sele va ri voxe endlwini. Endzhakunyana ka sweswo, Makwerhu Tshiteya u khomiwile a yisiwa ekhotsweni ra le Butare, a joyina nsati wakwe ni vamakwerhu van’wana. Endzhaku ka sweswo, vakhotsiwa hinkwavo va le Butare va yisiwe eka khotso-nkulu ra le Kigali. Hi nkarhi wolowo, vana va Makwerhu Tshiteya a va khathaleriwa hi vamakwerhu eKigali.

Makwerhu Tshiteya u ri: “Loko vamakwerhu va xinuna ni va xisati va tisiwa eka khotso-nkulu ra le Kigali va huma eka makhotso ya le swifundzheni swin’wana, a va xewetana va tsakile va ku, ‘Komera!’ leswi vulaka leswaku ‘Tiyani timbilu!’ Loko un’wana wa varindzi va le khotsweni a twa maxewetelo lawa u te: ‘N’wina mi hlangane tinhloko! Xana vanhu va nga tiya timbilu njhani ekhotsweni?’”

Ku nga khathariseki ku khomiwa koloko, vanhu va timbilu letinene a va nga heli matimba naswona minkarhi yo tala ku xanisiwa ka vona a ku endla leswaku va kuma vuyelo lebyinene. Odette Mukandekezi, ku nga makwerhu wa xisati la hisekaka a tlhela a va ni xinghana, a a ri un’wana wa vanhu vo tala lava khotsiweke hi nkarhi wolowo. U ri: “Hi nkarhi wa ku xanisiwa, vamakwerhu a a va khomiwa va tlhela va biwa. Siku rin’wana hi hundze xinhwanyetana lexi vuriwaka Josephine, lexi a a xi ri eku riseni ka tihomu. A a xi ri ni Bibele naswona eka yona a a xi hlaye leswaku Vakreste vo sungula va hehliwile, va xanisiwa, va biwa ni ku khotsiwa. Leswi a a xi swi tiva leswaku Timbhoni a ti xanisiwa, xi gimete hileswaku vukhongeri bya tona byi fanele byi ri bya ntiyiso naswona xi kombele ku dyondzeriwa Bibele. Sweswi i makwerhu wa xisati la khuvuriweke.”

Loko Timbhoni ta ha yirisiwile, Gaspard Niyongira a a tirha ku chayela tilori naswona a a tala ku ya eNairobi, le Kenya hi ntirho. A a ngungumerisa minkandziyiso loko a tlhelela eRwanda, a yi hoxa ebokisini ro hlawuleka leri a ri ri elorini yakwe. Bokisi rero a ri kota ku nghenisa mabokisi ya tsevu ya tibuku. Hi nkarhi wolowo, Henry Ssenyonga, la humaka evupela-dyambu bya Uganda, a a tsemakanya ndzilakana a tisa timagazini nkarhi na nkarhi hi xithuthuthu xakwe.

Minhlangano ya vandlha a yi fanele yi khomiwa hi mintlawa leyitsongo. Loko valawuri vo vona onge Timbhoni ta Yehovha a ti khoma minhlangano, a va ta ta va ta secha. Makwerhu Niyongira u ri: “A ndzi ri ni kamara ra le handle leri akiweke ri khomana ni yindlu ya mina, laha a hi khomela minhlangano exihundleni. A hi nghenisa minkandziyiso ya hina emapulasitikini kutani hi yi celela ivi hi yi funengeta hi makala.”

Loko vanhu vo tala va sungula ku khomiwa, Jean-Marie Mutezintare, loyi a ha ku khuvuriwa hi nkarhi wolowo, u swi kotile ku ya eNtsombanweni wo hlawuleka wa matiko yo hambana-hambana eNairobi hi December 1985, lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Vahlayisi Va Vutshembeki.” Loko a vuya, yena na Isaie Sibomana, va kombele timagazini eka vamakwerhu va le vupela-dyambu bya Uganda loko va tlhelela eRwanda. Endzilakaneni, vatirhela-mfumo va kume timagazini toleto, kutani va khoma vamakwerhu va tlhela va va boha mavoko ivi va ya va konanisa exitokisini hi vusiku lebyi a byi titimela. Hi ku hatlisa, vamakwerhu va yisiwe eka khotso-nkulu ra le Kigali. Kwalaho va hlangane ni vamakwerhu va xinuna ni va xisati va kwalomu ka 140 lava khotsiweke lava a va tsakile loko va titwela hi ta vona xiviko xa ntsombano wa le Nairobi. Entiyisweni, leswi va va byeleke swona a swi khutaza naswona swi tiyise vamakwerhu!

Vamakwerhu lava a va khotsiwile a va khoma minhlangano naswona va hlele leswaku ku chumayeriwa hi ndlela leyi hlelekeke. A va nga chumayeli ntsena, kambe a va tlhela va dyondzisa ni vakhotsiwa van’wana ku hlaya ni ku tsala. Ku engetela kwalaho, a va fambisa tidyondzo ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka ni ku pfuna vahuweleri vo tala lavantshwa leswaku va lunghekela ku khuvuriwa. Van’wana va vona a a va dyondzeriwa loko va khomiwa naswona van’wana a va dyondze ntiyiso ekhotsweni.

MULANGUTERI WA XIFUNDZHA A “ENDZELA” KHOTSO

Un’wana wa vamakwerhu u hlamusela swiendlakalo swa hi 1986 swa le khotsweni ra le Kigali, a ku: “Vamakwerhu vo tala a va ri kwalaho. Hi khome nhlangano leswaku hi vona ndlela leyi hi nga va pfunaka ha yona vamakwerhu lava nga riki ekhotsweni. Hi va tsalele papila hi va khutaza. Hi va byele leswaku loko hi heta ntirho wa hina wo chumayela ensin’wini ya le khotsweni, hi ta vuya ekaya. A hi chumayela un’wana ni un’wana ekhotsweni naswona a hi fambisa tidyondzo ta Bibele. Endzhaku, loko hi twe leswaku mulanguteri wa xifundzha a a endzela mavandlha le handle ka khotso, na hina a hi lava ku endzeriwa kutani hi khongerile eka Yehovha hi mhaka yoleyo. Endzhakunyana ka sweswo, Makwerhu Rwakabubu, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha, u khotsiwe ra vumbirhi. Hi teke ku khomiwa ka yena tanihi ndlela leyi a a ta hi endzela ha yona.”

Hi nkarhi wa nxaniso, i makwerhu un’we ntsena la landzuleke ripfumelo. Loko a pfumele ku ambala beji ya politiki, vakhotsiwa lava nga riki Timbhoni va n’wi bile, va n’wi raha ni ku n’wi rhukana va vula leswaku i toya. Nsati wakwe, loyi a a dyondzeriwa Bibele u n’wi vutisile leswaku hikwalaho ka yini a nga tshamanga a tshembekile. Endzhaku u tsalele vaavanyisi papila, a va byela leswaku u endle xihoxo naswona wa ha ri Mbhoni ya Yehovha. U tsalele ni hofisi ya rhavi ya le Kenya a kombela ku rivaleriwa. Sweswi u tirhela Yehovha hi ku tshembeka nakambe.

LAVA NGA KHOMIWANGIKI VA HAMBETE VA CHUMAYELA

Lava a va nga khomiwanga va ye emahlweni va chumayela hi ku hiseka, va endla avhareji ya kwalomu ka 20 wa tiawara hi n’hweti. Alfred Semali, loyi a a ri un’wana wa vanhu lava a va nga khomiwanga u ri: “Hambileswi a ndzi nga si khomiwa, a ndzi swi languterile ku khomiwa naswona a ndzi swi lunghekerile. Holo ya Mfumo a yi pfariwile, kutani a hi hlangana hi mintlawa leyitsongo naswona hi ye emahlweni hi chumayela. A ndzi hoxa timagazini ta mina eka mvhilopho ya khakhi, ndzi ya edorobeni ndzi endla onge ndzi lavana ni ntirho, kutani ndzi languta loko ndzi pfulekeriwa hi nkarhi wo fambisa timagazini ndzi tlhela ndzi bula na vanhu hi Bibele.

“Hi 1986 vamakwerhu vo tala ni vanhu lava tsakelaka va khotsiwile, hambi ku ri lava a va ha ku sungula ku dyondza Bibele. Vamakwerhu hambi ku ri vanhu lavantshwa va yime va tiyile hi ndlela leyi hlamarisaka. Hi nkarhi wolowo, Timbhoni ematikweni yo tala ti tsalele presidente ya le Rwanda, leswaku ti alana ni ndlela leyi a ti khomiwa ha yona naswona mahungu eka xiya-ni-moya ma vike leswaku a a amukela mapapila ya madzana siku ni siku. Leswi swi tise vuyelo lebyinene, lerova eka lembe leri landzeleke vamakwerhu va xinuna ni va xisati ni vanhu lava tsakelaka va ntshunxiwile hi ku landza xileriso xa presidente. A hi tsakile swinene.” Endzhakunyana ka loko va ntshunxiwile, vakulu va hlele nkhuvulo eKigali, laha vanhu va 36 va khuvuriweke naswona 34 wa vona va nambe va tsarisa ku va maphayona ya nkarhinyana!

Loko nxaniso wu tinyike matimba hi 1986, a ku ri ni avhareji ya vahuweleri va 435 lava a va vika; eka vona, kwalomu ka 140 wa vamakwerhu va xinuna ni va xisati a va khotsiwile. Timbhoni leti ti pfune swinene eku simekiweni ka nhlengeletano ya Yehovha eRwanda. Ripfumelo ra vona a ku ri “mfanelo leyi yi ringiweke.”—Yak. 1:3.

Eku heteleleni, endzhaku ka malembe lawa ya mpfilumpfilu ya va-1980, mavandlha ya le Rwanda ma andzile ma tlhela ma va ni ku rhula. Kambe xana a ku ta endleka yini enkarhini lowu taka? Vo tala va amukele ntiyiso. Xana vanhu lava na vona a va ha ri vantshwa a va ta tikombisa va ri vadyondzisiwa lava akiweke hi swiaki leswi nga tshwiki? (1 Kor. 3:10-15) Xana ripfumelo ra vona a ri ta swi kota ku tiyiselela miringo leyi ya ha taka? Sweswo a swi ta tikomba hi ku famba ka nkarhi.

NYIMPI NI MPFILUMPFILU WA TIPOLITIKI

Hi 1990, a ku ri ni kwalomu ka 1 000 wa vahuweleri lava hisekaka eRwanda. Hambiswiritano, xiyimo xa tipolitiki a xi sungula ku cinca-cinca naswona hi October, masocha ya Rwandan Patriotic Front (RPF) ma hlasele xiphemu xa le n’walungwini wa Rwanda ma nghena hi le Uganda.

Ferdinand Mugarura, makwerhu la nga ni xivindzi loyi a tshameke a khomeriwa ripfumelo rakwe kambirhi, a a tshama eRuhengeri loko ku sungula minhlaselo leyi. U ri: “Rivengo ni ku avana hi tinxaka a swi tinyika matimba. Kambe, Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyelanga eka mintlawa ya tipolitiki kumbe ti venga rixaka ro karhi. Hikwalaho ka leswi vamakwerhu va aleke ku hlanganyela eka swilo sweswo, van’wana va boheke ku baleka va siya makaya ya vona naswona van’wana va lahlekeriwe hi mintirho ya vona.”

Makwerhu un’wana wa xisati loyi a a ri mudyondzisi exikolweni tlhelo noni leyi nga ni vana vanharhu, u ale ku humesa mali leswaku yi ya nyikiwa masocha. Hikwalaho ka sweswo, nhloko ya xikolo yi n’wi mangalele eka valawuri va masocha kutani u khomiwile ra vumbirhi hikuva a a tshame a khotsiwa hi va-1980. Loko masocha lama hlaselaka ma fika edorobeni leri a a khotsiwe eka rona, ma tshove tinyangwa kutani vakhotsiwa hinkwavo va baleka. Hambiswiritano, ematshan’weni yo va makwerhu loyi wa xisati a baleka ni vakhotsiwa-kulobye, a nga balekanga. Loko masocha lama hlaselaka ma suka endhawini yoleyo, u tlhele a khomiwa kutani a yisiwa eka khotso-nkulu ra le Kigali. Loko a ri kwalaho u khongele leswaku a tiva siku ra Xitsundzuxo tanihi leswi a a nga lavi ri n’wi hundza. Lexi n’wi hlamariseke ngopfu, hileswaku u ntshunxiwe hi siku ra Xitsundzuxo! Hikwalaho ka ku nga hlanganyeli ka yena eka tipolitiki, u lahlekeriwe hi yindlu ni ntirho wakwe wo dyondzisa, kambe ku nga khathariseki sweswo, u ve phayona leri hisekaka.

Hikwalaho ka ku nghenelela ka matiko man’wana, minhlaselo ya vanhu lava a va hlasela va nghena hi le Uganda yi yimisiwile swa xinkarhana. Hi 1991, ku endliwe matshalatshala ya leswaku ku sunguriwa fambiselo ra mavandla yo tala ya tipolitiki etikweni. Mavandla yo tala lamakulu ni man’wana lamatsongo ma vumbiwile, leswi endleke leswaku ku vengiwa vanhu va ndhawu yo karhi ni va rixaka ro karhi. Mavandla man’wana a ma ri ni swikongomelo leswinene kambe man’wana a ma rhandza nyimpi naswona a ma hisekela etlhelo. A ku ri ro sungula ku va ku nga hlanganyeli ka Timbhoni ta Yehovha eka tipolitiki swi tekiwa hi ndlela leyinene. Leswi Timbhoni ti nga nghenelangiki eka mintlawa ya tipolitiki ni ya tinxaka, a ti nga ha tekiwi tanihi valala hi hulumendhe ni hi vanhu hi ku angarhela.

Hi September 1991, vamakwerhu lava humaka ematikweni man’wana swin’we ni vamakwerhu vambirhi va le Rwanda, ku nga Gaspard Rwakabubu na Tharcisse Seminega, va endzele vaholobye va mfumo lava tlakukeke eKigali. Vamakwerhu volavo va vulavule na Holobye wa Vululami lontshwa, loyi a va yingiseleke hi musa. Vamakwerhu va n’wi nkhensile hikwalaho ka magoza lamanene lawa se ma tekiweke kutani va n’wi khutaza leswaku a hambeta a va pfuna hi ku pfumela leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwa ximfumo.

Hi January 1992, vamakwerhu va khome ntsombano wa muganga eKigali emahlweni ko va va tsarisiwa ximfumo. Godfrey na Jennie Bint va ri: “Hi nkarhi wolowo a hi tirhela eUganda naswona hi hlamarile loko hi kuma papila leri humaka ehofisini ya rhavi ra le Kenya, hi komberiwa ku ya eRwanda ku ringana mavhiki manharhu hi ya pfuneta hi malunghiselelo ya ntsombano ni hi ku rhekhodiwa ka drama. Vamakwerhu va hi kombise malwandla lamakulu naswona a hi rhambiwa ku ya dya ni mindyangu yo hambana-hambana siku ni siku. Ku hirhiwe xitediyamu lexi ku tlangeriwaka bolo eka xona lexi nga riki xa mfumo, naswona malunghiselelo se a ma sungurile loko hi fika. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu se a va hlele ku rhekhodiwa ka drama naswona swi fambe kahle hambileswi a ku nga ri na switirhisiwa leswi ringaneke. Hambileswi vamakwerhu vo tala va le n’walungwini wa tiko va nga kumangiki maphepha yo va pfumelela ku famba ni leswi ndzilakana wa le Burundi ni wa le Uganda a yi pfariwile, hi Sonto a ku ri ni vanhu va 2 079, naswona vanhu va 75 va khuvuriwile.”

EKU HETELELENI VA TSARISIWA XIMFUMO!

Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, hi April 13, 1992, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu hetelele wu tsarisiwe ximfumo le Rwanda, laha a ku ri ro sungula. Nyimpi leyi tekeke malembe yo tala yo twarisa mahungu lamanene niloko va yirisiwile, va khomiwa hi ndlela yo biha ni ku khotsiwa a yi herile. Vamakwerhu a va ta langutela nguva leyintshwa ya ku andza ni ku kula hi tlhelo ra moya.

Huvo leyi Fumaka yi nambe yi rhumela varhumiwa etikweni leri. Henk van Bussel, loyi a a ri murhumiwa eRiphabliki ra Afrika Xikarhi ni le Chad, na Godfrey na Jennie Bint, lava va tshameke va va varhumiwa eZaire (laha sweswi ku nga Democratic Republic of the Congo) ni le Uganda, a va ri varhumiwa vo sungula ku kuma tivhisa to va pfumelela ku tshama etikweni rero. Ku hlawuriwe Komiti ya Tiko leswaku yi langutela ntirho wo chumayela.

Makwerhu Bint u hlamusela leswi humeleleke loko va fika ro sungula na Henk van Bussel: “Hi hatle hi kuma yindlu leyinene leyi a yi ta va kaya ra varhumiwa leyi a yi ri ekusuhi swinene ni Holo ya Mfumo. Hi nambe hi sungula ku dyondza Xikinyarwanda naswona a swi nga hi oloveli, hilaha maphayona yo hlawuleka yo sungula a ma tikeriwa hakona hi 1970. Yin’wana ya tibuku leti pfunaka ku dyondza yi nyikele xitsundzuxo lexi: ‘Maletere CW loko ma famba swin’we ma vitaniwa hi ndlela leyi TCHKW!’ Nakambe hi tsundzuka leswaku makwerhu wa xisati loyi a a hi dyondzisa u te, ‘U nge swi koti ku yi vitana kahle “shy” eka rito “isi nshya” [misava leyintshwa], handle ka loko wo n’wayitela!’”

Eku heleni ka lembe rero, ku fikeleriwe nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 1 665 naswona hi January 1993, ku khomiwe ntsombano wun’wana wa muganga le Kigali. Entsombanweni wolowo a ku ri ni vanhu va 4 498, naswona ku khuvuriwe vanhu va 182. Kiala Mwango a ku ri yena muyimeri la humaka erhavini ra le Kenya. A nga kona loyi a a swi ehleketa hi nkarhi wolowo leswaku hi 2006 a ku ta akiwa hofisi ya rhavi endhawini leyi nga langutana ni xitediyamu laha a hi khomele ntsombano kona.

Ku nga khathariseki nhlaselo wun’wana lowu veke kona en’walungwini wa tiko, a ku kokiwanga milenge entirhweni wo chumayela. Hi 1993 masocha lama hlaselaka ma fike kusuhi swinene ni le Kigali. Ndzilakana wa le Uganda wu hambete wu pfariwile naswona loko u ri entsindza a wu twa swibamu leswikulu le ndzhaku ka swintshabyana. Vanhu vo tlula miliyoni a va balekile en’walungwini wa tiko. A va katsa vamakwerhu va xinuna ni va xisati va 381 lava va khathaleriweke hi vamakwerhu va le Kigali ni va le kusuhi na kona. Hambiswiritano, le Arusha, eTanzania, ku vulavurisaniwe hi ntwanano wo veka matlhari ehansi, ku hlawuriwa ndhawu leyi nga riki ya mintlawa hayimbirhi, naswona hulumendhe yi pfumerile ku fuma swin’we ni mavuthu lama hlaselaka swin’we ni mavandla ya tipolitiki yo hlayanyana lamakulu ni lamatsongo.

SIKU RA NHLENGELETANO YO HLAWULEKA SWINENE!

Ku hleriwe siku ra nhlengeletano yo hlawuleka leyi a yi ta khomiwa hi lembe rero le Kigali Regional Stadium. Hambiswiritano, valawuri va xitediyamu a va pfumelele hina leswaku hi tirhisa xitediyamu va tlhela va pfumelela ni vanhu van’wana lava a va ta tlanga bolo—laha ntlangu wa bolo a wu ta sungula hi nkarhi wa 3:00 nindzhenga. Vamakwerhu va ve kona eka nongonoko wa nimixo, kambe loko nongonoko wa nindzhenga wu nga si sungula, varhandzi va bolo va sungule ku fika—naswona maphorisa ma tsandzekile ku va sivela ku nghena. Mininjhere wa xitediyamu u vule leswaku ntlangu a wu ta hela hi 6:00 nimadyambu. Hikwalaho vamakwerhu va fambile kutani va vuya hi 6:00 nimadyambu leswaku va ta yingisela xiyenge xa nongonoko lexi saleke.

Leswi swi vange ku karhateka hikuva valawuri a va lava leswaku hi nkarhi wo karhi nivusiku ku va ku nga ha ri na munhu eswitarateni. Timovha a ti nga pfumeleriwanga ku famba endzhaku ka 6:00 nimadyambu, naswona vanhu a va nga pfumeleriwi ku famba eswitarateni endzhaku ka 9:00 nivusiku. Hambiswiritano, hi 7:00 nimadyambu, xitiviso xa le ka xiya-ni-moya xi vule leswaku vanhu ni timovha a va nga ta pfumeleriwa ku famba eswitarateni endzhaku ka 11:00 nivusiku. Ku engetela kwalaho, gezi a ri pfa ri nga vi kona. Leswi vafambisi va xitediyamu va nga xiximangiki ntwanano lowu va wu endleke ni vamakwerhu wa ku tirhisa xitediyamu, meyara wa le Kigali u hlele leswaku gezi ri va kona. U tlhele a lunghiselela ni swo famba swa mahala, leswi vamakwerhu va swi tirhiseke endzhaku ka nongonoko. Hikwalaho, vamakwerhu va kote ku khoma nongonoko hinkwawo wa nhlengeletano. Anakanya ndlela leyi a va hlamale ha yona loko va huma exitediyamu kutani va kuma tibazi to tala ti va rindzile!

Günter Reschke u tsundzuka leswaku u endzele eRwanda eku heleni ka September 1993. U ri: “A ndzi rhumeriwe le Kigali hi rhavi ra le Kenya leswaku ndzi ya dyondzisa eXikolweni xa Vutirheli bya Mfumo na Makwerhu Rwakabubu. Hi nkarhi wolowo a ko va ni vakulu va 63 ntsena eRwanda, hambileswi nhlayo ya vahuweleri a yi andzile yi fika eka 1 881. Vanhu a va karhatekile swinene etikweni naswona hi twe mavarivari ya leswaku ka lwiwa le n’walungwini. I ntiyiso leswaku a nga kona loyi a a yi languterile minkarhi yo chavisa leyi a yi ri endleleni, kambe xikolo lexi a xi ri swakudya leswi fikeke hi nkarhi lowu faneleke. Xi tiyise vakulu eripfumelweni, xi va hlomisa tanihi varisi, ku nga swilo leswi a swi laveka swinene tanihi leswi a ku ri ni swikombiso swa leswaku nyimpi yi le ndleleni.”

MAKUNGU YO SIMEKA HOFISI

Eku heleni ka March 1994, Leonard Ellis ni nsati wakwe Nancy, va tile va huma eNairobi leswaku va ta va kona eka masiku ya tinhlengeletano to hlawuleka ni ku pfuneta ehofisini yo hundzuluxelela eka yona. Rhavi ra le Nairobi a ri ringanyete leswaku kaya ra varhumiwa ri hlanganisiwa ni hofisi ya le Rwanda yo hundzuluxelela eka yona. Hi Musumbhunuku, April 4, eka Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza a ku ri ni ntlawa lowu kuleke wa vahundzuluxeri, Komiti ya Tiko, varhumiwa na Makwerhu wa xinuna ni wa xisati va ka Ellis. A wu ri nkarhi wo tsakisa—ku sungula ka ku andza lokukulu.

Loko Makwerhu wa xinuna ni wa xisati va ka Ellis va hete ntirho wa vona, va fambe hi xihaha-mpfhuka lexi a xi ri xo hetelela ku huma eKigali ku ringana tin’hweti to tala. Hi ndzhenga wa siku leri landzelaka, Makwerhu Rwakabubu u bele riqingho ekaya ra varhumiwa a va byela leswaku hofisi ya vuyimeri ya tiko ra Rhaxiya yi vule leswaku ndhawu leyi a hi anakanya leswaku hi ta aka hofisi ya tiko eka yona a ya ha yi lavi. Ndhawu yoleyo a yi ta nyikiwa Timbhoni ta Yehovha, naswona a hi fanele hi hlangana hi vulavula ha yona hi mixo lowu landzelaka, hi Ravumune, April 7. A swi kotekanga ku hlangana hi nkarhi wolowo lowu vekiweke.

KU SUNGULA KA KU YAYARHERIWA KA RIXAKA!

Hi madyambu ya Ravunharhu, April 6, ku ni xihaha-mpfhuka lexi baleseriweke xi ri emoyeni ivi xi ta wela ehansi xi tshwa ekusuhi ni le Kigali. Endzeni ka xona a ku ri na presidente ya le Rwanda ni ya le Burundi. Vanhu hinkwavo lava a va ri eka xona va file. A va talanga vanhu lava voneke ku wa ka xihaha-mpfhuka xolexo madyambu wolawo; naswona xitichi xa xiya-ni-moya a xi endlanga xitiviso.

Varhumiwa vanharhu, ku nga va ka Bint na Henk, a va nge ma rivali masiku lama landzeleke. Makwerhu Bint u ri: “Nimixo swinene hi April 7, hi pfuxiwe hi mpfumawulo wa swibamu ni ku buluka ka tibomo to khoma hi voko. Swilo leswi a swi tolovelekile hikuva etin’hwetini leti hundzeke xiyimo xa tipolitiki etikweni rero a xi tshamela ku cinca-cinca swinene. Hambiswiritano, loko ha ha lunghiselela swakudya swo fihlula, hi beriwe riqingho. Emmanuel Ngirente, loyi a a ri ehofisini yo hundzuluxelela eka yona, u hi byele leswaku eka xitichi xa xiya-ni-moya xa kwalaho va tivise leswaku eka xihaha-mpfhuka lexi weke ku fe tipresidente timbirhi. Holobye wa ta Vusirheleri u lemuxe vanhu hinkwavo eKigali leswaku va nga suki emakaya ya vona.

“Kwalomu ka awara ya kaye nimixo, hi twe makhamba ma faya ma nghena endlwini ya vaakelani va hina. Ma yive movha ya ndyangu wolowo ma tlhela ma dlaya manana wa ndyangu wolowo.

“Swi nga si ya kwihi masocha ni makhamba ma te endlwini ya hina, ma fika ma ba gede ya hina ya nsimbi ma tlhela ma ririsa bele ya le nyangweni. Hi lo timiyelela naswona a hi humelanga ehandle hi ya vulavurisana na wona. Hikwalaho ka swivangelo swo karhi, a ma ringetanga ku pfula gede rolero hi nkani kambe ma hundzele eka tiyindlu tin’wana. Mpfumawulo wa swibamu swa othomethiki leswi duvuriwaka ni wa swibuluki wu ye emahlweni; a swi nga ta koteka ku ringeta ku baleka. Ku duvuriwa ka swibamu a ku twakala ngopfu naswona a ku twalela ekusuhi, hikwalaho hi ye ephancisini exikarhi ka makamara exikarhi ka yindlu, laha a hi ta sirheleleka eka tikulu leti nga kongomisiwangiki eka hina. Hi swi xiyile leswaku xiyimo lexi a xi nga ta hela hi ku hatlisa, hikwalaho a hi lunghiselela swakudya leswi a hi ta swi dya swin’we, kan’we hi siku. Hi siku leri tlhandlamaka, loko ha ha ku heta ku dya swakudya swa ninhlikanhi naswona hi yingisele timhaka ta le matikweni yo hambana-hambana eka xiya-ni-moya, Henk u huwelerile a ku: ‘Ma nghene hi rihlampfu!’

“A wu nga ri kona nkarhi wo anakanya leswaku u endla yini. Hi nghene ekamareni ro hlambela eka rona kutani hi lotlela nyangwa. Endzhaku ka sweswo hi khongele swin’we, hi kombela Yehovha leswaku a hi pfuna hi tiyisela nchumu wihi na wihi lowu nga ha humelelaka. Loko hi nga si heta ku khongela, hi twe masocha ni makhamba ma faya mafasitere ni minyangwa ma nghena. Ku nga si hela timinete ti nga ri tingani a ma nghenile endlwini, ma huwelela ma tlhela ma tlhengula fanichara. A ku ri ni makhamba ya 40—vavanuna, vavasati ni vana—swin’we ni masocha. Hi tlhele hi twa ku duvuriwa loko vanhu va holovela swilo leswi va swi phangeke.

“Endzhaku ka nkarhi wolowo lowu a wu tikomba wu lehile—kambe a wo va kwalomu ka 40 wa timinete ntsena—va ringete ku pfula nyangwa wa kamara ro hlambela eka rona. Leswi a wu lotleriwile va sungule ku wu tshova leswaku va pfula. Hi nkarhi wolowo hi swi xiyile leswaku a hi fanele hi huma hi ya tinyikela. Vavanuna volavo a va hlangane tinhloko naswona a va dzahe swidzidziharisi. Va hi xungete hi mabanga ni hi mikwana. Jennie u huwelele eka Yehovha. Wanuna un’wana u humese banga ra yena, a ba Henk nhamu hi tlhelo leri nga pyatlalala ra rona. Henk u wele endzeni ka bavhu. Hi ndlela yo karhi, ndzi kote ku kuma mali kutani ndzi nyika vahlaseri lava. Va yi lwerile.

“Hi xitshuketa hi vone jaha rin’wana ri hi honolerile. Hambileswi a hi nga ri tivi, rona a ri hi tiva, kumbexana a ri hi tivela entirhweni wo chumayela. Ri hi khomile, ri hi susumetela ekamareni ro hlambela eka rona kutani ri hi byela leswaku hi pfala nyangwa. Ri vule leswaku ri ta hi ponisa.

“Mpfumawulo wa ku phanga swilo wu ye emahlweni ku ringana timinete ta kwalomu ka 30, endzhaku ka sweswo ku te whii! Eku heteleleni, jaha leriya ri vuyile ri ta hi byela leswaku hi nga huma. Ri hi sindzisile leswaku hi namba hi huma, ri famba na hina ku suka kwalaho ndlwini. A ha ha tekanga nchumu. Hi vone mintsumbu ya van’wana va vaakelani va hina lava dlayiweke, ku nga nchumu lowu hi tsemeke nhlana. Masocha mambirhi lama Rindzaka Presidente ma hi heleketile endlwini ya murhangeri wa masocha leyi a yi ri kusuhi. Murhangeri yoloye u hi helekete eMille Collines Hotel, laha vanhu vo tala a va tumbele kona. Eku heteleleni, hi April 11, hi rhurhiseriwe eKenya, endzhaku ka tiawara to tala hi karhatekile hi tlhela hi karharisiwa hi ndlela leyi masocha a ma tirha ha yona ku hi fambisa hi timovha ma hi susa edorobeni hi ndlela leyi nga kongomangiki hi ya endzhaku ka rivala ra swihaha-mpfhuka. Hi fike endhawini yo amukela vaendzi eBethele ya le Nairobi, misisi ya hina yi nga kamiwanga ni swiambalo swa hina swi nga languteki. Henk, loyi a a hambanisiwe na hina loko hi rhurhisiwa, u fike endzhaku ka tiawara to hlayanyana. Ndyangu wa Bethele wu hi khome hi ndlela ya rirhandzu wu tlhela wu hi seketela.”

VA PONISIWA HI XIKHONGELO XA XINHWANYETANA

Hi siku leri tlhandlameke leri ku weke xihaha-mpfhuka lexi dlayeke presidente ya le Rwanda ni ya le Burundi, masocha ya tsevu ya hulumendhe ma ye endlwini ya Makwerhu Rwakabubu. Mahlo ya wona a ma tshwukile, risema leri a ri huma loko ma hefemula a ri nun’hwa byala naswona ndlela leyi a ma endla swilo ha yona a yi kombisa leswaku a ma tirhise swidzidziharisi. Ma fike ma lava matlhari. Makwerhu Rwakabubu u ma byele leswaku yena ni ndyangu wa yena i Timbhoni ta Yehovha ni leswaku a va nga ri na matlhari.

Masocha a ma swi tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha, tanihi leswi ti nga hlanganyeliki enyimpini, ti arile ku seketela mfumo naswona a ti humesanga mali leyi yaka emasocheni. Mhaka yoleyo yi hlundzukise masocha wolawo. Gaspard na Melanie va ka Rwakabubu a hi Matutsi, kambe masocha ya vuthu ra Mahutu lama vuriwaka Interahamwe a ma nga dlayi Matutsi ntsena kambe ni Mahutu lawa mavonelo ya wona a ma nga hundzeletiwanga, ngopfu-ngopfu loko ma ehleketeleriwa leswaku ma twela Matutsi kumbe ma yima ni vuthu leri hlaselaka.

Masocha wolawo ma be Gaspard na Melanie hi tinhonga kutani ma va teka swin’we ni vana va vona va ntlhanu ma va nghenisa ekamareni ro etlela eka rona. Ma suse malakani lawa a ma ri emubedweni kutani ma sungula ku funengeta ndyangu wolowo hi malakani wolawo. Masocha man’wana a ma khome tibomo hi mavoko, hikwalaho a swi ri erivaleni leswaku a ma tiyimisele ku endla yini. Gaspard u komberile a ku: “Hi kombela ku khongela.”

Socha rin’wana ri va alerile hi ndlela yo delela. Kutani endzhaku ko burisana, masocha ma va pfumelerile ku khongela ma ri karhi ma kanakana. Ma te: “Hi swona mi nga khongela timinete timbirhi.”

Va khongele hi mbilu, kambe Deborah Rwakabubu, loyi a a ri ni malembe ya tsevu u khongele hi rito ra le henhla a ku: “Yehovha, va lava ku hi dlaya, kambe ndzi ta swi kotisa ku yini ku endla maendzo yo vuyela eka vanhu lava ndzi va chumayeleke ndzi ri na Papa, laha ndzi fambiseke timagazini ta ntlhanu? Va hi languterile leswaku hi ta vuya, naswona va fanele va tiva ntiyiso. Ndza ku tshembisa leswaku loko ho ka hi nga dlayiwi, ndzi ta va muhuweleri, ndzi khuvuriwa kutani ndzi va phayona! Yehovha hi ponise!”

Masocha ma hlamarile loko ma twa marito lawa. Eku heteleleni, rin’wana ra wona ri te: “A hi nge mi dlayi hikwalaho ka xikhongelo xa xinhwanyetana lexi. Loko masocha man’wana ma ta laha, mi ma byela leswaku a hi ri kona.”b

XIYIMO XI NYANYA

Hakatsongo-tsongo nyimpi yi tinyike matimba loko vuthu leri hlaselaka (ku nga Rwandan Patriotic Front) ri ya ri tshinela entsindza, ku nga Kigali. Sweswo swi susumetele masocha ya Interahamwe leswaku ma dlaya vanhu ku tlula mpimo.

Masocha ni masocha lama hlomeke ya Interahamwe swin’we ni vaaki va kwalaho va pfale mapato edorobeni hinkwaro ni laha ku hlanganaka mapato. Vavanuna hinkwavo lava hanyeke kahle va sindzisiwe ku ya tirhisana ni masocha ya Interahamwe etindhawini leti va pfaleke mapato eka tona, vusiku ni nhlikanhi. Xikongomelo xa ku pfariwa koloko ka mapato a ku ri ku kuma Matutsi ni ku ma dlaya.

Loko vanhu va ri karhi va dlayiwa etikweni hinkwaro, madzana ya magidi ya vaaka-tiko va le Rwanda va balekile emakaya ya vona. Vo tala va vona, ku katsa ni Timbhoni ta Yehovha va ye va ya lava vutumbelo ematikweni lama akelaneke na vona ya Congo na Tanzania.

KU LANGUTANA NI NYIMPI NI RIFU

Timhaka leti landzelaka ti vulavula hi leswi vamakwerhu va langutaneke na swona loko ku humelela swiendlakalo leswi tsemaka nhlana swa ku yayarhela rixaka. U nga rivali leswaku Timbhoni ta Yehovha eRwanda a a ti langutane ni miringo yo tika swinene hi va-1980, miringo leyi tiyiseke ripfumelo ra tona yi tlhela yi ti endla ti va ni xivindzi. Ripfumelo ra tona ri ti pfunile leswaku ti tshama ‘ti nga ri xiphemu xa misava’ hi ku ala ku hlanganyela eka minhlawulo, eka vuthu ra masocha ra kwalaho ni le timhakeni ta tipolitiki. (Yoh. 15:19) Xivindzi xa tona xi ti pfunile leswaku ti langutana ni vuyelo bya ku ala koloko—ku hlekuriwa, ku khomiwa, ku xanisiwa ni rifu. Timfanelo toleto leti ringiweke swin’we ni ndlela leyi Timbhoni ta Yehovha a ti rhandza Xikwembu ni vaakelani va tona ha yona, swi ti pfune leswaku ti nga hlanganyeli eku yayarheriweni ka rixaka naswona ti hoxa vutomi bya tona ekhombyeni leswaku ti sirhelelana.

Ku ni mintokoto yo tala leyi nga katsiwangiki. Vamakwerhu vo tala va lava ku rivala swilo leswi tsemaka nhlana leswi va humeleleke, tanihi leswi va nga laviki ku tirihisela. Hi ni ntshembo wa leswaku mhaka ya ripfumelo ra vona yi nga hi susumetela ku kombisa rirhandzu hi ndlela leyikulu, leri hlawulaka vadyondzisiwa va ntiyiso va Yesu Kreste.—Yoh. 13:34, 35.

MHAKA YA JEAN NA CHANTAL

Jean de Dieu (John) Mugabo, makwerhu la tshamaka a tsakile naswona a khathalaka hi vanhu u sungule ku dyondza ni Timbhoni ta Yehovha hi 1982. Emahlweni ko va a khuvuriwa hi 1984, se a a khotsiwe kanharhu hikwalaho ko va a yime a tiyile tanihi Mbhoni ya Yehovha. Nsati wakwe Chantal na yena u khuvuriwe hi 1984, naswona va tekane hi 1987. Loko ku yayarheriwa ka rixaka ku sungula, a va ri ni vana vanharhu va vanhwanyana. Vana va vona vambirhi lavakulu a va tshama ni vakokwa wa vona ehandle ka doroba naswona John na Chantal a va sele ni n’wana wa vona wa tin’hweti ta tsevu.

Hi April 7, 1994, siku leri ku sunguleke ku yayarheriwa ka rixaka, masocha ni masocha ya Interahamwe ma sungule ku hlasela makaya hinkwawo ya Matutsi. John u khomiwile ivi a biwa hi michizo; kambe u kote ku baleka, kutani yena ni makwerhu un’wana va tsutsumele eHolweni ya Mfumo ya le kusuhi. Hi nkarhi wolowo, leswi Chantal a a nga swi tivi leswi humeleleke eka nuna wakwe, u ringete ku baleka edorobeni ni n’wana wakwe a karhatekile swinene leswaku a ya hlangana ni vana va vona lavan’wana vambirhi.

John u hlamusela leswi n’wi humeleleke a ku: “Holo ya Mfumo yi tshame yi va bekari naswona a ya ha ri ni chimele leyikulu. Mina ni makwerhu un’wana wa xinuna hi tumbele endzeni ka Holo ya Mfumo ku ringana vhiki naswona makwerhu un’wana wa xisati wa Muhutu a a hi tisela swakudya loko swi nga ri ni khombo ku endla tano. Endzhakunyana, hi boheke ku tumbela elwangwini, exikarhi ka mazenge ni silingi laha dyambu a ro hi vavula kunene ninhlikanhi. Leswi a hi lava ndhawu yo antswa yo tumbela eka yona, hi kote ku susa switina swin’wana eka chimele ivi hi nghena endzeni ka yona, laha hi tumbeleke hi lo tluntlama kunene ku tlula n’hweti.

“Ekusuhi ni kwalaho, a ku pfariwe pato naswona masocha ya Interahamwe hakanyingi a ma nghena endzeni ka Holo ya Mfumo leswaku ma vulavula kumbe ma tumbela loko ku na mpfula. A hi ma twa loko ma vulavula ma ri le hansi. Makwerhu yoloye wa xisati u ye emahlweni a hi tisela swakudya loko swi koteka. Minkarhi yin’wana a ndzi anakanya leswaku a ndzi nge he swi koti ku tiyisela, kambe hi ye emahlweni hi khongelela matimba yo tiyisela. Eku heteleleni, hi May 16, makwerhu yoloye wa xisati u tile a ta hi byela leswaku Rwandan Patriotic Front se a yi lawula xiphemu xa doroba lexi a hi ri eka xona nileswaku hi nga huma laha a hi tumbele kona.”

Hi nkarhi wolowo, xana a ku humelele yini hi Chantal nsati wa John? Wa hlamusela: “Ndzi kote ku baleka endlwini ni n’wana wa hina hi April 8. Ndzi kume vamakwerhu vambirhi va xisati ku nga Immaculée, loyi pasi rakwe a ri kombisa leswaku i Muhutu, na Suzanne loyi a nga Mututsi. A hi tiyimisele ku fika eBugesera, ku nga doroba leri nga 50 wa tikhilomitara ku ya kona, laha vana va mina lavan’wana vambirhi a va tshama kona ni vatswari va mina. Hambiswiritano, hi twe leswaku a ku pfariwe mapato hinkwawo lama nga le handle ka doroba kutani hi ye eximutanini xa kwalaho lexi nga ehandlenyana ka Kigali laha Immaculée a a ri ni xaka leri a va ku i Gahizi, loyi na yena a ri Mbhoni ya Yehovha. Gahizi loyi a nga Muhutu u hi amukerile naswona hambileswi vaakelani vakwe a va n’wi xungeta, u endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a hi pfuna. Loko masocha ya hulumendhe ni masocha ya Interahamwe ma twe leswaku Gahizi a a tumbete Matutsi, ma n’wi duvurile.

“Endzhaku ko dlaya Gahizi, masocha wolawo ma hi yise enambyeni leswaku ma ya hi dlaya. A hi rindzele ku dlayiwa hi chuhe swinene. Hi xitshuketa, ku ve ni mholovo leyikulu exikarhi ka masocha, kutani socha rin’wana ri te: ‘Mi nga dlayi vavasati. Swi ta hi tisela badi. Lowu i nkarhi wa ku dlaya vavanuna ntsena.’ Kutani André Twahirwa, makwerhu loyi a ri eku hi landzeleleni loyi a ha ku khuvuriwa evhikini leri hundzeke, u kote ku hi yisa ekaya kakwe hambileswi vaakelani a va lwisana ni mhaka yoleyo. Hi siku leri landzelaka, u fambe na hina hi tlhelela eKigali, laha a a tshemba leswaku u ta hi kumela ndhawu leyi hlayisekeke. U hi pfune ku hundza etindhawini to hlayanyana leti nga ni khombo swinene laha a ku pfariwe mapato. Immaculée a a bebule n’wana wa mina leswaku loko ho yimisiwa, n’wana a ta pona. Mina na Suzanne a a hi handzule mapasi ya hina leswaku swi nga tiviwi leswaku hi va rixaka rihi.

“Eka ndhawu yin’wana laha a ku pfariwe pato, masocha ya Interahamwe ma be Immaculée ivi ma ku, ‘Ha yini u famba ni Matutsi lawa?’ Mina na Suzanne a va hi pfumelelanga leswaku hi hundza. Kutani Immaculée na André va ye endlwini ya Makwerhu Rwakabubu. André ni vamakwerhu van’wana vambirhi va xinuna, ku nga Simon na Mathias va veke vutomi bya vona ekhombyeni hi ku hi pfuna ku hundza endhawini yo hetelela laha a ku pfariwe pato, kutani va ndzi yisa endlwini ya Makwerhu Rwakabubu kasi Suzanne u ye endlwini ya rin’wana ra maxaka yakwe.

“Hambiswiritano, se a swi ri ni khombo swinene leswaku ndzi tshama endlwini ya Makwerhu Rwakabubu, kutani vamakwerhu va swi kotile ku ndzi yisa eHolweni ya Mfumo laha Timbhoni tin’wana a ti tumbetiwe kona, hambileswi a swi tika swinene. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu va khume va xinuna ni va xisati va Matutsi ni van’wana lava balekeke se a va ri kwalaho. Immaculée a a ndzi rhandza swinene lerova u ale ku famba a ndzi siya. U te, ‘Loko vo ku dlaya ivi mina ndzi pona, ndzi ta sirhelela n’wana wa wena.’”c

Hi nkarhi wolowo, Védaste Bimenyimana, makwerhu loyi a a tshama ekusuhi loyi a ri ni nsati wa Mututsi, a a ha ku yisa ndyangu wakwe endhawini leyi hlayisekeke. Endzhaku ka sweswo, u vuye a ta pfuna lava a va sale eHolweni ya Mfumo leswaku va kuma ndhawu leyi hlayisekeke. Lexi tsakisaka, hinkwavo va ponile.

Endzhaku ka ku yayarheriwa ka rixaka, John na Chantal va hetelele va twe leswaku vatswari va vona ni vana va vona vambirhi va vanhwanyana, loyi un’wana a a ri ni malembe mambirhi kasi lowun’wana a ri ni malembe ya ntlhanu, lava a va tshama ni vakokwa wa vona va dlayiwile ku katsa ni maxaka ya vona ya kwalomu ka 100. Xana va titwe njhani hi ku lahlekeriwa koloko loku tsemaka nhlana? Chantal u ri: “Eku sunguleni a swi nga tiyiseleki. A hi tsemeke nhlana. A ku nga ri na munhu loyi a a anakanya leswaku ku nga fa vanhu vo tala hi ndlela leyi. Mhaka yoleyo a hi to yi siyela Yehovha, hi ri ni ntshembo wo tlhela hi vona vana va hina loko vafi va pfuxiwa.”

KU TUMBETIWA MASIKU YA 75!

Tharcisse Seminega u khuvuriwe eCongo hi 1983. Hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka, a a tshama eButare, le Rwanda laha ku nga tikhilomitara ta 120 ku suka eKigali. U te: “Endzhaku ka ku wa ka xihaha-mpfhuka lexi a xi khandziyise tipresidente eKigali, hi twe leswaku ku humesiwe xileriso xo dlaya Matutsi hinkwawo. Vamakwerhu vambirhi va ringete ku hi balekisa hi le Burundi, kambe mapato ni tindlela hinkwato a swi rindziwe hi masocha ya Interahamwe.

“A hi nga koti ku huma endlwini ya hina naswona a hi nga swi tivi leswaku loko ho huma hi ta ya kwihi. Masocha ya mune a ma tshama ma veke yindlu ya hina tihlo, naswona rin’wana a ri kongomise xibamu endlwini ya hina ri ri kwalomu ka timitara ta 180 ku suka endlwini ya hina. Ndzi khongele hi mbilu hinkwayo eka Yehovha, ndzi huwelela ndzi ku: ‘Yehovha, a hi koti ku endla nchumu leswaku hi ponisa vutomi bya hina. Hi wena ntsena u nga hi ponisaka!’ Nimadyambu, makwerhu un’wana u tsutsumele endlwini ya hina a anakanya leswaku se hi file. Masocha ma n’wi pfumelerile leswaku a nghena endlwini a heta timinete ti nga ri tingani. A a tsakile leswi a hi kumeke ha ha hanya, naswona u swi kotile ku teka vana va hina vambirhi a famba na vona endlwini yakwe. Endzhaku ka sweswo u byele vamakwerhu van’wana vambirhi, ku nga Justin Rwagatore na Joseph Nduwayezu, leswaku ndyangu wa mina a wu tumberile ni leswaku a hi lava mpfuno wa vona. Va nambe va ta vusiku byebyo; naswona va yise ndyangu wa hina endlwini ya Justin hambileswi a swi tika swi tlhela swi va ni khombo.

“A hi tshamanga endlwini ya Justin hikuva hi siku leri landzelaka vanhu se a va swi tiva leswaku a hi tumbele kwalaho. Hi siku rero, wanuna la vuriwaka Vincent u tile a ta hi luma ndleve a hi byela leswaku masocha ya Interahamwe a ma tilunghiselela ku ta hi hlasela ni ku hi dlaya. Wanuna loyi, a a tshame a dyondza Bibele na Justin kambe a a nga endlanga xiboho xo tirhela Yehovha. Vincent u ringanyete leswaku hi rhanga hi tumbela endhawini leyi tlhumeke ekusuhi ni yindlu ya Justin. Kutani nivusiku, u hi yise endlwini yakwe. U hi tumbete endhumbheni leyi a ku tshama timbuti. A yi akiwe hi misava, laha hansi a yi sindziwile, yi fuleriwe hi byanyi naswona yi nga ri na mafasitere.

“Hi hete masiku yo tala hi ri endhumbheni yoleyo, leyi a yi ri ekusuhi ni le mahandzeni ya tindlela ekusuhi ni makete lowu a ku tshama ku tele vanhu endhawini yoleyo. A hi va twa vanhu lava hundzaka hi ndlela loko va vulavula hi leswi va swi endleke ninhlikanhi, va hlamusela ni ndlela leyi va dlayeke vanhu ha yona hi ndlela leyi tsemaka nhlana ni leswi va kunguhateke ku swi endla enkarhini lowu taka. Loko hi ta va hi twe sweswo ku chava ka hina ku nyanyile naswona a hi tshamela ku khongela leswaku hi pona.

“Vincent u endle leswi a nga swi kotaka leswaku a khathalela swilaveko swa hina. Hi tshame kwalaho ku ringana n’hweti, kutani eku heleni ka May ndhawu yoleyo yi sungule ku va ni khombo swinene hikuva se a ku fika masocha ya Interahamwe lawa a ma baleka eKigali. Vamakwerhu va hi rhurhisele endlwini ya makwerhu leyi ehansi ka yona a ku ri ni ndhawu yo tumbela eka yona. Se a a tumbete vamakwerhu vanharhu endhawini yoleyo. Hi fambe tiawara ta mune ni hafu hi milenge nivusiku leswaku hi ya fika endlwini yakwe, ku nga riendzo leri a ri ri ni khombo. Mpfula a yo halaka kunene vusiku byebyo, kutani sweswo a swi ri nkateko hikuva masocha a ma nga ta hi vona.

“Ndhawu leyi leyintshwa yo tumbela eka yona a ku ri mugodi lowu a wu ente mitara ni hafu, wu ri ni pulanga leri a ri tirhisiwa tanihi nyangwa. Leswaku hi nghena emugodini lowu, a hi fanele hi ehla hi xitepisi kutani hi korhama ivi hi kasa emuhochweni kukondza hi fika endhawini leyi a yi aname yi tlhela yi leha kwalomu ka timitara timbirhi. A ku ri ni risema ra mfurhe naswona a ku ri ni ku vonakala kutsongo loku a ku nghena hi laha khumbi a ri pandzeke kona. Mina, nsati wa mina Chantal ni vana va hina va ntlhanu a hi tshama endhawini yoleyo ni vanhu van’wana vanharhu. Hi hete mavhiki ya tsevu emugodini lowu a hi tlimbanile hi ri khume. A hi ringetanga ni ku lumeka khandlhele hikuva a ri ta endla leswaku vanhu va swi vona leswaku ku ni vanhu kwalaho. Hambiswiritano, Yehovha u hi seketerile eminkarhini yoleyo hinkwayo yo tika ni loko hi xaniseka. Vamakwerhu va hoxe vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va hi tisela swakudya, mirhi ni ku ta hi khutaza. Minkarhi yin’wana a hi swi kota ku lumeka khandlhele ninhlikanhi leswaku hi hlaya Bibele, Xihondzo xo Rindza, kumbe ndzimana ya siku.”

Tharcisse u ya emahlweni a ku: “Nchumu wun’wana ni wun’wana wu ni makumu ya wona. Maxangu ya hina ma hele hi July 5, 1994. Vincent u hi byele leswaku doroba ra Butare ri tekiwe hi vuthu leri hlaselaka. Loko hi huma emugodini wolowo, vanhu van’wana a va nga swi xiyi leswaku hi vanhu va le Rwanda hikuva nhlonge ya hina a yi kwalarile hikwalaho ka leswi a hi nga kumi ku vonakala ka dyambu. Ku tlula kwalaho, ku ringana nkarhi wo karhi a hi nga swi koti ku vulavulela ehenhla; a ho hlevetela kunene. Swi hi tekele mavhiki leswaku hi tlhela hi kota ku vulavulela ehenhla.

“Swiendlakalo leswi hinkwaswo swi n’wi khumbe swinene nsati wa mina, loyi emalembeni ya khume emahlweni ka kwalaho, a a ala ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Kambe, sweswi se a a sungule ku dyondza Bibele. Loko vanhu va n’wi vutisa leswaku ha yini a dyondza Bibele, u te: ‘Ndzi khumbiwe hi rirhandzu leri vamakwerhu va hi kombiseke rona ni swilo leswi va hi endleleke swona leswaku va hi ponisa. Ndzi tlhele ndzi vona matimba ya voko ra Yehovha, loyi a hi poniseke eka mabanga ya vadlayi.’ U nyiketele vutomi bya yena eka Yehovha naswona u khuvuriwe eka nhlengeletano yo sungula endzhaku ka nyimpi.

“Ha va nkhensa swinene vamakwerhu hinkwavo, lava hi swiendlo swa vona ni hi swikhongelo swa vona leswi humaka embilwini va hoxeke xandla eku ponisiweni ka hina. Hi vone rirhandzu ra vona lerikulu ni leri humaka embilwini leri hluleke xihlawuhlawu.”

KU PFUNA MUNHU LOYI A TSHAMEKE A PFUNA VAN’WANA

Justin Rwagatore, ku nga un’wana wa vamakwerhu lava pfuneteke ku ponisa ndyangu wa Makwerhu Seminega, na yena hi ku famba ka nkarhi a a lava mpfuno. U tshame a khomiwa hi 1986 hikwalaho ko ala ku hlanganyela eka tipolitiki ta mfumo lowu a wu fuma. Endzhaku ka malembe yo hlaya a sirhelele ndyangu wa Makwerhu Seminega, Justin ni vamakwerhu van’wana va tlhele va khomiwa hikwalaho ka ku nga hlanganyeli ka vona eka tipolitiki. Makwerhu Seminega a a ri un’wana wa vamakwerhu lava yeke eka valawuri va kwalaho leswaku va ya va hlamusela leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki. U hlamusele valawuri leswaku Justin u pfune swinene eku poniseni ka ndyangu wa yena. Vamakwerhu hinkwavo va ntshunxiwile ekhotsweni hikwalaho ka sweswo.

Xikombiso xa vamakwerhu hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka xi susumetele van’wana ku amukela ntiyiso. Suzanne Lizinde, ku nga Mukhatoliki loyi a a ri ni malembe ya le xikarhi ka va-60, u vone ndlela leyi kereke ya yena yi ku seketeleke ha yona ku yayarheriwa ka rixaka. Ndlela leyi Timbhoni ta Yehovha ti tikhomeke ha yona hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka ni rirhandzu leri ti kombisaneke rona swi n’wi susumetele ku endla nhluvuko hi xihatla. Suzanne u khuvuriwe hi January 1998 naswona a nga si tshama a xwa eminhlanganweni ya vandlha, hambileswi a a boheka ku famba tikhilomitara ta ntlhanu a tsemakanya etintshaveni loko a ya eminhlanganweni. U tlhele a pfuna ndyangu wakwe leswaku wu dyondza ntiyiso. Namuntlha un’wana wa vana va yena va majaha i nkulu, naswona un’wana wa vatukulu vakwe i nandza wa vutirheli.

VANHU VA MADZANA YA MAGIDI VA BALEKA

Endzhaku ka loko a rhurhiseriwe eKenya a suka eRwanda hi April 1994, Henk van Bussel, murhumiwa loyi a a rhumeriwe eRwanda hi 1992, u ye eGoma, evuxeni bya Congo, leswaku a ya pfuneta eka tsima ro phalala vahlapfa va le Rwanda. Hala tlhelo ra le Congo, vamakwerhu a va famba-famba endzilakanini va khome tibuku leti sekeriweke eBibeleni va tlhela va yimbelela tinsimu ta Mfumo kumbe va ti yimbelela hi noti leswaku Timbhoni leti tsemakanyaka ti huma eRwanda ti ta kota ku vona vamakwavo.

Vanhu hinkwako a va ri ni ku chava. Loko nyimpi yi ri karhi yi ya emahlweni exikarhi ka masocha ya mfumo ni ya Rwandan Patriotic Front, madzana ya magidi ya vanhu va balekele eCongo ni le Tanzania. Vamakwerhu lava a va balekele eGoma, a va hlangana eHolweni ya Mfumo. Endzhakunyana, ku simekiwe kampa ya vahlapfa ehandlenyana ka doroba, laha a ku ta tshama vanhu vo tlula 2 000, ku nga Timbhoni ta Yehovha, vana va tona ni vanhu lava tsakelaka ntsena. Vamakwerhu va simeke tikampa leti fanaka eswiyengeni swin’wana swa le vuxeni bya Congo.

Vanhu lava a va baleka ngopfu a ku ri Mahutu lawa a ma chava leswaku Matutsi ma nga ha tirihisela, kasi vamakwerhu lava a va baleka a ku ri Mahutu ni Matutsi. Ku tsemakanyisa Matutsi endzilakanini ma ya eGoma a swi ri ni khombo swinene, tanihi leswi a ka ha yiwa emahlweni ku dlayiwa Matutsi. Hi nkarhi wun’wana, mali leyi a yi hakeriwa leswaku ku ngungumerisiwa vamakwerhu va Matutsi va huma etikweni a ku ri R690 [$100 U.S.] hi munhu.

Loko vamakwerhu va fika eCongo a va lava ku tshama swin’we. A va nga lavi ku tihlanganisa ni masocha ya Interahamwe, lawa a ku ri wona a ma khome tintambhu etikampeni leti simekiweke hi Nhlangano wa Matiko. Ku engetela kwalaho, vahlapfa vo tala lava a va nga ri Timbhoni a va wu twela vusiwana mfumo lowu a wu susiwa exitulwini. Vanhu volavo, ngopfu-ngopfu masocha ya Interahamwe a va nga ti tsakeli Timbhoni ta Yehovha hikuva a ti nga ma joyinanga. Vamakwerhu a va nga lavi ku tihlanganisa na wona leswaku va ta sirhelela vamakwavo va Matutsi.

Leswi vamakwerhu lava a va baleke eRwanda a va sukele swilo swa vona, a va lava mpfuno. Va pfuniwe hi Timbhoni ta Yehovha ta le Belgium, Congo, Furwa, Kenya ni ta le Switzerland, leti nyikeleke hi mali, mirhi, swakudya ni swiambalo ku tlhela ku ta madokodela ni vaongori lava humaka ematikweni wolawo. Eka xin’wana xa swihaha-mpfhuka swo sungula leswi a swi tise swilo swo phalala, a ku ri ni matende lamatsongo lama rhumeriweke hi rhavi ra le Furwa. Endzhakunyana, rhavi ra le Belgium ri rhumele matende lawa a ku ta tshama mindyangu eka wona. Ku rhumeriwe ni mibedo leyi rhwalekaka ni mibedo leyi pompiwaka moya. Rhavi ra le Kenya ri rhumele tithani to tlula timbirhi ta swiambalo ni minkumba yo tlula 2 000.

KU SUNGULA KHOLERA

Endzhaku ko baleka eRwanda, Timbhoni to tlula 1 000 ni vanhu lava tsakelaka a va tshama eHolweni ya Mfumo ya le Goma ni le xitandini lexi khomaneke na yona. Lexi twisaka ku vava hileswaku hikwalaho ka nhlayo leyikulu ya vahlapfa, ku sungule vuvabyi bya kholera eGoma. Rhavi ra le Congo (Kinshasa) ri rhumele mirhi hi ku hatlisa leswaku yi ta tshungula ntungu lowu naswona Makwerhu Van Bussel u te hi xihaha-mpfhuka a suka eNairobi a ya eGoma ni mabokisi ya 60 ya mirhi. Holo ya Mfumo a yi tirhisiwa tanihi xibedlhele swa xinkarhana naswona ku endliwe matshalatshala ya leswaku vavabyi va hambanisiwa ni lava va hanyeke kahle. Loic Domalain ni makwerhu un’wana, lava nga madokodela swin’we na Aimable Habimana, mupfuni wa dokodela la humaka eRwanda va hambete va tirha hi ku tinyikela. Makwerhu Hamel la humaka eFurwa na yena u pfunetile swinene hi nkarhi wa swiphiqo swoleswo ku fana ni vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati lava nga ni ntokoto wa swa vutshunguri, lava va teke hi ku tirhandzela leswaku va ta tshungula lava vabyaka.

Ku nga khathariseki matshalatshala lamakulu lama endliweke leswaku vuvabyi lebyi byi siveriwa, byi khome vamakwerhu vo tlula 150 ni vanhu lava tsakelaka naswona kwalomu ka 40 wa vanhu va file emahlweni ka ku va vuvabyi lebyi, lebyi dlayaka lebyi hangalakeke byi lawuleka. Endzhakunyana, ku hirhiwe xitandi lexikulu lexi a xi ta va kampa ya vahlapfa ya Timbhoni ta Yehovha. Ku vambiwe madzana ya matende lamatsongo naswona tende lerikulu leri a ri huma eKenya ri tirhisiwe tanihi xibedlhele. Vatirhi va swa rihanyo va le Amerika lava endzeke va tsakisiwe hi ku basa ni ku hleleka ka kampa yoleyo.

Eku sunguleni ka August 1994, komiti ya mphalalo ya le Goma a yi khathalela vahlapfa va 2 274, ku nga Timbhoni, vana ni vanhu lava tsakelaka. Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni vamakwerhu vo tala va vahlapfa eBukavu ni le Uvira, evuxeni bya Congo, swin’we ni le Burundi. Van’wana va 230 a va ri ekampeni ya vahlapfa eTanzania.

Loko vamakwerhu va le hofisini yo hundzuluxelela eka yona eKigali va boheke ku baleka va ya eGoma, va fike va hirha yindlu leswaku va ta ya emahlweni ni ku hundzuluxela. Va swi kotile ku hundzuluxela hikuva vamakwerhu a va kote ku tumbeta khompyuta ni janareta hi nkarhi wa nyimpi kutani va swi suse eKigali va swi yisa eGoma.

EGoma, tinqingho ni poso a swi pfa swi nga tirhi. Hambiswiritano, hi mpfuno wa Timbhoni leti a ti tirha erivaleni ra swihaha-mpfhuka, vamakwerhu a va rhumela rungula leri hundzuluxeriweke ni poso yin’wana hi xihaha-mpfhuka lexi a xi suka eGoma xi ya eNairobi vhiki ni vhiki. Vamakwerhu va le rhavini ra le Kenya na vona a va rhumela poso leswaku yi tlhelela eGoma hi ndlela leyi fanaka.

Emmanuel Ngirente ni vahundzuluxeri van’wana vambirhi va ye emahlweni va hundzuluxela hilaha va nga kotaka hakona hambileswi swiyimo a swi tika. Va boheke ku nga hundzuluxeli swin’wana swa swihloko swa Xihondzo xo Rindza hikwalaho ka nyimpi, kambe swihloko sweswo swi hundzuluxeriwile endzhaku ivi swi humesiwa eka tibroxara to hlawuleka leti vamakwerhu a va ti dyondza eka Dyondzo ya vona Ya Buku Ya Vandlha.

VUTOMI ETIKAMPENI TA VAHLAPFA

Loko vanhu va ha hambeta va baleka eKigali, Francine la balekeleke eGoma endzhaku ko dlayiwa ka nuna wakwe Ananie, u rhurhiseriwe eka yin’wana ya tikampa leti a ti endliwe hi Timbhoni. Loko a hlamusela vutomi bya le kampeni u ri: “Siku ni siku vamakwerhu vo karhi va xinuna ni va xisati a va averiwa ku lunghiselela swakudya. A hi lunghiselela swakudya swo fihlula swo olova ku nga mukapu wa n’wahuva kumbe wa mugayo lowu tolovelekeke. A hi lunghiselela ni swakudya swa ninhlikanhi. Endzhaku ko endla mintirho ya hina, a hi tiyela entirhweni wa nsimu. A hi chumayela ngopfu swirho swa mindyangu leswi nga le kampeni ya hina leswi a swi nga ri Timbhoni swin’we ni lava a va tshama ehandle ka kampa. Hambiswiritano, endzhaku ka nkarhinyana, masocha ya Interahamwe lawa a ma ri eka tikampa letin’wana a ma hlundzuka loko ma vona Timbhoni ti ri etikampeni leti a ti hambanisiwe ni tikampa letin’wana ta vahlapfa naswona xiyimo xi sungule ku va ni khombo.”

Hi November 1994, a swi ri erivaleni leswaku se a swi hlayisekile leswaku vamakwerhu va tlhelela eRwanda. Kahle-kahle, ku endla tano a ku ri vutlhari hikwalaho ka leswi a ku nga hlayisekanga etikampeni leti a ku tshama vanhu lava a va nga ri Timbhoni eCongo. Kambe ku endla tano a swi ta tika. Masocha ya Interahamwe a ma tiyimisele ku tlhela ma va ntlawa leswaku ma hlasela eRwanda, naswona hi ku ya hi wona, un’wana ni un’wana loyi a a suka eCongo a tlhelela eRwanda a a ri muxengi.

Vamakwerhu va tivise hulumendhe ya le Rwanda leswaku Timbhoni ta Yehovha a a ti lava ku tlhelela eka rikwavo hikuva a ti nga katsekanga enyimpini ni le ku yayarheriweni ka Matutsi. Hulumendhe yi khutaze vamakwerhu leswaku va ya vulavurisana ni Khomixini Leyi Tlakukeke Ya Vahlapfa Ya Nhlangano Wa Matiko (United Nations High Commission for Refugees [UNHCR]), leyi a yi ri ni timovha leti a ti ta tirhisiwa ku tlherisela Timbhoni eka rikwavo. Hambiswiritano, hikwalaho ka leswi masocha a ma ta ti alela ku tlhelela eRwanda, vamakwerhu a va fanele va tirhisa rhengu ro karhi.

Vamakwerhu va tivise leswaku a ku ta va ni siku ra nhlengeletano yo hlawuleka eGoma, naswona ku lunghiseleriwe malapi lamakulu lama tivisaka hi nhlengeletano yoleyo. Kutani va tivise Timbhoni exihundleni malunghana ni ku tlheriseriwa ka tona eRwanda. Hikwalaho, leswaku va nga endli vanhu van’wana va va ni ku kanakana, vamakwerhu va byeriwe leswaku va siya swilo swa vona hinkwaswo etikampeni kutani va ta ni Tibibele ni tibuku ta vona ta tinsimu, onge hiloko va ya enhlengeletanweni.

Francine u vula leswaku va fambe tiawara to tala kutani eku heteleleni va kuma tilori leti a ti ta va rhwala ti va yisa endzilakanini. Endzilakanini wa tiko ra Rwanda, nhlangano wa UNHCR a wu hlele ku va yisa eKigali kutani ku suka kwalaho a wu ta va yisa emakaya ya vona. Hikwalaho, vamakwerhu vo tala ni mindyangu ya vona ni vanhu lava tsakelaka va tlheriseriwe eRwanda hi December 1994. Phepha-hungu ra le Belgium leri vuriwaka Le Soir ra hi December 3, 1994, ri te: “Vahlapfa va le Rwanda lava ringanaka 1 500 va endle xiboho xo suka eZaire [Congo] hikwalaho ka leswi a va vona va nga ha sirhelelekanga. Vahlapfa volavo i Timbhoni ta Yehovha leti simekeke kampa ya tona ehenhla ka kampa ya Katale. Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwile hi hulumendhe ya le mahlweni ka leyi hikuva ti arile ku khoma swibamu ni ku hlanganyela eka minhlangano ya tipolitiki.”

Loko Francine a tlhelele eRwanda, u swi kotile ku ya entsombanweni wa muganga eNairobi. Leswi a chaveleriweke endzhaku ka rifu ra nuna wakwe ni leswi a tiyisiweke hi ku vulavurisana ni vamakwerhu, Francine u tlhelele ehofisini yo hundzuluxelela eka yona leyi a yi tlhele yi simekiwa eKigali. Endzhakunyana u tekiwe hi Emmanuel Ngirente, naswona va ha tirha ehofisini ya rhavi.

Francine u swi kote njhani ku langutana ni ndlela leyi a a titwa ha yona hi nkarhi wa nyimpi? U te: “A hi anakanya hi nchumu wun’we ntsena hi nkarhi wolowo—leswaku hi fanele hi tiyisela ku ya fika emakumu. A hi tiyimisele ku nga tshameli ku anakanya hi swilo swo chavisa leswi a swi humelela. Ndzi tsundzuka ndzi chaveleriwa hi marito lama kumekaka eka Habakuku 3:17-19, lama vulavulaka hi ku va ni ntsako eswiyin’weni swo tika. Vamakwerhu va ndzi khutaze swinene. Van’wana va ndzi tsalele mapapila. Leswi swi ndzi pfunile leswaku ndzi tshama ndzi ri ni langutelo lerinene ra moya. Ndzi swi tsundzukile leswaku Sathana u ni marhengu yo tala. Loko hi tshamela ku anakanya hi swiphiqo swo karhi, hi nga ha tsandzeka ku tiyisela swiphiqo swin’wana. Loko hi nga tivoneli, hi nga ha tsana.”

KU TLHELELA ERWANDA

Makwerhu Van Bussel u va pfune swinene vamakwerhu lava tlheleleke eRwanda. U ri: “Ku sunguriwe nongonoko wa ku pfuna vamakwerhu leswaku va tlhela va kota ku wundla mindyangu ya vona endzhaku ka nyimpi, ku katsa ni lava nga sukangiki eRwanda kambe va nga ha ri na nchumu. Vamakwerhu lava vekiweke va endzele mavandlha hinkwawo leswaku va ya kumisisa swilaveko swa wona. Mindyangu ni vanhu lava nga riki na mindyangu va nyikiwe swiputsa swa swilo leswi a va swi pfumala hi ku ya hi swiyimo swa vona. Vamakwerhu va swi twisisile leswaku endzhaku ka tin’hweti tinharhu a va fanele va sungula ku tilavela swo tihanyisa ha swona.”

Entiyisweni, a ku rhangisiwa swilaveko swa moya swa vamakwerhu. Ntlawa wa vahundzuluxeri wu tlhelele emuakweni lowu wu tshameke wu wu tirhisa eKigali. Makwerhu Van Bussel u vula leswaku yindlu leyi tshameke yi va hofisi ya hina a yi tele hi timbhovo ta tikulu, kambe tibuku to tala a ta ha ri kona endhawini ya vuhlayiselo. Endzhaku ka tin’hweti va kume tikulu emabokisini ya minkandziyiso. Un’wana wa vahundzuluxeri u kume ni bomo leyi khomiwaka hi voko entangeni! Hi lembe leri landzeleke kwalomu ka October 1995, ntlawa wa vahundzuluxeri wu rhurhele emuakweni lowukulu lowu nga le kusuhi etlhelweni lerin’wana ra doroba. Muako lowu, lowu hirhiweke a wu tirhisiwa tanihi hofisi ku tlhela ku tshamiwa eka wona ku fikela loko ku akiwa hofisi ya rhavi leyintshwa hi 2006.

“A SWI FANA NI KU PFUXIWA KA VAFI!”

Hi December 1994, vamakwerhu vo tala va vuye hi le Congo hi nkarhi wa ntsombano wa muganga, lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi fikeke hi nkarhi leyi nge “Ku Xixima Xikwembu.” A wu ta khomeriwa etimbaleni ta yin’wana ya Tiholo ta Mfumo ya le Kigali. Vamakwerhu lava humaka eFurwa, eKenya ni le Uganda va tile entsombanweni wolowo. Hi Ravuntlhanu nimixo, timbala ta le holweni a ti tele hi vamakwerhu. Makwerhu un’wana wa xisati u ri: “A swi khumba mbilu ku vona vamakwerhu va xinuna ni va xisati va angarhana va huma mihloti. A ku ri ro sungula va vonana hi mpfhuka ku sungule nyimpi. Va hlangane ni vanghana lava a va ehleketa leswaku va file!” Makwerhu un’wana wa xisati u te: “A swi fana ni ku pfuxiwa ka vafi!”

Günter Reschke a a ri un’wana wa vamakwerhu lava a va huma eKenya. U te: “A ku ri ntsako swinene ku tlhela hi hlangana endzhaku ka maxangu hinkwawo ni ku vona lava poneke! Hambiswiritano, a ku ri ni xiphiqo. Valawuri a va karhatiwa hi ku vona ntshungu lowukulu wu hlengeletanile. Ninhlikanhi, masocha lama hlomeke ma fikile kutani ma vula leswaku hikwalaho ko karhateka hi vuhlayiseki, nhlengeletano a yi nge he yi emahlweni. Hi boheke ku suka endhawini yoleyo hi nkarhi wolowo. Hi hete nkarhinyana hi khutaza vanghana va hina kambe eku heteleleni hi boheke ku tlhelela eNairobi, hi hele matimba hileswi vamakwerhu va nga swi kotangiki ku tiphina hi ntsombano. Hambileswi xiyimo lexi xi hi heteke matimba, hi titwe hi endle hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi khutaza vamakwerhu emakaya ya vona leswaku va hambeta va tiya eripfumelweni, naswona hi va siye hi ri ni ntshembo wa leswaku a va tiyimisele ku endla tano.”

Leswi se a ku ri ni ku rhula etikweni, vanhu vo tala lava humaka eRwanda lava a va tshama ehandle ka tiko va tlhelele etikweni. Van’wana lava vatswari va vona va humaka eRwanda, kambe va va tswaleleke ehandle ka tiko hi nkarhi lowu va balekeke hikwalaho ka mpfilumpfilu wa ku lwa ka tinxaka ni tipolitiki, eku heleni ka va-1950 na va-1960, va tlhelerile etikweni. Exikarhi ka vanhu volavo lava tlheleleke etikweni a ku ri ni vanhu lava dyondzeke ntiyiso ematikweni man’wana. Hi xikombiso, James Munyaburanga ni ndyangu wakwe va kume ntiyiso va ri eRiphabliki ra Afrika Xikarhi. Hikwalaho ka leswi hulumendhe leyintshwa eRwanda a yi tiyimisele ku va nyika mintirho ya mfumo vanhu lava va tlheleleke etikweni lava a a va balekile, Makwerhu Munyaburanga u nyikiwe ntirho. Hambiswiritano, endzhaku ko tlhelela eRwanda, u kanetiwile a tlhela a hlekuriwa hi maxaka yakwe ni hi vatirhi-kulobye hileswi a hlawuleke ku hanya hi milawu ya Vukreste. Eku heteleleni, u hatle a huma penceni kutani a va phayona ra nkarhi hinkwawo. Sweswi i muyimeri wa le nawini wa nhlangano wa kwalaho.

Ngirabakunzi Mashariki u dyondze ntiyiso evuxeni bya Congo. U te: “Hikwalaho ka leswi a ndzi ri Mututsi, ndzi tiyiselele xihlawuhlawu malembe yo tala. Loko ndzi hlangane ni Timbhoni ta Yehovha, onge a ndzo va eka pulanete leyintshwa! A ku ri singita ku hlanganyela ni vanhu lava tshembekaka lava hanyaka hi ku pfumelelana ni leswi va swi dyondzisaka. Rirhandzu leri, ri tikombe ngopfu hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka ra Matutsi hi 1994. Vamakwerhu va tumbete ndyangu wa mina va tlhela va hi sirhelela. Ndzi rhambiwe ku ya tirha eBethele hi 1998, laha sweswi ndzi tirhaka na nsati wa mina, Emerance. Ndzi yi langutele hi mahlo-ngati misava leyintshwa, laha rivengo ni xihlawuhlawu swi nga ta va swi nga ha ri kona naswona misava yi nga ta va yi tele hi vanhu lava vitanaka vito ra Yehovha naswona va hanyaka hi vun’we.”

NTIRHO WO CHUMAYELA WU TLHELA WU YA EMAHLWENI

Hi March 1994, emahlweninyana ka nyimpi, a ku ri ni vahuweleri va 2 500 eRwanda. Hi May 1995, ku fikeleriwe nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 2 807, ku nga khathariseki leswaku vo tala va dlayiwile eka ku yayarheriwa ka rixaka. Vanhu va timbilu letinene va khitikanele enhlengeletanweni ya Yehovha. Hi xikombiso, makwerhu wa xisati la nga phayona ro hlawuleka u fambise tidyondzo ta Bibele to tlula 22 naswona van’wana a va ha rindzele ku dyondzeriwa hi yena! Mulanguteri wa xifundzha u te: “Nyimpi yi pfune vanhu ku xiya leswaku ku hlongorisa swilo leswi vonakaka a swi nga pfuni nchumu.”

Hi January 1996, vamakwerhu va khome Ntsombano wa Muganga lowu nga ni nhloko-mhaka leyi nge, “Vadzunisi Lava Tsakeke.” A ku ri ntsombano lowu tsakisaka hakunene! Leswi ntsombano wa lembe ra kona leri hundzeke wu nga ha yangiki emahlweni, lowu a wu ri wo sungula lowu khomiweke endzhaku ka nyimpi. Munhu un’wana loyi a a hlalerile u te: “Vanhu a va angarhana va ri karhi va xiririka mihloti naswona a swi tsakisa ngopfu ku vona vamakwerhu va Mahutu ni va Matutsi va angarhana.” Nhlayo ya lava veke kona a yi ri 4 424 naswona ku khuvuriwe vanhu va 285. Makwerhu Reschke u ri: “A swi khumba mbilu ku twa lava yaka eku khuvuriweni va hlamula va ku ‘Yego!’ (ina) eka swivutiso swimbirhi swa nkhuvulo. Va fole layeni erivaleni ra mintlangu, va yimele ku khuvuriwa naswona va tsakamise hi mpfula leyi nga ni matimba swinene. A va vanga na mhaka na mpfula. A va tibyele leswaku, ‘Swa fana hi ta tsakama loko hi khuvuriwa!’”

Henk van Bussel u tlhelele eRwanda; naswona Günter Reschke, loyi a te a ta pfuna leswaku ntirho wu ya emahlweni, se a averiwe ku tirha kwalaho nkarhi hinkwawo. Swi nga si ya kwihi endzhaku ka sweswo, Godfrey na Jennie Bint na vona va tlhelele eRwanda.

N’WANA WA VONA WA JAHA A A LAHLEKILE NASWONA U KUMIWILE!

Emalembeni ya le ndzhaku ka nyimpi, mindyangu leyi a yi hambanisiwile yi tlhele yi hlanganisiwa. Hi xikombiso, hi 1994, loko ku lwa ka mavuthu mambirhi ku nyanyile eKigali, vanhu hinkwavo va baleke hi nkarhi wun’we naswona Oreste Murinda hi ku karhateka ngopfu u lahlekelane ni nsati wakwe kutani a baleka ni n’wana wa vona wa jaha la nga ni malembe mambirhi ni hafu a ya eGitarama. Loko Oreste a fambe a ya lava swakudya, ku tlhele ku sungula nyimpi naswona eka vanhu volavo vo tala u lahlekelane ni n’wana wakwe wa jaha.

Endzhaku ka nyimpi, Oreste ni nsati wakwe va tlhele va hlangana, kambe n’wana wa vona wa jaha a a nga si kumeka. Va anakanye leswaku u dlayiwile. Hambiswiritano, endzhaku ka malembe yo tlula mambirhi, wanuna un’wana la humaka ematiko-xikaya, loyi a a nga ri Mbhoni u te eKigali leswaku a ta tirha. U hlangane ni vamakwerhu van’wana naswona u vule leswaku ndyangu wun’wana wa muakelani wakwe eGisenyi wu lahlekeriwe hi vana va wona hi nkarhi wa nyimpi kambe sweswi a wu hlayisa n’wana un’wana loyi a nga riki na vatswari. N’wana loyi a a tsundzuka vito ra tata wakwe naswona u vule leswaku vatswari vakwe a va ri Timbhoni ta Yehovha. Vamakwerhu a va ri tiva vito rero, hiloko va vulavurisana ni vatswari va yena ivi vona va komba wanuna yoloye swifaniso swa n’wana wa vona. A ku ri n’wana wa vona hakunene! Oreste u nambe a famba a ya n’wi landza, kutani vatswari lava va tlhele va hlangana ni n’wana wa vona wa jaha endzhaku ka malembe mambirhi ni hafu! Sweswi mufana loyi i muhuweleri la khuvuriweke.

I swa nkoka ku xiya leswaku vamakwerhu va khathalele vana hinkwavo lava poneke loko vatswari va vona lava nga Timbhoni va dlayiwile. A nga kona ni n’wana ni un’we la yisiweke endhawini leyi ku tshamaka vana lava feriweke hi vatswari. Minkarhi yin’wana vamakwerhu a va tlhela va khathalela ni vana va vaakelani va vona lava feriweke hi vatswari kumbe va swirho swin’wana swa mindyangu ya vona. Mpatswa wun’wana, lowu a wu ri ni vana va wona va khume wu teke vana van’wana va khume lava feriweke hi vatswari wu va khathalela.

KU TLHELA KU PFUMALEKA NSIRHELELO EN’WALUNGWINI

Eku heleni ka 1996, nyimpi ya xin’wana-manana ya le Congo yi endle leswaku swi tika swinene ku hlayisa nsirhelelo etikampeni ta vahlapfa, laha a ku sele vahlapfa lava humaka eRwanda vo tlula miliyoni. Hi November, vahlapfa va boheke ku tlhelela eRwanda kumbe va balekela emakhwatini lawa ku tshamelaka ku na mpfula ya le Congo. Vo tala va tlhelele ka rikwavo, ku katsa ni vamakwerhu lava a va nga tlhelelanga eka rikwavo hi December 1994. A ku ri nchumu lowu nga rivalekiki ku vona mintshungu ya vanhu, lavakulu ni lavatsongo, va famba eswitarateni swa le Kigali va ambale swiambalo leswi nga ni ritshuri, va rhwale mindzhwalo hi tinhloko. Vahlapfa volavo hinkwavo va boheke ku tlhelela emigangeni ya ka vona leswaku va ya tsarisiwa. A ku rindziwa swinene endhawini yoleyo ku ringana nkarhi wo karhi.

Khombo ra kona, vanhu vo tala lava endlaka swilo swo biha va vuye ni vahlapfa, ku katsa ni masocha man’wana ya Interahamwe lama ringeteke ku ya emahlweni ni ku endla swilo leswi a ma swi endla en’walungu-vupela-dyambu bya tiko. Ku rhumeriwe masocha endhawini yoleyo leswaku ma ya hlayisa vusirheleri. Vamakwerhu vo tala a a va tshama endhawini yoleyo, kutani a swi va tikela swinene ku nga hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki. Vahuweleri vo tlula 100 va file exikarhi ka 1997 na 1998, vunyingi bya vona a va dlayiwa hikwalaho ka ku nga hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki. Minkarhi yin’wana a swi ri ni khombo swinene leswaku valanguteri va xifundzha va endzela mavandlha ya kwalaho nkarhi na nkarhi.

MPATSWA LOWU NGA NI XIVINDZI

Théobald Munyampundu ni nsati wakwe Berancille, i un’wana wa valanguteri va xifundzha va nga ri vangani lava koteke ku endzela mavandlha endhawini leyi a ku nga sirhelelekanga. A va swi toloverile ku langutana ni khombo. Théobald u khuvuriwe hi 1984, naswona endzhaku ka malembe mambirhi u khotsiwile swin’we ni vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati, laha a biweke ku tlula mpimo. Yena ni nsati wakwe va hoxe vutomi bya vona ekhombyeni va tumbeta van’wana hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka ra Matutsi. Endzhaku ko ponisa vutomi bya n’wana un’wana wa mufana wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi loyi mana wa yena a dlayiweke hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka, va swi kotile ku tsemakanya va ya eTanzania. Loko Théobald a fika kwalaho u endzele tikampa timbirhi ta vahlapfa eBenaco ni le Karagwe leswaku a ya khutaza vamakwerhu, hambileswi ku suka eka kampa yin’wana u ya eka yin’wana a swi ri ni khombo swinene hikwalaho ka swigevenga.

Loko va tlhelele eRwanda, Théobald ni nsati wakwe va tlhele va hoxa vutomi bya vona ekhombyeni va endzela Timbhoni endhawini leyi nga ni mpfilumpfilu leyi nga le n’walungu-vupela-dyambu bya tiko. Théobald u te: “Minkarhi yin’wana mavandlha lawa a hi ma endzela a ma ri ekule. Leswi a ku nga sirhelelekanga, a hi nga etleli. Eka riendzo rin’wana hi boheke ku famba tiawara ta mune hi siku ku ya ni ku vuya, ku ri karhi ku na mpfula leswaku hi ya endzela vamakwerhu, endzhaku ka sweswo a hi tlhelela laha a hi etlela kona nimadyambu.”

Théobald u hlamusela hi makwerhu un’wana loyi a hlanganeke na yena loko a endzela ntlawa wun’wana lowu nga woxe endhawini yoleyo, a ku: “Jean-Pierre i bofu, kambe a ndzi hlamarile loko ndzi n’wi vona a suka a yima a ya hlaya Bibele eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni kutani a xi vula hi nhloko xiyenge xolexo, a nga endli swihoxo! A a kombele makwerhu un’wana loyi a nga muhlayi lonene leswaku a n’wi hlayela ka ha ri emahlweni leswaku a ta xi nhlokohata. Ku tiyimisela ka yena ku ndzi khutazile swinene.”

Loko Théobald a anakanyisisa hi vutomi bya yena bya ku tshama a khomekile lebyi minkarhi yin’wana a byi ri ni khombo, u ri: “Eminkarhini yoleyo hinkwayo yo tika, a hi tshemba Yehovha naswona minkarhi yo tala a hi anakanya hi marito ya Vaheveru 13:6 lama nge: ‘Yehovha i mupfuni wa mina; ndzi nga ka ndzi nga chavi. Xana munhu a nga ndzi endla yini?’” Endzhaku ko tirha hi ku tshembeka tanihi mulanguteri wa xifundzha ni wa muganga, yena ni nsati wakwe va ha ri maphayona yo hlawuleka hambileswi va nga ni swiphiqo swa rihanyo.

MATSIMA YO AKA TIHOLO TA TINHLENGELETANO

Loko nhlayo ya Timbhoni yi ya yi kula, swi ye swi tika swinene ku kuma tindhawu leti fanelekaka to khomela mintsombano eka tona le Kigali. Hi xikombiso, mugerho lowu fambisaka nkululo lowu a wu humesa thyaka ra nkululo ra le khotsweni ra le kusuhi wu onhe Ntsombano wa Muganga lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge, “Varhumiwa Va Ku Rhula Ka Xikwembu,” lowu a wu khomeriwe exitediyamu hi December 1996. Vamakwerhu va vilele hi risema rolero, naswona vatswari a va chavela rihanyo ra vana va vona. Hikwalaho ka swiyimo swoleswo leswi nga tsakisiki, Komiti ya Tiko yi endle xiboho hi ku pfumelelana xa leswaku wolowo a ku ri ntsombano wo hetelela ku va wu khomiwa exitediyamu xexo. Kambe xana mintsombano se a yi ta khomeriwa kwihi?

Ndzawulo leyi Xaviselaka Vanhu Switandi a yi nyike vandlha rin’wana ra le Kigali ndhawu leswaku ri ta aka Holo ya Mfumo. Ndhawu yoleyo a yi ri yikulu swinene kutani loko vamakwerhu a va tise tipulani ta Holo ya Mfumo ntsena, ndzawulo a yi ta teka xiyenge xin’wana xa ndhawu yoleyo yi xi nyika van’wana. Va yise tipulani ta vona ta Holo ya Mfumo ni ta Holo ya Tinhlengeletano leyi nga riki ya xiyimo xa le henhla va veke ntshembo wa vona eka Yehovha, va tibyele leswaku va ta aka Holo ya Mfumo ya vumbirhi hi ku famba ka nkarhi. Valawuri va ti pasisile tipulani toleto.

Vamakwerhu va basise ndhawu yoleyo leswaku ku ta akiwa eka yona kutani va yi biyela. Madzana ya vatirhi va ku tirhandzela va suse khwati leri a ri ri kwalaho kutani va cela swihambukelo. Sweswi se a va ri ni ndhawu yo saseka leyi voyameke kahle, ku nga ndhawu leyinene yo khomela nhlengeletano eka yona.

Etin’hwetini leti landzeleke, vamakwerhu va khome tinhlengeletano timbirhi ni nhlangano wo hlawuleka endhawini yoleyo, kambe swidzedze ni mpfula swi endle leswaku vanhu lava teke enhlengeletanweni va ya manyana ehansi ka matende ni swambhulele. Hikwalaho, vamakwerhu va ringanyetile eka Huvo leyi Fumaka leswaku ku akiwa Holo ya Tinhlengeletano leyi nga riki ya xiyimo xa le henhla leyi pfulekeke ematlhelo.

Hi March 1998, Huvo leyi Fumaka yi va pfumelele ku aka Holo ya Tinhlengeletano. Ku nambe ku sunguriwa ku akiwa. Loko ku ri karhi ku akiwa, mindyangu hinkwayo a yi tirha swin’we, yi cela magoji ya timhingu to seketela lwangu. Vanhu hinkwavo a va tirha hi vun’we. Hi March 6, 1999, Jean-Jules Guilloud wo huma erhavini ra le Switzerland u nyiketele muako lowu wo saseka lowuntshwa.

Hi 1999, ku tlhele ku va ni nsirhelelo etikweni hinkwaro. Hi February lembe rero, mpatswa lowuntshwa wa varhumiwa, ku nga Ralph na Jennifer va ka Jones va averiwe ku ya tirha ehofisini ya tiko ya le Rwanda naswona ndyangu wa Bethele wu kule wu va ni swirho swa 21.

Vamakwerhu vambirhi va le Rwanda a va thwase eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli (lexi sweswi xi vitaniwaka Xikolo xa Bibele xa Vamakwerhu Lava Nga Tekangiki) eKinshasa le Congo ku nga kwalomu ka tikhilomitara ta 1 600 ku suka kwalaho. Hambiswiritano, leswi a ku ri ni nyimpi eCongo, swi va tikele swinene vanhu va le Rwanda leswaku va ya eKinshasa. Hikwalaho ka sweswo, Huvo leyi Fumaka yi pfumelele leswaku Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xi khomeriwa eKigali. Ntlawa wo sungula wa swichudeni swa 28 leswi humaka eBurundi, eCongo ni le Rwanda wu thwase hi December 2000.

Hi May 2000, tiko ra Rwanda ri ve ni rhavi naswona hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, vamakwerhu va kume ndhawu leyinene leyi a va ta aka hofisi ya rhavi laha a va ta khathalela swilaveko swa ntirho lowu a wu kula hi xihatla. Va xave ndhawu leyi endlaka tihekitara timbirhi hi April 2001. Vamakwerhu vo tala va le Kigali a va nge yi rivali ndlela leyi a swi tika ha yona ku susa khwati rero endhawini yoleyo leyi a yi nga khathaleriwi ku ringana malembe yo tala.

KU BULUKA VHOLKHENO EVUXENI BYA CONGO

Hi January 17, 2002, vholkheno ya Nyiragongo, leyi nga eka mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta 16 ku suka eGoma evuxeni bya Congo, yi sungule ku buluka naswona vanhu vo tala lava tshamaka endhawini yoleyo va boheke ku baleka va siya makaya ya vona. Vo tala eka vahuweleri va 1 600 va le ndhawini yoleyo va baleke ni vana va vona swin’we ni vanhu lava tsakelaka, va tsemakanya ndzilakano va ya endhawini ya le kusuhi ya Gisenyi, eRwanda laha va yisiweke eTiholweni ta Mfumo ta le kusuhi.

Hi siku leri landzelaka, vamakwerhu va le hofisini ya rhavi ya le Rwanda va tate lori ya tithani tinharhu hi swilaveko swa xisekelo leswi katsaka swakudya, minkumba ni mirhi. Swilo leswi swi yisiwe hi xihatla eTiholweni ta Mfumo ta tsevu leti nga ekusuhi ni ndzilakano wa Congo.

Hikwalaho ka swivangelo swa vuhlayiseki, hulumendhe ya le Rwanda a yi chava ku pfumelela vaaka-tiko vo tala swinene va le Congo leswaku va tshama eTiholweni ta Mfumo kutani yi sindzise leswaku va yisiwa etikampeni ta vahlapfa. Vamakwerhu lava nga swirho swa Komiti ya Rhavi ya le Rwanda va hlangane eGoma ni swirho swimbirhi swa Komiti ya Rhavi ya le Congo ni vakulu lava humaka emavandlheni ya le Goma leswaku va vona leswi va nga swi endlaka. Vamakwerhu va le Congo va vule leswaku a va nga swi lavi leswaku vamakwavo va vona va ya etikampeni ta vahlapfa ta le Rwanda. Va te: “Hi 1994 hi khathalele vamakwerhu vo tlula 2 000 va le Rwanda ni mindyangu ya vona ni vanhu lava tsakelaka, kutani ematshan’weni yo va hi tshika vamakwerhu va ya tshama etikampeni, va tshikeni va vuya eGoma, hi ta va khathalela hilaha hi khathaleleke vamakwerhu va le Rwanda hakona.”

Leswi vamakwerhu va le Congo va swi endleke a ku ri xiendlo xa rirhandzu ni malwandla hi ku va va teke vamakwavo va vona va va yisa eka vamakwavo ematshan’weni yo va tshika va tshama etikampeni leti a ti fambisiwa hi minhlangano leyi nga riki ya Timbhoni. Kutani vamakwerhu ni mindyangu ya vona va tlhelele eGoma, laha va rhurheriweke kona. Endzhaku ka sweswo, swilo swa mphalalo swin’wana, ku katsa ni matende ya pulasitiki, swi rhumeriwile swi suka eBelgium, eFurwa ni le Switzerland leswaku swi ya pfuneta hi nkarhi wolowo. Vamakwerhu va tshame eGoma kukondza va akeriwa tiyindlu letintshwa.

SWIENDLAKALO SWA NKOKA ENTIRHWENI WA TIMBHONI TA YEHOVHA

Hofisi ya Vunjhiniyara ya Xifundzha ya le Afrika Dzonga yi mpfampfarhute tipulani ta rhavi lerintshwa naswona ku hirhiwe khamphani yin’wana ya kwalaho leswaku yi endla ntirho wo aka. Vamakwerhu lava pfunetaka ku aka ematikweni man’wana va pfunetile eka ntirho lowu naswona Timbhoni to tala ta le ndhawini yoleyo ti tirhe hi ku tirhandzela leswaku ti pfuneta ku lunghisa rivala ni ku hetisa mintirho yin’wana leyitsongo leyi a ya ha sele. Ku nga khathariseki swiphiqo ni mintlhontlho leyi veke kona, ndyangu wa Bethele wu rhurhele erhavini lerintshwa ro xonga hi March 2006. Endzhakunyana hi lembe rero, Guy Pierce loyi a nga xirho xa Huvo leyi Fumaka u te ni nghamu yakwe eka nongonoko wo hlawuleka wo nyiketela rhavi rero hi December 2, 2006. Vamakwerhu va xinuna ni va xisati va 553 ku katsa ni vapfhumba va 112 lava humaka ematikweni ya 15 va ve kona.

Jim na Rachel va ka Holmes lava humaka eCanada, va hlanganyerile eka ntirho lowu wo aka. A va tiva Ririmi ra Mavoko ra le Amerika kutani a va tiyimisele ku dyondzisa swirho swa ndyangu wa Bethele leswi swi tsakelaka endzhaku ka Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza ya le Bethele ya hi Musumbhunuku. Vanhu va tsevu va swi tsakerile kutani va hatle va ri dyondza ivi hi ku hatlisa ku sunguriwa ntlawa wa ririmi ra mavoko.

Kutani hi June 2007, Kevin Rupp, loyi a thwaseke eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli eSwitzerland, u te eRwanda tanihi murhumiwa leswaku a ta pfuneta eka nsimu ya ririmi ra mavoko. Endzhakunyana ka sweswo, mpatswa wa varhumiwa lowu humaka eCanada lowu a wu ri ni ntokoto wa ririmi ra mavoko wu fike eRwanda. Hi July 2008, vamakwerhu va simeke vandlha ra ririmi ra mavoko naswona endzhakunyana ka sweswo, mintlawa leyi engetelekeke yi landzerile.

Vamakwerhu a va tsake swinene entsombanweni wa muganga wa 2007 loko va twa xitiviso xa leswaku Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xikinyarwanda byi hetiwile! Mavandla Lama Hlanganeke Ya Bibele ma humese Bibele leyi heleleke ya Xikinyarwanda hi 1956. Hambileswi ku endliweke matshalatshala lamakulu leswaku ku hundzuluxeriwa Bibele hi ririmi ra kwalaho, ku tlhela ku tirhisiwa vito leri nge YEHOVA (Yehovha) minkarhi ya nkombo eMatsalweni ya Xiheveru, kambe vanhu hinkwavo va nga byi kuma hi ku olova Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa, ngopfu-ngopfu vanhu lava pfumalaka. Hikwalaho ka matshalatshala lamakulu lawa vahundzuluxeri va kwalaho va ma endleke hi ku tirhisana ni Ndzawulo ya Mintirho ya Vuhundzuluxeri ya le New York, vuhundzuluxeri lebyi lebyintshwa bya pakanisa naswona bya olova ku byi hlaya. Swa tsakisa swinene ku vona vana vo tala eHolweni ya Mfumo va khome tikopi ta vona ta Matsalwa ya Xigriki, va tshamela ku yimisa mavoko leswaku va ta hlaya tsalwa loko va komberiwa ku endla tano eminhlanganweni.

MINTLHONTLHO LEYINTSHWA YA KU NGA HLANGANYELI EKA TIPOLITIKI

Hambileswi va veke ni ntshunxeko wa vukhongeri ku sukela loko va tsarisiwe ximfumo hi 1992, vamakwerhu va langutane ni swiphiqo leswi nga heriki hikwalaho ka ku nga hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki. Eka malembe yo tlula 15 lama hundzeke, madzana ya vamakwerhu va khomiwile hikwalaho ka leswi va nga hlanganyelangiki eka ntirho wo rindza wa nivusiku lowu a wu languteriwa hi masocha. Hambiswiritano, endzhaku ka loko mintlawa ya vamakwerhu yi hlangane ni vaholobye va hulumendhe, valawuri va pfumerile leswaku vamakwerhu va endla mintirho yin’wana.

Emalembeni ya sweswinyana, vadyondzisi va 215 va lahlekeriwe hi mintirho ya vona hileswi va aleke ku va kona eka nhlengeletano ya tipolitiki. Endzhaku ka sweswo, vana va xikolo va 118 va hlongoriwe eswikolweni hikwalaho ko ala ku yimbelela risimu ra rixaka. Vayimeri va rhavi va ye eka valawuri va ya hlamusela hi ku nga hlanganyeli ka hina eka tipolitiki, kutani endzhaku ka tin’hweti to tala, vana vo tala va pfumeleriwe ku tlhelela exikolweni. Loko va vulavula hi matimu ya ntirho wa le Rwanda, vamakwerhu va vule leswaku hi 1986, Timbhoni ta Yehovha ti yisiwe ekhotsweni hikwalaho ka ku nga hlanganyeli ka tona eka tipolitiki, kambe hi 1994, ku nga katseki ka tona eka tipolitiki hi kona ku endleke leswaku ti nga hlanganyeli eku yayarheriweni ka rixaka.—Yoh. 17:16.

Timbhoni ta Yehovha ti yingisa milawu ya hulumendhe naswona a ti hlanganyeli eka tipolitiki ku nga khathariseki leswaku ku fuma hulumendhe yihi. Hi xikombiso, hi 1986, François-Xavier Hakizimana u khotsiwe tin’hweti ta 18 hikwalaho ka ku nga hlanganyeli ka yena eka tipolitiki. U tlhele a khomiwa hi 1997 na hi 1998 hi xivangelo lexi fanaka, loko hulumendhe yi cincile endzhaku ka ku yayarheriwa ka rixaka. Swikombiso leswi swi kombisa leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nge pfuki ti hlanganyerile eka tipolitiki naswona a ti lwisani ni hulumendhe yo karhi. Ku nga hlanganyeli ka Vakreste eka swa tipolitiki ku titshege hi ku helela hi milawu ya le Matsalweni.

Ku nga khathariseki swiphiqo leswi se swi nga ni nkarhi wo leha swi ri kona, vamakwerhu va tiphina hi ntshunxeko wo khoma minhlangano ya vhiki ni vhiki ni mintsombano naswona va pfumeleriwa ku chumayela ni ku khoma minhlangano emakhotsweni yo tala, laha vabohiwa vo hlayanyana va amukeleke ntiyiso. Ku tlula kwalaho, hi lembe ra ntirho ra 2009, eka milandzu ya tsevu leyi tengiweke ku tekiwe xiboho lexi yimaka ni vanhu va Yehovha va le Rwanda.

VUMUNDZUKU BYI TIKOMBA BYI TA VA LEBYINENE

Rungula ra le Rwanda ri ta va ri nga helelanga loko ku nga hlamuseriwi katsongo hi tsima ra ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo leri hlamarisaka. Ku sukela loko lunghiselelo leri lerintshwa ra ku aka Tiholo ta Mfumo ematikweni lama nga evuswetini ri sungurile hi 1999, vatirhi va ku tirhandzela va ake Tiholo ta Mfumo ta 290 leti nga riki ta xiyimo xa le henhla kambe leti sasekeke etikweni rero.

Vamakwerhu va heta to tala ta tiholo toleto hi tin’hweti tinharhu, va pfuniwa swinene hi vahuweleri va kwalaho. Leswi Tiholo ta Mfumo ti akiwaka hi xihatla etikweni hinkwaro, vanhu va lava ku tiva swo tala, kutani leswi swi pfula tindlela ta leswaku vanhu va Yehovha va chumayela. Handle ka Holo ya Tinhlengeletano leyi nga eKigali, vamakwerhu va ake ni Tiholo ta Tinhlengeletano tin’wana ta khume letitsongo, leti pfulekeke ematlhelo, leswi endlaka leswaku vahuweleri va kota ku va kona etinhlengeletanweni handle ko famba mimpfhuka yo leha emagondzweni lama nga le tintshaveni. Ku engetela kwalaho, vamakwerhu va ake Tiholo ta Mfumo ta mune leti ndlandlamuxekaka, leswi endleke leswaku swi koteka leswaku ku khomiwa tinhlengeletano etindhawini teto.

Eka tin’hweti ti nga ri tingani to sungula ta lembe, mavandlha hinkwawo ma hlanganyela hi ku hiseka eku tirheni ka nsimu leyi nga aviwangiki kumbe leyi nga tirhiwiki ngopfu. Minkarhi yin’wana vahuweleri va famba mimpfhuka yo leha va tirhisa mali ya vona leswaku va hlanganisa nsimu leyi. Etindhawini leti nga le kule swinene ni toleto, ku rhumeriwa maphayona yo hlawuleka ya nkarhinyana ku ringana tin’hweti tinharhu. Hikwalaho, mintlawa leya ha ku vumbiwaka yi va xisekelo xa mavandlha ya le nkarhini lowu taka. Hi xikombiso, eka tsima ra hi January ku fikela hi March 2010, ku sunguriwe madzana ya tidyondzo ta Bibele kutani ku vumbiwa mintlawa leyintshwa ya kaye. Ku engetela kwalaho, hi wona nkarhi wolowo, maphayona yo hlawuleka ya nkarhinyana ya 30 ma sungule mintlawa leyintshwa ya 15.

XIENDLAKALO XIN’WANA XA NKOKA ERWANDA

ENtsombanweni wa Muganga wa 2009 lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Tshamani Mi Rindzile!” vamakwerhu va le Rwanda a va tsakile loko va twa hi ta ku humesiwa ka buku leyintshwa ya tinsimu ni loko va twisiwa tinsimu ti nga ri tingani letintshwa leti a ti yimbeleriwa hi Xikinyarwanda. Buku leyintshwa ya tinsimu yi hundzuluxeriwe hi Xikinyarwanda hi xihatla naswona mavandlha ma kume tikopi ta wona hi nkarhi lowu faneleke leswaku ma ta sungula ku yimbelela tinsimu letintshwa eminhlanganweni hi nkarhi wun’we ni vamakwavo emisaveni hinkwayo hi January 2010.

Swa twala leswaku endzhaku ka loko ku humesiwe Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi Xikinyarwanda hi 2007, vanhu hinkwavo a va tivutisa leswaku Bibele leyi heleleke yi ta hundzuluxeriwa rini hi Xikinyarwanda. Loko nkarhi wa mintsombano ya muganga ya 2010 wu tshinela, ku tivisiwe leswaku Guy Pierce, la nga xirho xa Huvo leyi Fumaka u ta endzela eRwanda hi nkarhi wa ntsombano wa le Kigali hi August. Ntsombano wolowo a wu ta khomeriwa erivaleni ra mintlangu leri nga langutana ni rhavi. Vanhu hinkwavo a va nga khomeki naswona swi tsakise swinene loko Makwerhu Pierce a tivisa hi ku humesiwa ka Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima lebyi heleleke hi Xikinyarwanda. Vanhu hinkwavo va 7 149 lava a va ri kona hi Ravuntlhanu nimixo va kume kopi ya Bibele leyi leyintshwa. Hi Sonto, vamakwerhu lava humaka emigangeni yin’wana ya le Rwanda va tatise nhlayo yoleyo yi va 11 355. Hi nkarhi wa ntsombano, masocha lawa a ma ri eku macheni ehandle ka rivala rolero ma kombele tikopi ta Bibele yoleyo leyintshwa, kutani ma nyikiwe 180 wa tona. Meyara wa le Kigali, murhangeri wa maphorisa ni valawuri va Ndzawulo ya swa Mintlango na vona va ti amukele hi mandla mambirhi tikopi ta Bibele yoleyo.

Ntirho wo chumayela mahungu lamanene eRwanda wu sungule hi 1970 hi vahuweleri vanharhu. Sweswi ku ni vahuweleri va kwalomu ka 20 000 etikweni. Va fambisa tidyondzo ta Bibele ta kwalomu ka 50 000 n’hweti ni n’hweti. Hi April 2011 vanhu va 87 010 va ve kona eXitsundzuxweni. Vamakwerhu va le Rwanda va ni matimu ni ndhuma ya ku tirha hi ku hiseka. Leswi vahuweleri lava endlaka 25 wa tiphesente va nga le ka ntirho wa nkarhi hinkwawo kasi vahuweleri lavan’wana va tirha avhareji ya tiawara ta 20 hi n’hweti, vamakwerhu va khomekile va tirha swin’we ni “N’wini wa ntshovelo” ensin’wini leyi leyi noneke, naswona a va tiyimiselanga ku debyisa voko. Leswi Yehovha a yaka emahlweni a katekisa ntirho lowu, hi swi langutele hi mahlo-ngati ku vona leswaku i vanhu vangani lava nga ta khitikanela entshaveni ya Yehovha ya vugandzeri bya ntiyiso eTikweni leri ra Swintshabyana swa Gidi.—Mat. 9:38; Mik. 4:1, 2.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 178]

U byele vayingiseri vakwe leswaku va tivonela eka Timbhoni ta Yehovha

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 181]

A va xewetana va ku, “Komera!” leswi vulaka leswaku “Tiyani timbilu!”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 218]

“Yehovha, a hi koti ku endla nchumu leswaku hi ponisa vutomi bya hina. Hi wena ntsena u nga hi ponisaka!”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 166]

Nkatsakanyo Wa Rwanda

Tiko ra kona

Tiko ra Rwanda ri lehe tikhilomitara ta 177 ntsena ku suka en’walungwini ku ya edzongeni naswona ri aname tikhilomitara ta 233. Ku ringanyetiwa leswaku ri ni vaaka-tiko vo tlula 11 000 000 naswona i tiko leri nga ni vanhu vo tala swinene eAfrika. Ntsindza wa rona i Kigali.

Vanhu va kona

Vanhu lava tshamaka etikweni leri i Mahutu, Matutsi ni Matwa ku katsa ni vanhu van’wana lava humaka eAsia ni le Yuropa. Ku tlula hafu ya vona i Marhoma Khatoliki naswona ku tlula kotara ya vona i Maprotestente, ku katsa ni Masavata yo tala. Nhlayo leyin’wana leyi saleke i Mamoslem ni vukhongeri byo hambana-hambana bya le ndhawini yoleyo.

Ririmi ra kona

Tindzimi ta ximfumo leti tirhisiwaka i Xikinyarwanda, Xinghezi ni Xifurwa. Loko ku vulavuriwa hi timhaka ta mabindzu ni matiko ya le kusuhi ku tirhisiwa Xiswahili.

Ndlela yo tihanyisa

Vanhu vo tala va le Rwanda i varimi. Tanihi leswi xiphemu lexikulu xa misava ya kona yi nga nonangiki, vo tala va byala leswi nga ta ringana mindyangu ya vona ntsena. Tiya ni swimilana leswi vuriwaka pyrethrum leswi tirhiseriwaka ku dlaya switsotswana swa byariwa swin’we ni kofi, ku nga swona leswi xaviseriwaka matiko ya le handle.

Swakudya swa kona

Swakudya swa nkoka swi katsa mazambhana, mabanana ni tinyawa.

Maxelo

Hambileswi tiko ra Rwanda ri nga le kusuhi ni ikhweyita, hi ntolovelo ri va ni maxelo lama holeke. Etindhawini leti andlalekeke ku hisa kwalomu ka 21°C naswona mpfula leyi naka lembe ni lembe yi endla kwalomu ka tisentimitara ta 114.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 185]

“Yehovha U Ta Hi Hlongorisa!”

EMMANUEL NGIRENTE

U VELEKIWE HI 1955

U KHUVURIWE HI 1982

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA I xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Rwanda naswona i mulanguteri wa Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri.

◼ HI 1989, a ndzi phayona evuxeni bya tiko ra Rwanda. Kutani, eku heleni ka lembe rero ndzi averiwe ku ya tirha ehofisini yo hundzuluxelela eka yona. Leswi a ndzi nga ri na ntokoto wo hundzuluxela, swi ndzi chavisile naswona a ndzi tivona ndzi nga faneleki ku endla ntirho lowu. Hambiswiritano, ndzi sungule ku hundzuluxela minkandziyiso yinharhu. Hi kume yindlu yo yi hirha naswona hi kume ni swihlamusela-marito. Minkarhi yin’wana a ndzi tirha vusiku hinkwabyo, ndzi nwa kofi leswaku ndzi ta tshama ndzi xalamukile.

Loko vuthu leri hlaselaka ri hlasela hi October 1990, vanhu van’wana a va ehleketelela leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tirhisana ni vuthu leri. Varindzi va sungule ku lavisisa. Leswi a ndzi tirhela ekaya, a va vona onge a ndzi nga tirhi, hikwalaho a va lava ku tiva leswi a ndzi swi endla. Siku rin’wana, va tile va ta secha ndzi nga swi rindzelanga. A ndzi thayipe vusiku hinkwabyo naswona hi awara ya ntlhanu nimixo ndzi ringete ku ya eku etleleni. Hi xitshuketa, ndzi vitaniwile leswaku ndzi ya endla ntirho endhawini ya kwalaho.

Loko ndza ha fambile, valawuri va le ndhawini yoleyo va ngundzuvanye endlwini ya mina. Loko ndzi vuya, vaakelani va mina va ndzi byele leswaku phorisa ni mutirhela-mfumo wa ndhawu yoleyo va hete awara va ri eku hlayeni ka rungula hinkwaro leri ndzi ri hundzuluxeleke, leri hi ku phindha-phindha a ri vulavula hi Yehovha. Eku heteleleni va te: “A hi humi endlwini leyi, handle ka swona Yehovha u ta hi hlongorisa!”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Ku Nga Si Hela Masiku Ya 100, Vanhu Va Miliyoni Va File

“Ku yayarheriwa ka rixaka loku veke kona hi 1994 eRwanda ku kombisa yin’wana ya milandzu leyi nga le rivaleni ya ku yayarheriwa ka rixaka ematin’wini ya manguva lawa. Ku sukela eku sunguleni ka April 1994 ku ya exikarhi ka July 1994, swirho swa rixaka ra Mahutu leswi nga tala swa tiko leritsongo leri nga le Afrika Xikarhi swi sungule ku dlayetela swirho leswi nga nyawuriki swa rixaka ra Matutsi etikweni rero. Hi ku chava leswaku a wu nge he fumi eka xidemokrati ni ku chava nyimpi ya xin’wana-manana, mfumo lowu hisekelaka etlhelo wa Mahutu wu hlele ku dlayetela vanhu hinkwavo lava a wu va teka va ri nxungeto eka vulawuri bya wona, lava a va katsa Mahutu lama rhuleke swin’we ni Matutsi. Ku yayarheriwa ka rixaka ku hele ntsena loko vuthu ra vapfukeri leri a ri taleriwe hi Matutsi ri sungule ku lawula tiko naswona ri khoma vanhu va hulumendhe leyi yayarheleke rixaka ri va yisa evuhlongeni. Hi nkarhi lowu ringanaka dzana wa masiku ntsena vanhu lava ringanaka miliyoni va file loko ku yayarheriwa rixaka ni le nyimpini—leswi endleke leswaku ku dlayeteriwa ka vanhu eRwanda ku va lokukulu ematin’wini.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

Timbhoni ta Yehovha ta kwalomu ka 400 ti dlayiwile eka ku yayarheriwa ka rixaka, ku katsa ni Mahutu lama dlayiweke hikwalaho ko sirhelela vamakwavo va vona va Matutsi. A ku na Timbhoni leti nga dlayiwa hi vapfumeri-kulobye.

[Xifaniso]

Vahlapfa va ri karhi va baleka eRwanda

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 197]

“Tindhawu Leti A Ku Dlayeriwa Vanhu Eka Tona”

“Vahleri va ku yayarheriwa ka rixaka va kanganyise Matutsi ya makume ya magidi hi ku ma vitanela etikerekeni va vula leswaku ma ta sirheleleka kasi va ta ma dlaya; kutani masocha ya Mahutu ni masocha laman’wana ma yayarhele vanhu volavo lava a va ri ekhombyeni lava a va lave vutumbelo, ma yi duvula hi swibamu mintshungu leyi hlengeletaneke ekerekeni leswaku yi sirheleleka ni le swikolweni, ivi ma dlayetela lava poneke hi mabanga, masikeri ni mikwana. . . . Hambiswiritano, tikereke a ti nghene hi nhloko eku dlayeteriweni ka vanhu vo tala lerova a ti nga pfumeleli ntsena ku va vanhu va dlayeteriwa etikerekeni kambe a ti tlhela ti endla na swo tlula sweswo. Etindhawini tin’wana, vafundhisi, valeteri va dyondzo ya kereke ni varhangeri van’wana va tikereke va tirhise vutivi bya vona bya vanhu va kwalaho leswaku va hlawula Matutsi leswaku va ma dlaya. Minkarhi yin’wana varhangeri va tikereke va hlanganyele hi ku hiseka eku dlayeni ka vanhu.”—Christianity and Genocide in Rwanda.

“Nandzu lowukulu lowu Kereke [ya Khatoliki] a yi hehliwa ha wona hileswaku yi tshike ku seketela Matutsi kutani yi sungula ku seketela ntlawa lowuntshwa lowu a wu rhangeriwa hi Mahutu, naswona sweswo swi endle leswaku Habyarimana a va mufumi endhawini leyi a ku tshama Mahutu yo tala. Loko swi ta emhakeni ya ku yayarheriwa ka rixaka, vakambisisi va tlhela va vula leswaku Kereke hi yona yi hlohloteleke rivengo, yi tlhela yi sirhelela vanhu lava a va dlayetela vanhu ni ku tsandzeka ku sirhelela vanhu lava a va lava vutumbelo etikerekeni. Nakambe ku ni lava va anakanyaka leswaku tanihi leswi Kereke yi nga murhangeri wa vanhu vo tala eRwanda hi tlhelo ra moya, yi ni vutihlamuleri bya ku tsandzeka ku teka magoza lawa a yi ta kota ku ma teka leswaku yi herisa ku yayarheriwa ka vanhu.”—Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 201-203]

“Hi Nga N’wi Dlaya Njhani Munhu Loyi Vanhu Hinkwavo Va N’wi Rilelaka?”

JEAN-MARIE MUTEZINTARE

U VELEKIWE HI 1959

U KHUVURIWE HI 1985

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Muaki tlhelo makwerhu wo tshembeka loyi a tshamelaka ku n’wayitela, loyi a a khotsiwile ku ringana tin’hweti ta nhungu hi 1986 endzhakunyana ka loko a khuvuriwile. U tekane na Jeanne hi 1993, naswona sweswi Jean-Marie i mutshama-xitulu wa Komiti ya Holo ya Tinhlengeletano ya le Kigali.

◼ HI April 7, mina ni nsati wa mina Jeanne swin’we ni n’wana wa hina wa nhwanyana Jemima, loyi a a ri ni n’hweti, hi pfuxiwe hi pongo ra ku balesela ka swibamu. Eku sunguleni, a hi ehleketa leswaku i swiphiqo swa tipolitiki, kambe hi ku hatlisa hi kume leswaku masocha ya Interahamwe ma sungule ku dlaya Matutsi hinkwawo. Hikwalaho ka leswi hi nga Matutsi, a hi ringetanga ku humela handle. Hi khongele hi mbilu hinkwayo eka Yehovha leswaku a hi pfuna hi tiva leswi hi faneleke hi swi endla. Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu vanharhu va Mahutu lava nga ni xivindzi ku nga Athanase, Charles na Emmanuel va veke vutomi bya vona ekhombyeni va hi tisela swakudya.

Ku ringana n’hweti, mina ni nsati wa mina hi boheke ku ya tumbela emakaya yo hambana-hambana ya vamakwerhu. Loko Matutsi se ma laviwa hi mahlo-ngati, masocha ma te ni mikwana, mafumu ni mabanga laha a ndzi tumbele kona. Loko ndzi ma vona ma ta, ndzi tsutsume swinene leswaku ndzi ya tumbela emakhwatini kambe ma ndzi kumile. Loko ndzi rhendzeriwe hi vavanuna lava hlomeke, hi ku titsongahata ndzi va byele leswaku ndzi Mbhoni ya Yehovha kambe va te, “U muxandzuki!” Va ndzi rahe ndzi wela ehansi kutani va ndzi ba hi michizo ni hi le ndzhaku ka swibalesa. Hi nkarhi wolowo ntshungu se a wu hlengeletanile. Entshungwini wolowo, a ku ri ni wanuna loyi ndzi tshameke ndzi n’wi chumayela. Hi xivindzi u huwelerile a ku: “N’wi tweleni vusiwana wanuna loyi!” Kutani, makwerhu un’wana wa Muhutu ku nga Charles, u tile kwalaho. Loko nsati wa Charles ni vana vakwe va ndzi vona ndzi etlele ehansi ndzi tele hi ngati va sungule ku rila. Hi ku chava, vadlayi lava va te: “Hi nga n’wi dlaya njhani munhu loyi vanhu hinkwavo va n’wi rilelaka?” Charles u ndzi tekile a ya na mina endlwini yakwe leswaku a ya ndzi tshungula timbanga ta mina. Masocha ma hi byele leswaku loko ndzo baleka ma ta dlaya Charles ematshan’weni ya mina.

Hi nkarhi wolowo, a ndzi hambanisiwe ni nsati wa mina Jeanne ni n’wana wa hina. Eka ku hlaseriwa loku chavisaka, na yena u biwile naswona u pone ri ahlamile. Endzhaku, vanhu va n’wi byele leswaku ndzi dlayiwile. Va kale va n’wi byela leswaku a ya lava malakani kutani a ta a ta tsondzela ntsumbu wa mina ha wona.

Mina na Jeanne hi ririle loko hi tlhela hi hlangana endlwini ya Athanase. Nilokoswiritano, a hi swi languterile ku fa esikwini leri landzelaka. Ku tlhele ku va siku rin’wana ro chavisa, leri nga tsakisiki, hi tumbela eka tindhawu to hambana-hambana. Ndzi tsundzuka ndzi kombela Yehovha leswaku a ndzi pfuna, ndzi ku: “Tolo u hi pfunile. Ndzi kombela u hi pfuna nakambe. Hi lava ku kurisa n’wana wa hina naswona hi lava ku hambeta hi ku tirhela!” Loko ri ya eku peleni, vamakwerhu vanharhu va Mahutu lava a va veke vutomi bya vona ekhombyeni lerikulu va swi kotile ku hi kongomisa hi ri ntlawa wo lava ku ringana 30 wa Matutsi eka masocha lawa a ma sive ndlela lama nga ni khombo va hi yisa endhawini leyi hlayisekeke. Eka ntlawa wolowo, vanhu va tsevu va amukele ntiyiso.

Endzhaku hi twe leswaku Charles ni ntlawa wakwe va hambete va pfuna van’wana kambe masocha ya Interahamwe a ma hlundzukile loko ma twa leswaku vamakwerhu va pfune Matutsi yo tala leswaku ma baleka. Eku heteleleni, ma khome Charles na Leonard, muhuweleri wa Muhutu. Nsati wa Charles u twe masocha ma ku: “U fanele u fa hikuva u pfune Matutsi leswaku ma baleka.” Kutani ma va dlayile havambirhi. Leswi swi endla leswaku ndzi tsundzuka marito ya Yesu lama nge: “A nga kona la nga ni rirhandzu ro tlula leri, ra leswaku munhu a nyiketa moya-xiviri wakwe hikwalaho ka vanakulobye.”—Yoh. 15:13.

Emahlweni ka nyimpi, loko mina na Jeanne ha ha kunguhata ku tekana, hi teke xiboho xa leswaku un’we wa hina u fanele a va phayona. Hambiswiritano, endzhaku ka nyimpi, hikwalaho ka leswi maxaka ya hina yo tala a ma dlayiwile, hi teke vana va maxaka ya hina va tsevu lava feriweke hi vatswari leswaku hi va hlayisa hambileswi hi nkarhi wolowo a hi ri ni vana va hina vambirhi. Nilokoswiritano, Jeanne u swi kotile ku sungula ku phayona endzhaku ka nyimpi naswona u endle tano ku ringana malembe ya 12. Nakambe eka vana va tsevu lava feriweke hi vatswari lava a hi va hlayisa—lava vatswari va vona a va nga ri Timbhoni ta Yehovha—hinkwavo sweswi va khuvuriwile. Majaha manharhu i malandza ya vutirheli naswona un’wana wa vanhwanyana u tirha eBethele ni nuna wakwe. Sweswi hi ni vana va mune lava nga va hina naswona vana va hina va vanhwanyana vambirhi lavakulu se va khuvuriwile.

[Xifaniso]

Makwerhu wa xinuna ni wa xisati va ka Mutezintare va ri ni vana va vona vambirhi ni ntlhanu wa vona lava feriweke hi vatswari

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 204, 205]

“Hi Yime Hi Tiyile Hikwalaho Ka Ntiyiso”

Valerie Musabyimana na Angeline Musabwe i vamakwavo. Va kulele endyangwini lowu a wu dzike swinene eka Vukhatoliki naswona tata wa vona a a ri mutshama-xitulu wa tikomiti ta muganga wa vangheni va kereke. Valerie u dyondze malembe ya mune leswaku a ta va nani. Kambe hi 1974 u tshike tidyondzo takwe hikwalaho ko khomisiwa tingana hi mahanyelo ya mufundhisi. Endzhaku, u dyondze Bibele ni Timbhoni ta Yehovha, a khuvuriwa kutani a sungula ku phayona hi 1979. Angeline, ndzisana yakwe na yena u dyondze Bibele naswona a khuvuriwa. Leswi vamakwavo lava va xisati va tirhaka swin’we tanihi maphayona yo hlawuleka, va pfune vo tala leswaku va dyondza ntiyiso.

Angeline na Valerie a va tshama eKigali hi nkarhi wa ku yayarheriwa ka rixaka naswona va tumbete vanhu va kaye endlwini ya vona, ku katsa ni vavasati vambirhi lava a va tikile, un’we wa vona nuna wakwe a ha ku dlayiwa. Endzhaku ka nkarhi, wansati yoloye u velekile. Leswi a swi ri ni khombo swinene ku huma endlwini, vamakwerhu lava va xisati va pfune wansati loyi leswaku a veleka n’wana. Loko vaakelani va twe hi mhaka leyi, va va tisele swakudya ni mati.

Loko masocha ya Interahamwe ma twe leswaku Angeline na Valerie va tumbete Matutsi, ma tile kutani ma ku: “Hi tele ku ta dlaya Timbhoni ta Yehovha ta Matutsi.” Hambiswiritano, leswi yindlu leyi vamakwerhu lava va xisati a va yi hirhile a yi ri ya ndhuna ya vuthu, vadlayi volavo va chavile ku nghena.d Hinkwavo vanhu lava a va ri endlwini yoleyo va ponile.

Eku heteleleni, loko nyimpi yi tinyike matimba naswona ku duvulana ku ya emahlweni, Angeline na Valerie va boheke ku baleka endhawini yoleyo. Va baleke ni Timbhoni tin’wana va ya eGoma, laha vamakwerhu va le Congo va va amukeleke hi mandla mambirhi. Va hambete va chumayela kwalaho naswona va fambise tidyondzo ta Bibele to tala.

Xana va titwe njhani endzhaku ka ku yayarheriwa ka rixaka? Hi mbilu yo vava Valerie u te: “Ndzi lahlekeriwe hi vana va mina vo tala va moya, ku katsa na Eugène Ntabana ni ndyangu wakwe. Hi yime hi tiyile hikwalaho ka ntiyiso. Ha swi tiva leswaku Yehovha u ta avanyisa vaendli va leswo biha.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 206, 207]

A Va Tiyimiserile Ku Hi Fela

ALFRED SEMALI

U VELEKIWE HI 1964

U KHUVURIWE HI 1981

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA A a tshama edorobeni ra Kigali ni nsati wakwe Georgette. Alfred, tatana tlhelo wanuna la nga ni rirhandzu sweswi i xirho xa Komiti yo Vulavurisana ni Swibedlhele eKigali.

◼ ENDZHAKU ka ku sungula ka ku yayarheriwa ka rixaka, Athanase, makwerhu wa Muhutu loyi a a tshama ekusuhi na hina, u rhumele vanhu leswaku va ta hi lemukisa a ku: “Va dlaya Matutsi hinkwawo naswona va ta mi dlaya na n’wina.” U hi sindzise leswaku hi ya endlwini yakwe. Loko nyimpi yi nga se va kona a a cele goji leri enteke kwalomu ka timitara tinharhu ni hafu naswona u vule leswaku u ta hi tumbeta kona. A ndzi ri wo sungula ku ehla hi xitepisi lexi a xi endleke. Athanase u endle lunghiselelo ra leswaku hi tiseriwa swakudya ni matirasi. Hi nkarhi wolowo ku dlayeteriwa ka vanhu a ku ri karhi ku ya emahlweni endhawini hinkwayo.

Hambileswi vaakelani a va ehleketelela leswaku hi tumbele kwalaho naswona va n’wi chavisa va vula leswaku va ta hisa yindlu yakwe, Athanase ni ndyangu wakwe va ye emahlweni va hi tumbeta. A swi ri erivaleni leswaku a va tiyimiserile ku hi fela.

Endzhaku ka masiku manharhu, nyimpi a yi hisa swinene endhawini yoleyo, kutani ndyangu wa Athanase wu hi joyinile egojini, hiloko hi engeteleka hi va 16. A hi ri emunyameni lowukulu hikuva a hi chava ku tirhisa muxaka wihi na wihi wa timboni. Siku ni siku, munhu ha un’we a a kuma xipunu xin’we xa rhayisi leyi nga swekiwangiki leyi lovekiweke ematini lama cheriweke chukele. Endzhaku ka masiku ya khume, swakudya sweswo swi herile. Hi siku ra vu-13, a hi twa ndlala swinene! Xana a hi ta endla yini? Ehenhla ka xitepisi, a hi kota ku vonanyana leswi humelelaka ehandle naswona hi xiye leswaku xiyimo se a xi cincile. Hi vone masocha ma ambale yunifomo yin’wana. Tanihi leswi ndyangu wa Athanase wu ndzi sirheleleke, ndzi swi xiyile leswaku se i nkarhi wa mina wa leswaku ndzi endla swo karhi. Ndzi ehlekete ku famba ni jaha leri ra ha riki emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi ra Athanase leswaku hi ya lavana ni swakudya. Hi rhange hi ku khongela hinkwerhu.

Endzhaku ka kwalomu ka timinete ta 30, hi vuye ni mahungu ya leswaku se a ku lawula Rwandan Patriotic Front endhawini yoleyo. Masocha man’wana ma vuye na hina. Ndzi ma kombe laha a hi tumbele kona. A ma nga ndzi tshembi, kukondza vamakwerhu va xinuna ni va xisati hinkwavo va huma ha un’we-un’we egojini. Georgette u vula leswaku a nge wu rivali nkarhi wolowo, u ri: “Hi hume hi thyakile; hi tshame egojini mavhiki lama lavaka ku va manharhu, hi nga hlambi kumbe ku hlantswa swiambalo swa hina.”

Masocha a ma hlamarisiwe hileswaku vanhu va tinxaka teto timbirhi a va tshame swin’we egojini rero. Ndzi va hlamuserile ndzi ku: “Hi Timbhoni ta Yehovha naswona a hi na xihlawuhlawu.” A ma hlamarile kutani ma ku: “Nyikani vanhu lava humaka egojini swakudya ni chukele!” Kutani ma hi yise endlwini leyi a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 100 lava a va tshama kona swa xinkarhana. Endzhaku ka sweswo, makwerhu wa xisati un’wana u vule leswaku hinkwerhu ka hina va 16 hi ya tshama ni ndyangu wakwe.

Ha nkhensa hileswi hi poneke. Hambiswiritano, buti wa mina, ndzisana ya mina ya xisati ni mindyangu ya vona—lava hinkwavo a va ri Timbhoni ta Yehovha—va dlayiwile ni van’wana lava a va tshama ekusuhi na hina. Hi lahlekeriwile, kambe ha swi tiva leswaku ‘nkarhi ni xiendlakalo lexi nga languteriwangiki swa hi wela hinkwerhu.’ Georgette u hlamusela ndlela leyi hi titwaka ha yona hi ndlela leyi: “Hi lahlekeriwe hi vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati naswona van’wana va humeleriwe hi swilo leswi chavisaka loko va baleka niloko va tumberile. Hambiswiritano, hi tiyise vuxaka bya hina na Yehovha hi ku khongela naswona hi swi vonile leswaku voko ra Yehovha ri ni matimba. U hi chavelerile hi ku hi nyika mpfuno hi nkarhi lowu faneleke hi ku tirhisa nhlengeletano ya yena naswona ha swi tlangela swinene sweswo. Yehovha u hi katekise swinene.”—Ekl. 9:11.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 208, 209]

Yehovha U Hi Pfunile eMinkarhini Yoleyo Yo Chavisa

ALBERT BAHATI

U VELEKIWE HI 1958

U KHUVURIWE HI 1980

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Nkulu la tekeke la nga ni vana vanharhu. Nsati wakwe ni n’wana wakwe lonkulu wa nhwanyana i maphayona ya nkarhi hinkwawo. N’wana wakwe wa jaha i nandza wa vutirheli. Loko Albert, makwerhu wa Muhutu la rhuleke, a sungula ku ya eminhlanganweni hi 1977, a ku ri ni kwalomu ka vahuweleri va 70 etikweni rero. Hi 1988 u khotsiwile a tlhela a biwa. Loko a arile ku vehela beji ya vandlha ra politiki, muakelani loyi a tshameke a va socha u vehele beji yoleyo enyameni ya yena kutani a n’wi khovolela a ku: “Sweswi se u vehele beji!”

◼ ENDZHAKU ka ku fa ka presidente, vamakwerhu van’wana, maxaka ni vaakelani va balekele ekaya ra mina. Kambe ndzi sungule ku vilela hileswi vamakwerhu vambirhi va xisati va Matutsi ku nga Goretti na Suzanne, a va nga ri na hina. Hambileswi a swi ri ni khombo swinene, ndzi fambile ndzi ya va lava. Vanhu a va ri eku balekeni kutani ndzi vone Goretti ni vana vakwe hiloko ndzi va teka ndzi va yisa endlwini ya mina, hikuva a ndzi swi tiva leswaku a ku ri ni masocha lama siveke ndlela laha a va ya kona naswona a va ta va va dlayiwile.

Endzhaku ka masikunyana, Suzanne ni van’wana va ntlhanu va swi kotile ku ta va ta hi joyina. Se a hi ri ni vanhu vo tlula 20 endlwini ku katsa ni lava ha ku fikaka naswona hinkwerhu a hi ri ekhombyeni lerikulu.

Masocha ya Interahamwe ma te endlwini kanharhu. Siku rin’wana ma vone nsati wa mina Vestine hi fasitere hiloko ma n’wi byela leswaku a huma. I Mututsi. Ndzi yime exikarhi ka vadlayi ni nsati wa mina kutani ndzi ku: “Loko mi lava ku n’wi dlaya, mi fanele mi rhanga mi dlaya mina!” Endzhaku ko burisana nkarhinyana, va n’wi byele leswaku a tlhelela endlwini. Un’wana wa vona u te: “A ndzi lavi ku dlaya wansati; ndzi lava ku dlaya wanuna.” Hiloko va sungula ku lava ku dlaya sivara wa mina. Loko va ri karhi va n’wi humesela ehandle, ndzi tilahlele exikarhi ka vona na sivara wa mina kutani ndzi kombela ndzi ku: “Hi rirhandzu ra Xikwembu, n’wi tshikeni!”

Un’wana wa vona u ndzi dlive hi xikokola kutani a hlamula hi ku hlundzuka a ku: “A ndzi tirheli Xikwembu.” Kambe, u vulavule hi moya wo rhula a ku eka mina, “Famba ke! N’wi teke!” Sivara wa mina u ponise sweswo.

Endzhakunyana ka n’hweti, vamakwerhu vambirhi va tile va ta lava swakudya. Leswi a ndzi ri na tinyawa, ndzi va pambulerile, kambe loko ndzi ri eku va heleketeni ndzi ya va komba ndlela leyi sirhelekeke leyi va nga fambaka ha yona, ndzi twe ku duvuriwa xibamu kutani ndzi titivala. A ndzi biwe hi swipetlu swa kulu ra xibamu etihlweni. Muakelani u ndzi pfunile leswaku ndzi ya exibedlhele kambe tihlo ra mina leri vavisekeke a ra ha swi kotanga ku tlhela ri vona. Lexi vavaka swinene a ndzi nga ha swi koti ku tlhelela ekaya. Loko nyimpi yi ri karhi yi nyanya, swi ve ni khombo swinene eka lava a va ri endlwini ya mina leswaku va tshama kwalaho kutani va balekele eka tiyindlu ta vamakwerhu van’wana, lava vekeke vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va va sirhelela hinkwavo ku fikela hi June 1994. Ndzi kale ndzi ya hlangana ni nsati wa mina ni ndyangu wa mina hi October. Ndzi nkhensa Yehovha hileswi a pfuneke mina ni ndyangu wa mina eminkarhini yoleyo yo chavisa.

[Xifaniso]

Albert Bahati ni ndyangu wa yena ni van’wana lava va va tumbeteke

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 210-212]

“Ndlela Hi Leyi”

GASPARD NIYONGIRA

U VELEKIWE HI 1954

U KHUVURIWE HI 1978

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA Mulweri wa ntiyiso loyi a nga chaviki nchumu, loyi a tshamaka a n’wayitela ni ku va ni langutelo lerinene. U tekile, u ni vana vanharhu va vanhwanyana naswona i xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Rwanda.

◼ ENDZHAKU ka loko ku duvula ku sungurile nimixo swinene hi April 7, ndzi xiye leswaku tiyindlu ta kwalomu ka 15 ta Matutsi a ti ri eku tshweni. A ti katsa ni tiyindlu timbirhi ta vamakwerhu. Xana a ku ta landzela ya hina? Ndzi lave ku hlangana nhloko hikuva a ndzi chava leswi nga ha endlekaka eka nsati wa mina la nga Mututsi ni vana va mina vambirhi.

A ndzi nga swi tivi leswaku hi fanele hi endla yini. A ku ri ni ku pfilunganyeka ni ku chava, swin’we ni mavarivari ni swiviko leswi nga mavunwa. Ndzi vone leswaku nsati wa mina ni vana va mina a va ta va va hlayisekile loko vo ya endlwini ya makwerhu un’wana leyi nga le kusuhi naswona mina a ndzi ta va joyina endzhaku. Loko ndzi swi vonile leswaku a ndzi ta va ndzi hlayisekile ku ya kwalaho, ndzi kume leswaku u sindzisiwe ku balekela exikolweni xa kwalaho lexikulu. Nhlikanhi wolowo, muakelani u te eka mina kutani a ku: “Matutsi hinkwawo lama balekeleke exikolweni leswaku ma tumbela kona ma ta yayarheriwa!” Hi ku hatlisa ndzi tsutsumele exikolweni, ndzi kuma nsati wa mina ni vana va hina kutani ndzi hlengeleta vanhu van’wana va kwalomu ka 20—ku katsa ni vamakwerhu va xinuna ni va xisati—ndzi va byela leswaku va tlhelela emakaya ya vona. Loko hi ri eku fambeni, hi vone masocha ma kongomisa vanhu endhawini leyi nga ehandle ka doroba laha ma dlayeke Matutsi yo tlula 2 000.

Hi nkarhi wolowo, nsati wa muakelani un’wana u veleke n’wana kwalaho xikolweni. Loko masocha ya Interahamwe ma lahlele bomo leyitsongo exikolweni, nuna wakwe u baleke ni ricece. Hi ku chava, mana wa n’wana u baleke a kongoma etlhelweni rin’wana. Hambileswi tatana loyi a a ri Mututsi, u swi kotile ku hundza laha a ku ri ni masocha lama siveke ndlela hikwalaho ka n’wana loyi a a n’wi tlakurile naswona u tsutsumele endlwini ya hina. U ndzi kombele leswaku ndzi ringeta ku kumela n’wana wakwe ntswamba. Loko ndzi kanye mbilu ndzi famba, ndzi nga swi langutelanga ndzi fike laha a ku ri ni masocha lawa a ma sive ndlela. Leswi a ma ndzi teka ndzi ri museketeri wa Matutsi hileswi a ndzi ya lavela n’wana wa Mututsi ntswamba, ma te: “A hi n’wi dlayeni!” Socha rin’wana ri ndzi be hi le ndzhaku ka xibamu, hiloko ndzi titivala, ndzi huma ngati hi tinhompfu ni le xikandzeni. Hi ku ehleketa leswaku ndzi file, ma ndzi kokile ma ndzi yisa endzhaku ka yindlu yin’wana leyi a yi ri ekusuhi.

Muakelani un’wana u swi xiyile leswaku hi mina hiloko a ku: “U fanele u famba, handle ka sweswo va ta vuya va ta ku dlaya.” U ndzi pfune leswaku ndzi ya fika ekaya.

Hambileswi a swi vava, xiendlakalo lexi a xi ri nsirhelelo eka mina. Leswi a ndzi tiviwa tanihi muchayeri, hi siku leri landzelaka vavanuna va ntlhanu va tile va ta ndzi sindzisa leswaku ndzi ya chayelela ndhuna ya masocha. Loko va vona timbanga ta mina, a va ndzi sindzisanga hambi ku ri ku ndzi sindzisa ku famba na masocha ya Interahamwe loko ma rindza.

Hiloko ku landzela masiku ya ku chava, ku kanakana ni ndlala. Hi nkarhi wolowo, wansati wa Mututsi u tsutsumele endlwini ya mina ni vana vakwe vambirhi lavatsongo. Hi n’wi tumbete eka khabodo ekhixini naswona hi veka vana va yena vambirhi ni va mina ekamareni rin’wana. Loko vuthu ra Rwandan Patriotic Front (RPF), vuthu leri a ri hlasela ri ya emahlweni naswona ku ve ni mavarivari ya leswaku masocha ya Interahamwe ma sungule ku dlaya Mahutu hinkwawo lama nga ni vasati va Matutsi, ndyangu wa hina hinkwawo wu lunghekele ku tlhela wu baleka. Kambe vuthu ra RPF se a ri lawula ndhawu leyi a hi tshama eka yona, hikwalaho Matutsi a ma nga ha ri ekhombyeni. Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo a ndzi ri ekhombyeni ro dlayiwa.

Kutani ndzi fambe ni ntlawa wa vaakelani va hina eka masocha lawa a ma sive ndlela lawa a ma ri ya vuthu ra RPF. Loko ma ndzi vona mina Muhutu ni nhloko ya mina leyi bandichiweke, a ma anakanya leswaku ndzi un’wana wa masocha. Ma huwelele vaakelani na mina ma ku: “Exikarhi ka n’wina ku ni vadlayi ni makhamba, kambe mi kombela mpfuno! I vamani eka n’wina lava va tumbeteke kumbe ku sirhelela Matutsi?” Ndzi va kombe wansati ni vana vakwe lava a ndzi va tumbetile. Va vitanele vana lava etlhelo kutani va va vutisa va ku: “I mani wanuna loyi la nga ni bandichi enhlokweni?” Va hlamule va ku: “A nga tirhisani ni masocha ya Interahamwe; i Mbhoni ya Yehovha naswona i wanuna lonene.” Ndzi ponise wansati wa Mututsi ni vana vakwe vambirhi naswona sweswi se a va ponisa mina!

Loko ma enerisiwe hi tinhlamulo teto, masocha ma hi yise ekampeni leyi nga kwalomu ka 20 wa tikhilomitara ku suka eKigali, laha a ku hlengeletane vanhu va kwalomu ka 16 000 lava poneke. Kwalaho hi hlangane ni kwalomu ka 60 wa vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava humaka emavandlheni ya 14. Hi hlele minhlangano; 96 wa vanhu va ve kona eka nhlangano wo sungula! Hambiswiritano, a swi twisa ku vava swinene loko hi kuma swiviko swa vanghana va hina lava dlayiweke ni vamakwerhu va xisati lava pfinyiweke. A ndzi ri nkulu ndzi ri ndzexe naswona vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati a va lava nchavelelo ni mpfuno wo huma eMatsalweni. Ndzi yingisele timhaka ta vona leti khomisaka gome kutani ndzi va tiyisekisa leswaku Yehovha wa va rhandza naswona u twisisa switlhavi swa vona.

Eku heteleleni, hi July 10, endzhaku ka mavhiki yo tala hi ri eku chaveni, hi kote ku tlhelela emakaya ya hina. Ndzi tsundzuka leswaku hi nkarhi lowuya wa ku chava ni wa khombo, minkarhi yo tala a ndzi anakanya hi risimu leri nga ni nhloko-mhaka leyi nge, “Ndlela Hi Leyi.” Marito ya risimu rero ma ndzi khutaze swinene: “Hi nga hambukeli eka yin’wana, ‘ndleleni ya Hosi ku ni nhluvuko.”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 223, 224]

Ku Ni Munhu Loyi A A Vitana Vito Ra Mina

HENK VAN BUSSEL

U VELEKIWE HI 1957

U KHUVURIWE HI 1976

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U tirhe eBethele ya le Netherlands a nga si ya eGiliyadi hi 1984. U averiwe ku ya eRiphabliki ra Afrika Xikarhi ni le Chad kutani a averiwa ku ya eRwanda hi September 1992. Sweswi u tirha ni nsati wakwe Berthe, ehofisini ya rhavi ra le Rwanda.

◼ KIGALI Sud a ku ri vandlha ro sungula leri ndzi averiweke eka rona eRwanda. A ri ri ni vana vo tala. Vamakwerhu va kwalaho a va ri ni xinghana ni malwandla. Hi 1992, a ku nga ri na mavandlha yo tala etikweni naswona a ko va ni vahuweleri vo tlula 1 500 ntsena. Nilokoswiritano, valawuri a va nga hi tshembi, hikwalaho nkarhi na nkarhi, maphorisa a ma kavanyeta ntirho wa hina wo chumayela leswaku ma kambela maphepha ya hina ya vutitivisi.

Loko ku yayarheriwa ka rixaka ku sungula, ndzi boheke ku suka etikweni. Kambe endzhakunyana ka sweswo, ndzi komberiwe ku ya pfuna vahlapfa evuxeni bya Congo. Ndzi suke eNairobi, ndzi ya eGoma, ku nga doroba leri nga endzilakanini wa Rwanda. Leswi a ndzi nga si tshama ndzi ya kwalaho ni leswi a ndzi nga ri na rungula rin’wana handle ka vito ra nkulu un’we, ndzi tivutisile leswaku ndzi ta n’wi kumisa ku yini. Hambiswiritano, loko ndzi fika, ndzi vutise vuxokoxoko eka muchayeri wa mina wa thekisi. Hiloko a ya vulavurisana ni vachayeri van’wana naswona ku nga si hela timinete ta 30 se a ndzi yime enyangweni wa yindlu ya nkulu loyi. Vamakwerhu vambirhi lava nga swirho swa Komiti ya Tiko eRwanda va swi kotile ku tsemakanya ndzilakano va ya eGoma, kutani ndzi va nyike mali leyi ndzi yi kumeke ehofisini ya rhavi ra le Kenya leswaku yi pfuna vamakwerhu va le Rwanda.

Loko ndzi ya eGoma ra vumbirhi ndzi suka eNairobi, ndzi tsundzuka loko ndzi ri karhi ndzi famba ndzi ya endzilakanini wa Rwanda. Hambileswi mpfhuka wa kona a wu komile, swi ndzi tekele nkarhi ku fika hikuva a ndzi famba ndzi hambana ni ntshungu lowukulu wa vahlapfa lowu a wu khitikana wu tsemakanya wu suka eRwanda.

Hi xitshuketa, a ku ri ni munhu loyi a a vitana vito ra mina: “Ndugu (makwerhu) Henk! Ndugu Henk!” Loko ndzi languta ku vona leswaku rito leri ri huma kwihi, ndzi hlangane na Alphonsine hi mahlo. A ku ri xinhwanyetana lexi nga ni kwalomu ka malembe ya 14 lexi humaka eka vandlha leri a ndzi ri eka rona eKigali, naswona se a xi hambanisiwe ni mana wa xona. Hi ve swin’we eka ntshungu wolowo lowukulu naswona ndzi xi teke ndzi xi yisa eHolweni ya Mfumo leyi vamakwerhu van’wana va xinuna ni va xisati vo tala va vahlapfa a va yi tirhisa tanihi ndhawu yo hlangana eka yona. Ndyangu wun’wana wa le Congo wu xi khathalerile, naswona endzhaku ka sweswo makwerhu un’wana wa xisati wa muhlapfa loyi a humaka na xona evandlheni rin’we u xi khathalerile. Endzhaku Alphonsine u tlhele a hlanganisiwa ni mana wakwe eKigali.

[Xifaniso]

Henk ni nsati wakwe Berthe

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka matluka 235, 236]

Yehovha U Endle Swilo Swo Hlamarisa, Leswikulu!

GÜNTER RESCHKE

U VELEKIWE HI 1937

U KHUVURIWE HI 1953

MATIMU YA YENA HI KU KOMISA U sungule ku phayona hi 1958 naswona u ye eka ntlawa wa vu-43 wa xikolo xa Giliyadi. Ku sukela hi 1967 u tirhe eGabon, eRhiphabliki ra Afrika Xikarhi ni le Kenya naswona u endzele matiko man’wana yo talanyana a ri mulanguteri la famba-fambaka. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Rwanda.

◼ NDZI sungule ku endzela eRwanda hi 1980. Ndzi rhumeriwe ndzi suka eKenya ndzi ri mulanguteri wa muganga. Hi nkarhi wolowo, a ku ri ni mavandlha ya nkombo ntsena etikweni ni vahuweleri va 127. Nakambe a ndzi ri un’wana wa valeteri vambirhi va ntlawa wo sungula wa Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona lexi a xi khomeriwe etikweni. Vo tala eka maphayona ya 22 ya ntlawa wolowo va ha ri eka ntirho wa nkarhi hinkwawo. Ndzi tlhelele eKenya ndzi anakanya hi ku hiseka ka vamakwerhu ensin’wini ni ku tlangela ka vona ntiyiso.

Hi 1996, ndzi kume papila leri humaka erhavini ra le Kenya leri ri ndzi kombeleke ku rhurhela eRwanda. A ndzi ri ni malembe ya 18 ndzi tshama eKenya, naswona a ndzi swi rhandza ku va kwalaho. Loko hi fika eRwanda, xiyimo a xi nga si tshamiseka. Nivusiku a hi tshamela ku twa ku baleseriwa ka swibamu. Kambe hi ku hatlisa ndzi sungule ku tsakela xiavelo xa mina, ngopfu-ngopfu loko ndzi vone ndlela leyi Yehovha a wu katekisaka ha yona ntirho wakwe kwalaho.

Tindhawu to khomela tinhlengeletano a ti ri ta xiyimo xa le hansi. Hambiswiritano, hakanyingi vamakwerhu a va tshama ehansi kumbe emaribyeni va nga gunguli. Swidziva swa nkhuvulo a ku ri migodi leyikulu leyi a ku andlaleriwa tende ehansi. Tinhlengeletano to tano ta ha khomiwa etindhawini to tala ta le ndzeni-ndzeni ka tiko, kambe hi ku famba ka nkarhi, ku akiwe tiholo tin’wana ta xiyimo xa le hansi leti pfulekeke ematlhelo swin’we ni Tiholo ta Mfumo to hlayanyana leti ndlandlamuxekaka.

Vamakwerhu a va hiseka eku twariseni ka mahungu lamanene. Mavandlha ya le Kigali a ma sungula minhlangano ya wona ka ha ri mixo hi mahelo-vhiki. Endzhaku ka sweswo, vahuweleri a va ya entirhweni wa nsimu naswona va hambeta va tirha kukondza ri mphumela.

Minkarhi hinkwayo a ndzi tinyika nkarhi wa ku va ni vana emavandlheni, vahuweleri va mundzuku lava siku rin’wana a va ta va ni vutihlamuleri byo tala. Swa tsakisa ku vona leswaku vo tala va endle xiboho xo tirhela Yehovha hi xivindzi, va kombisa leswaku va ni vuxaka na Yena, hambileswi va ha riki vatsongo.

Hi xikombiso, edzongeni, Luc la nga ni malembe ya 11 u komberiwe ku yimbelela risimu ra rixaka etlilasini ya xikolo xa vona. Hi xichavo u kombele ku yimbelela rin’wana ra tinsimu ta hina ta Mfumo ematshan’weni ya risimu ra rixaka. Mudyondzisi u pfumerile, naswona hinkwavo va be mavoko loko Luc a heta ku yimbelela. Ku va a tiva marito ya risimu ku nga ri miloti ntsena swi komba ndlela leyi muntshwa loyi a swi tsakelaka ha yona ku dzunisa Muvumbi wakwe. Ntokoto lowu ni yin’wana yi ndzi khutazile. Ndzi tlhele ndzi hlangana ni makwerhu un’wana wa xisati loyi a tshameke a khotsiwa emalembeni lama hundzeke hikwalaho ko chumayela mahungu lamanene. Loko a ha ri ekhotsweni u veleke n’wana wa jaha kutani a n’wi thya vito ra “Shikama Hodari” (ku nga vito ra Xiswahili leri vulaka leswaku “tshama u tiyile”). Shikama u hanye hi ku pfumelelana ni vito rakwe. Sweswinyana wa ha ku ya eXikolweni xa Bibele xa Vamakwerhu Lava Nga Tekangiki naswona i nandza wa vutirheli tlhelo phayona ro hlawuleka.

Eka malembe yo tala lawa vamakwerhu va le Rwanda va langutaneke ni swiphiqo leswikulu swo tala—ku katsa ku yirisiwa, nyimpi ya xin’wana-manana ni ku yayarheriwa ka rixaka—minkarhi hinkwayo a ndzi khumbiwa hi ku hiseka ka vona ensin’wini ni ku tshembeka ka vona naswona i lunghelo lerikulu ku tirha na vona. Nakambe minkarhi hinkwayo a ndzi vona nkateko wa Yehovha ni nsirhelelo swin’we ni nseketelo wakwe naswona sweswo swi endle leswaku ndzi tshinela ekusuhi na yena. Hakunene, Yehovha u endle swilo swo hlamarisa, leswikulu!—Ps. 136:4.

Chati/Swifaniso leswi nga eka matluka 254, 255]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA LE Rwanda

1970

1970 Xiviko xa vahuweleri vo sungula.

1975 Ndyangu wo sungula wa le Rwanda wu vuya hi le Congo.

1976 Xibukwana lexi nge “Mahungu Lamanene Ya Mfumo” xi humesiwa hi Xikinyarwanda.

1978 Nkandziyiso wa Xihondzo xo Rindza lowu humaka n’hweti na n’hweti wu kandziyisiwa hi Xikinyarwanda.

1980

1982 Ntirho wu yirisiwa; vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va khotsiwa.

1986 Muhuweleri un’we eka vanharhu a khotsiwa.

1990

1990 Ku tlhekeka nyimpi en’walungwini wa tiko.

1992 Ntsombano wo sungula wa muganga wu khomiwa etikweni hinkwaro.

Ntirho wu tsarisiwa ximfumo.

Ku fika varhumiwa.

1994 Ku yayarheriwa ka Matutsi.

1996 Varhumiwa va vuya.

Ku sungula Ndzawulo ya Ntirho.

1998 Nkandziyiso wa Xihondzo xo Rindza wa Xikinyarwanda wu sungula ku huma hi nkarhi wun’we ni wa Xinghezi.

1999 Holo ya Tinhlengeletano ya le Kigali leyi pfulekeke ematlhelo yi nyiketeriwa.

2000

2000 Ku simekiwa hofisi ya rhavi.

Ku sunguriwa Ndzawulo yo Aka Tiholo ta Mfumo.

2001 Ku kumiwa ndhawu yo aka rhavi lerintshwa.

2006 Miako leyintshwa ya rhavi yi nyiketeriwa.

2007 Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki byi humesiwa hi Xikinyarwanda.

2010

2010 Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima lebyi heleleke byi humesiwa hi Xikinyarwanda.

[Grafu/Xifaniso lexi nga eka tluka 234]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

20,000

15,000

10,000

5,000

1985 1990 1995 2000 2005 2010

[Mimepe leyi nga eka tluka 167]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

UGANDA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

Nyiragongo Volcano

Goma

BURUNDI

TANZANIA

RWANDA

KIGALI

VIRUNGA MTS.

Karisimbi Volcano

Ruhengeri (now Musanze)

Gisenyi (now Rubavu)

Lake Kivu

Bukavu

Kanombe

Masaka

Gitarama (now Muhanga)

Bugesera

Nyabisindu (now Nyanza)

Save

Butare (now Huye)

Equator

[Xifaniso lexi nga eka matluka 164, 165]

Ku ri karhi ku phasiwa tinhlampfi eTiveni ra Kivu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 169]

Oden na Enea va ka Mwaisoba

[Xifaniso lexi nga eka tluka 170]

Gaspard Rwakabubu na Deborah, n’wana wakwe wa nhwanyana ni nsati wakwe, Melanie

[Xifaniso lexi nga eka tluka 171]

Xibukwana lexi nge “Mahungu Lamanene Ya Mfumo” hi Xikinyarwanda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 172]

Justin Rwagatore

[Xifaniso lexi nga eka tluka 172]

Ferdinand Mugarura

[Xifaniso lexi nga eka tluka 173]

Vanhu vanharhu lava khuvuriweke hi 1976: Leopold Harerimana, Pierre Twagirayezu na Emmanuel Bazatsinda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 174]

Minkandziyiso ya Xikinyarwanda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 179]

Phocas Hakizumwami

[Xifaniso lexi nga eka tluka 180]

Palatin Nsanzurwimo ni nsati wakwe (exineneni) ni vana va vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 181]

Odette Mukandekezi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 182]

Henry Ssenyonga a famba hi xithuthuthu xa yena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 188]

Xitifiketi xa ku tsarisiwa ka hina ximfumo hi April 13, 1992

[Xifaniso lexi nga eka tluka 190]

Vamakwerhu va ri karhi va susa xiteji leswaku ku ta va ni ntlangu wa bolo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 192]

Leonard na Nancy va ka Ellis (exikarhi) va ri ni ndyangu wa ka Rwakabubu ni wa ka Sombe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 193]

Masalela ya xihaha-mpfhuka lexi weke ekusuhi ni le Kigali

[Swifaniso leswi nga eka tluka 199]

Mfungho lowu nga le kerekeni ya Khatoliki le Kibuye (sweswi ku nga Karongi) lowu nge, “A hi nga ri na ntwela-vusiwana”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 214]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: (endzhaku) André Twahirwa, Jean de Dieu, Immaculée, Chantal (a tlakule n’wana), Suzanne; (emahlweni) vana va ka Mugabo: Jean-Luc na Agapé

[Xifaniso lexi nga eka tluka 216]

Védaste Bimenyimana a fambisa dyondzo ya Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 217]

Tharcisse Seminega ni nsati wakwe Chantal

[Xifaniso lexi nga eka tluka 218]

Tharcisse na Justin etlhelo ka ndhumbha leyi Tharcisse ni ndyangu wakwe a va tumbetiwe eka yona ku ringana n’hweti

[Swifaniso leswi nga eka tluka 226]

Ehenhla: Kampa ya vahlapfa ya Timbhoni ta le Rwanda; ehansi: kampa ya vahlapfa ya Timbhoni ni vanhu van’wana

EGoma, le Congo

EBenaco, le Tanzania

[Swifaniso leswi nga eka tluka 229]

Holo ya Mfumo a yi tirhisiwa tanihi xibedlhele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 238]

Oreste ni ndyangu wakwe hi 1996

[Xifaniso lexi nga eka tluka 240]

Théobald na Berancille Munyampundu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 241]

Vamakwerhu va Matutsi ni va Mahutu va ri karhi va basisa ndhawu leyi a ku ta akiwa Holo ya Tinhlengeletano leyintshwa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 242]

Holo ya Tinhlengeletano leyi pfulekeke ematlhelo ya le Kigali, hi 2006

[Xifaniso lexi nga eka tluka 243]

Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli le Kigali, hi 2008

[Xifaniso lexi nga eka tluka 246]

Ndhawu leyi a ku tshame vanhu va ririmi ra mavoko hi siku ra nhlengeletano yo hlawuleka le Gisenyi, hi 2011

[Xifaniso lexi nga eka tluka 248]

François-Xavier Hakizimana

[Swifaniso leswi nga eka matluka 252, 253]

Vamakwerhu va xinuna ni va xisati va ri karhi va tirha swin’we ni “N’wini wa ntshovelo” ensin’wini leyi leyi noneke naswona a va tiyimiselanga ku debyisa voko