• Mfurhe—I Munghana Tlhelo I Nala!
    Xalamuka!—2006 | January

    • loko a hefemula, loko a dya kumbe loko wu namarhela nhlonge yakwe. Kambe a hi minkarhi hinkwayo laha mfurhe wu nga ni khombo kona, hikuva minkarhi yin’wana wa pfuna swinene.

      Ndlela Leyi Mfurhe Wu Pfunaka Ha Yona

      Hi 1928, n’wasayense Alexander Fleming u swi vone hi xiwelo leswaku mfurhe wu nga dlaya switsongwatsongwana. Hi ku famba ka nkarhi mfurhe lowu wu thyiwe vito ra Penicillium notatum, mfurhe wolowo a wu ri ni chefu leyi dlayaka tibakteriya kambe wu nga ri na khombo eka vanhu ni swiharhi. Leswi swi endle leswaku ku endliwa penisilini, ku nga “murhi wa manguva lawa lowu ponisaka ngopfu vutomi.” Hikwalaho ka ntirho wa vona, Fleming ni valavisisi-kulobye Howard Florey na Ernst Chain, va nyikiwe Sagwadi ra Nobel eka mirhi hi 1945. Ku sukela kwalaho, mfurhe wu pfunile eku endliweni ka mirhi yin’wana, ku katsa ni mirhi yo tshungula ku tiya ka ngati, ku pandziwa hi nhloko leyi nga miyeriki ni vuvabyi bya Ritukulu.

      Mfurhe wu tlhele wu tirhisiwa ku endla leswaku swakudya swi va ni nantswo. Hi xikombiso, ehleketa hi chizi. Xana a wu swi tiva leswaku tichizi leti landzelaka, ku nga Brie, Camembert, Danish blue, Gorgonzola, Roquefort na Stilton, ti kuma nantswo hikwalaho ko pfuniwa hi mfurhe wa Penicillium? Hilaha ku fanaka, eka salami, murhu wa tinyawa na biya, ku tirhisiwe mfurhe leswaku swi va ni nantswo.

      Swi tano ni hi vhinyo. Loko madiriva yo karhi ma khiwa hi nkarhi wa kona naswona ku ri ni mpimo lowu ringaneke wa mfurhe eka xichocho ha xin’we, ma nga tirhisiwa ku endla vhinyo yo nandziha ngopfu ya le mananga. Mfurhe lowu vitaniwaka Botrytis cinerea kumbe “mfurhe wo basa” wu nghenelela eka chukele ya le madiriveni, wu endla leswaku ma nandziha ngopfu. Laha ku endliwaka kona vhinyo, mfurhe wa Cladosporium cellare, wu engetela nantswo loko vhinyo yi ri karhi yi helela kahle ku vila ka yona. Loko hi olovisa xiga lexi tolovelekeke xa vaendli va vhinyo va le Hungary, hi nga ku: ‘Mfurhe wa kahle wu endla vhinyo leyinene.’

      Loko Mfurhe Wu Va Nala

      I khale mfurhe wun’wana wu ri ni khombo. Hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., Vaasiriya a va tirhisa mfurhe lowu vuriwaka Claviceps purpurea ku chela chefu eswihlobyeni swa valala va vona—ku nga ndlela ya khale yo lwa hi mirhi. Le Malembeni ya le Xikarhi, mfurhe wolowu, lowu minkarhi yin’wana a wu vumbeka eka maxalana ya rhayi, a wu endla leswaku vanhu vo tala va va ni switshetshela, va hlohlonyiwa, va va ni swilondza leswi hlakataka miri ni mijamujamu. Vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku dya tindzoho, lebyi vuriwaka ergotism, byi thyiwe ndzilo wa St. Anthony hikuva vanhu vo tala lava byi va hlaseleke, a va tshemba leswaku va ta hanyisiwa hi ndlela ya hlorhi, xisweswo va teke riendzo leri yaka etempeleni ya St. Anthony, le Furwa.

      Nchumu lowu vangaka vuvabyi bya khensa swinene i aflatoxin—ku nga chefu leyi vangiwaka hi mfurhe. Etikweni rin’wana ra le Asiya, ku vuriwa leswaku vanhu va 20 000 lava faka, va dlayiwa hi aflatoxin.