Xana U Fanele U Kholwa Mani?

“Ina, yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwa hi munhu, kambe loyi a akeke swilo hinkwaswo i Xikwembu.”—VAHEVERU 3:4.

XANA u pfumelelana na swona leswi tsariweke hi mutsari loyi wa Bibele? Ku sukela loko ndzimana yoleyo yi tsariwile, vanhu se va ni malembe ya kwalomu ka 2 000 va ri karhi va endla nhluvuko wa sayense. Xana wa ha ri kona la ehleketaka leswaku ndlela leyi ntumbuluko wu endliweke ha yona, yi kombisa leswaku ku fanele ku ri ni Muendli, Muvumbi—ku nga Xikwembu?

Hambi ku ri ematikweni lama hluvukeke, vanhu vo tala va ha pfumela leswaku Xikwembu xi kona. Hi xikombiso, le United States, nkambisiso lowu endliweke hi magazini wa Newsweek hi 2005 wu kume leswaku vanhu lava endlaka 80 wa tiphesente “va kholwa leswaku Xikwembu hi xona xi vumbeke vuako hinkwabyo.” Xana va kholwa leswi hikwalaho ka leswi va nga dyondzekangiki? Xana va kona van’wasayense lava kholwaka leswaku Xikwembu xi kona? Hi 1997, magazini wa sayense lowu vuriwaka Nature wu vike leswaku kwalomu ka 40 wa tiphesente ta vativi va sayense ya vutomi, vativi va sayense ya ntumbuluko ni va tinhlayo lava ku buriweke na vona, va kholwa leswaku Xikwembu xi kona, naswona xi yingisela swikhongelo xi tlhela xi swi hlamula.

Kambe, va kona van’wasayense van’wana lava nga laviki ni ku yi twa ya vukona bya Xikwembu. Dok. Herbert A. Hauptman, la wineke sagwadi ra Nobel, wa ha ku byela lava a va ri kona eka nhlangano wa sayense leswaku ku kholwa leswaku Xikwembu xi kona, a swi fambisani ni sayense ya xiviri. U te: “Ku pfumela mhaka leyi, swi ni khombo swinene eka vanhu.” Hambi ku ri van’wasayense lava kholwaka leswaku Xikwembu xi kona va kanakana ku dyondzisa leswaku ndlela leyi swimilana ni swiharhi swi vumbekeke ha yona, swi kombisa leswaku ku fanele ku ri ni Muendli. Ha yini? Loko a nyikela xivangelo xin’wana, Douglas H. Erwin, mutivi wa sayense ya masalela ya leswi feke wa Nhlengeletano leyi sunguriweke hi Smithson, u ri: “Yin’wana ya milawu ya sayense hileswaku, sayense a yi pfumeli leswaku ku ni nchumu lowu va nge i masingita.”

A hi tivi leswaku u ta swi tsakela leswaku van’wana va ku byela leswi u faneleke u swi ehleketa ni ku swi kholwa. Kumbexana u nga tikambisisela byin’wana bya vumbhoni byebyo kutani u tiendlela xiboho. Loko u ri karhi u hlaya hi leswi sayense ya ha ku swi tshubulaka sweswinyana leswi tsariweke eka matluka lama landzelaka, tivutise, ‘Xana swa twala ku gimeta hileswaku ku ni Muvumbi?’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 3]

Kambisisa vumbhoni hi wexe

[Bokisi leri nga eka tluka 3]

XANA TIMBHONI TA YEHOVHA TI WELA EKA NTLAWA WA TI-CREATIONIST?

Timbhoni ta Yehovha ti tshemba rungula ra ku tumbuluxiwa ka swilo hilaha ri tsariweke hakona ebukwini ya Bibele ya Genesa. Kambe, Timbhoni ta Yehovha a ti weli eka vanhu lava vitaniwaka ti-creationist. Ha yini? Xo sungula, lava ntlawa wa ti-creationist va kholwa leswaku vuako ni misava ni hinkwaswo leswi hanyaka eka yona swi vumbiwe hi masiku ya tsevu lama leheke tiawara ta 24 emalembeni ya kwalomu ka 10 000 lama hundzeke. Kambe, Bibele a yi swi dyondzisi sweswo.a Nakambe, lava ti-creationist va amukele tidyondzo to tala leti nga seketeriwiki eBibeleni. Timbhoni ta Yehovha ti seketela tidyondzo ta tona ta vukhongeri eRitweni ra Xikwembu ntsena.

Tlhandlakambirhi, ematikweni man’wana rito leri nge “creationist” i mavizweni wa leri nge Fundamentalist, ku nga mintlawa leyi ngheneke hi nhloko eka tipolitiki. Mintlawa leyi yi ringeta ku tshikilela van’watipolitiki, vaavanyisi ni vadyondzisi leswaku va landzela milawu ni tidyondzo leti fambisanaka ni vukhongeri bya yona.

Timbhoni ta Yehovha tona, a ti ngheni eka tipolitiki. Ti xixima mfanelo ya hulumendhe yo endla milawu ni ku tiyiseka leswaku milawu yoleyo ya landzeleriwa. (Varhoma 13:1-7) Kambe, ti hanya hi ku landza marito ya Yesu lama vulaka leswaku a ti fanelanga ti va “xiphemu xa misava.” (Yohane 17:14-16) Loko ti chumayela, ti pfuna vanhu ku vona leswaku swa vuyerisa ku hanya hi misinya ya milawu ya Bibele. Kambe, a ti ngheni etimhakeni ta tipolitiki hi ku ringeta ku seketela mintlawa ya va-Fundamentalist leyi ringetaka ku sindzisa van’wana leswaku va hanya hi misinya ya milawu ya Bibele.—Yohane 18:36.

[Nhlamuselo ya le hansi]

Xana Ntumbuluko Wu Hi Dyondzisa Yini?

“Ndzi kombela u vutisa swifuwo, swi ta ku letela; ni swivumbiwa swa matilo leswi nga ni timpiko, swi ta ku byela. Kumbe yisa nyingiso eka misava, yi ta ku dyondzisa; ni tinhlampfi ta lwandle ti ta ku byela.”—YOBO 12:7, 8.

MANGUVA lawa, van’wasayense ni van’wanjhiniyara, va ye hi ku kongoma eka swimilana ni le ka swiharhi leswaku swi ya va dyondzisa. Va kambisisa ni ku kopa ndlela leyi swivumbiwa swo hambana-hambana swi vumbiweke ha yona—dyondzo leyi yi vuriwa ku encenyeta swilo swa ntumbuluko [biomimetics]—hi xikongomelo xo endla swilo leswintshwa ni ku antswisa matirhelo ya michini leyi nga kona. Loko u ri karhi u kambela swikombiso leswi landzelaka, tivutise, ‘Kahle-kahle, i mani loyi a faneleke a fundziwa hikwalaho ka swilo leswi, leswi endliweke hi ndlela ya vutshila?’

Ku Dyondza Eka Swipapila Swa Nkava-va-nga-heti

Xana vaendli va swihaha-mpfhuka va nga dyondza yini eka nkava-va-nga-heti leyi vuriwaka humpback? Swi vonaka onge va nga dyondza swo tala. Nkava-va-nga-heti leyi leyikulu yi tika kwalomu ka 30 wa tithani—ntiko wa kona wu ringana ni wa lori leyi layicheke—naswona hi ntolovelo yi ni miri lowu nga petsekiki hi ku olova ni swipapila leswikulu swo fana ni timpiko. Dyiharhi ledyi dyi lehe 12 wa timitara naswona dyo rhetemuka kunene endzeni ka mati. Hi xikombiso, loko nkava-va-nga-heti yi ri eku hloteni, yi nga ha hlambela yi ba xindzule-ndzule yi suka ehansi yi ya ehenhla eka tinhlampfi leti yi lavaka ku tikhoma, hi nkarhi wolowo yi ri karhi yi endla swimbyarumbyarhu. Swimbyarumbyaru leswi, leswi anameke 1,5 wa timitara, swi biyelela tinhlampfi leti, ti tlakuka ti va ehenhla. Kutani nkava-va-nga-heti yi fika yi bvanyangeta swakudya swa yona leswi fumbaneke ndhawu yin’we.

Lexi valavisisi va nga xi twisisiki nikatsongo, i ndlela leyi xivumbiwa lexi xi nga ni mirhi wo tiya swonghasi, xi baka xindzule-ndzule ha yona, hi ndlela leyi yi vonakaka yi nga koteki. Va kume leswaku swipapila swa nkava-va-nga-heti hi swona swi yi pfunaka ku ba xindzule-ndzule lexi. Hala mahlweni ka swipapila swa yona ku ni magegetsu.

Loko nkava-va-nga-heti yi ri karhi yi hlambela ematini, magegetsu lawa ma endla leswaku yi kota ku ya ehenhla hi ku olova, mati ma nga yi siveli. Njhani? Magazini wa Natural History wu hlamusela leswaku magegetsu lawa ma endla leswaku mati ma hundza kahle eka swipapila leswi, hambiloko nkava-va-nga-heti yi hlambela yi ya ehenhla. Loko swipapila swa yona a swi nga ri na magegetsu hala mahlweni, nkava-va-nga-heti a yi nga ta swi kota ku ba xindzule-ndzule kwala kusuhi hikuva mati a ma ta viluka kutani ma yi khoma leswaku yi nga tlakuki.

Xana ku tiva leswi swi hi pfuna yini? Tinsiva ta xihaha-mpfhuka leti endliweke ku fana ni swipapila swa nkava-va-nga-heti a ti nga ta lava timpapa to tala kumbe switirho swin’wana swa xithekiniki leswaku xi lawula moya loko xi ri karhi xi haha. Timpapa teto a ti nga ta va na khombo naswona a swi ta olova ku ti hlayisa. Mutivi wa sayense ya swilo leswi hanyaka John Long u kholwa leswaku ku nga ri kungani “hi nga ha vona swihaha-mpfhuka se swi veheriwe magegetsu yo fana ni lama nga eka tinkava-va-nga-heti.”

Ku Tekelela Eka Ripapa Ra Xinyenyana Xa Seagull

Phela, timpapa ta swihaha-mpfhuka ana ti tekelele xivumbeko xa timpapa ta swinyenyana. Kambe, vanjhiniyara va ha ku xi antswisa ngopfu xivumbeko xa swona leswaku xi fana ni xa swinyenyana. New Scientist ya vika: “Valavisisi va le Yunivhesiti ya le Florida va ha ku endla xihaha-mpfhuka lexintshwa lexi hahaka xi nga ri na munhu, lexi nga ni vuswikoti bya xinyenyana xa seagull bya ku haha emoyeni, ku phatsama ni ku tlhandluka hi ku hatlisa.”

Ti-seagull ti kota ku hundzuka-hundzuka ti ri emoyeni hi ku petsa timpapa ta tona hi le xikokolweni ni le mahlanganeni ya makatla. Leswaku xi tekelela timpapa ta xinyenyana, “xihaha-mpfhuka lexi xi tirhisa muchini lowutsongo lowu lawulaka tinsimbi leti fambisaka timpiko ta xona,” hi ku vula ka magazini wa kona. Timpiko leti ti endliweke hi vutlhari ti pfuna xihaha-mpfhuka lexitsongo leswaku xi swi kota ku haha, xi ya ehenhla ni le hansi exikarhi ka miako leyo leha. Vuthu ra le Moyeni ra le United States ri tiyimisele ku endla xihaha-mpfhuka xo tano lexi nga tirhisiwaka eku laveni ka matlhari ya tikhemikhali ni lama nga ni chefu emadorobeni lamakulu.

Ku Kopa Mikondzo Ya Xipululu

Vanhu va nga dyondza swo tala eka swiharhi. Hi xikombiso, xipululu lexitsongo lexi vitaniwaka xipindzi xa swi kota ku khandziya makhumbi ni ku khomelela eka silingi xi langute ehenhla. Hambi ku ri eminkarhini ya Bibele, xipululu lexi a xi tiviwa hi vuswikoti lebyi byo hlamarisa. (Swivuriso 30:28) I yini lexi pfunaka xipululu lexi ku va ni vuswikoti byo hlamarisa hi ndlela leyi?

Xipululu xi kota ku khomelela eka swilo hambi ku ri eka nghilazi hileswi xi nga ni swivoyana emilengeni ya xona. Mikondzo ya xona a yi na glu. Kambe, xi kota ku khomelela hi ku tirhisa matimba ya timolekhuli. Timolekhuli leti nga eka xona swin’we ni leti nga laha xi kandziyaka kona ta khomanana hikwalaho ka leswi ti nga ni matimba lamatsongo swinene lama vitaniwaka matimba ya van der Waals. Hi ntolovelo, matimba ya nkoka-misava ma tlula matimba lawa, hi swona leswi endlaka leswaku munhu a tsandzeka ku khandziya khumbi. Kambe, swivoyana swa xipindzi swi endla leswaku xi kota ku khomelela khumbi kutani xi khandziya. Hi ku ya hi dyondzo ya van der Waals, swivoyana leswi nga emilengeni ya xipululu swi endla leswaku xi swi kota ku khomelela kahle.

Xana ku tshubula leswi swi nga pfuna yini? Ematshan’weni yo tirhisa endlelo ro damarheta ra Velcro leri na rona ri dyondziweke eka ntumbuluko, ku nga ha endliwa swilo leswi kotaka ku damarhela ku fana ni milenge ya xipululu.a Magazini wa The Economist wu tshaha mulavisisi un’wana loyi a vulaka leswaku nchumu lowu endliwaka hi ndlela leyi “damarhelaka ku fana ni xipululu” wu nga pfuna swinene eka swa “vutshunguri laha swi nga kotekiki ku tirhisa tikhemikhali leti namarhelaka.”

Ku Fanele Ku Dzunisiwa Mani?

Hi nkarhi lowu fanaka, National Aeronautics and Space Administration yi le ku endleni ka muchini lowu nga ni milenge yo tala, lowu fambaka ku fana ni xipame, naswona vanjhiniyara va le Finland se va endle tere-tere leyi nga ni milenge ya tsevu leyi kotaka ku tlula ku fana ni xitsotswana lexikulu, lexi tlulaka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga endleleni ya xona. Valavisisi van’wana va endle nguvu leyi kotaka ku pfula swimbhovana ni ku swi pfala ku fana ni xichocho xa nsinya wa muphayini. Khampani yin’wana yo endla mimovha yi le ku endleni ka movha lowu nga ni xivumbeko lexi nga ta endla leswaku wu famba hi ku olova swinene ku fana ni nhlampfi leyi vuriwaka boxfish. Kasi valavisisi van’wana va le ku kambisiseni ka swilo leswi endlaka leswaku xisirhelelo xa nkatla leyi vitaniwaka abalone xi kota ku yi sirhelela hi ku olova, xikongomelo xa vona i ku endla swisirhelelo swa miri swo vevuka kambe swi tiyile swinene.

Ku ni swo tala leswi kopiweke eka ntumbuluko lerova valavisisi se va ni ndhawu yo hlengeletela eka yona rungula leri vulavulaka hi magidi ya swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka. Van’wasayense va nga ha endla vulavisisi hi ku tirhisa rungula leri leswaku va ta “kuma tindlela ta ntumbuluko to tlhantlha swiphiqo leswi va langutanaka na swona loko va dyondza ku endla nchumu wo karhi,” hi ku vula ka The Economist. Rungula rero ra swilo leswi kopiweke eka ntumbuluko ri vitaniwa “swilo swa ntumbuluko.” Hi ntolovelo, munhu kumbe khampani leyi nga ni vun’wini bya nchumu wo karhi hi leyi yi nga tsarisa nchumu wolowo kumbe mavonelo wolawo ximfumo. Loko wu vulavula hi nxaxamelo wa swilo swa ntumbuluko magazini wa The Economist wu ri: “Hi ku vula leswaku vutlhari lebyi vonakaka eka swilo leswi hanyaka i ‘bya ntumbuluko,’ valavisisi va le ku tiyisekiseni ka leswaku ntumbuluko hi wona wu nga ni vun’wini bya vutlhari lebyi.”

Xana ntumbuluko wu swi kume kwihi swilo swo tlhariha hi ndlela leyi? Valavisisi vo tala va vula leswaku swilo swo tala leswi vonakaka swi endliwe hi vutlhari swi lo tiendlekela hi malembe ya timiliyoni, ku ri karhi ku endleka swihoxo laha ni lahaya kukondza swi va kahle. Hambiswiritano, valavisisi van’wana va swi vona hi ndlela yin’wana. Mutivi wa swilo leswitsongo ngopfu leswi hanyaka Michael Behe u tsale leswi landzelaka eka The New York Times hi 2005: “Loko u languta [ntumbuluko], u kuma vumbhoni lebyi nga lo dla, erivaleni bya leswaku wu lo endliwa, naswona leswi swi fanele swi endla munhu a fikelela xiboho lexi: loko mirhi yi hluka, ha swi tiva leswaku ximumu xi nghenile.” Xana yena u gimete njhani? “Swilo leswi nga lo endliwa a swi fanelanga ku tekeriwa ehansi hikwalaho ka leswi swi nga erivaleni leswaku swi lo endliwa.”

Phela, munjhiniyara loyi a endlaka ripapa lerinene, leri nga riki na khombo ra xihaha-mpfhuka, swa fanela leswaku a dzunisiwa hikwalaho ka sweswo. Hilaha ku fanaka, muqambhi wa swilo la endlaka bandichi leri tirhisiwaka hi tindlela to hambana-hambana—kumbe nguvu leyinene kumbe movha lowunene swinene—u fanele ku fundziwa hikwalaho ka ntirho wa yena. Entiyisweni, muendli wa swilo la kopaka nchumu lowu endliweke hi munhu un’wana kambe a nga vuli leswaku kahle-kahle nchumu lowu wu endliwe hi mani ro sungula, a nga ha tekiwa tanihi khamba.

Xana swa twala eka wena, leswaku valavisisi lava nga ni vutshila, lava kopaka swilo leswi kumekaka eka ntumbuluko leswaku va ta lulamisa swihoxo swo tika swa vunjhiniyara, va vula leswaku swilo leswi va kopeke eka swona swi lo tiendlekela? Loko ku laveka munhu wo tlhariha leswaku a ta kota ku kopa, ku vuriwa yini hi loyi a sunguleke nchumu wa kona? Entiyisweni, i mani la faneleke ku bumabumeriwa ngopfu exikarhi ka mumpfampfarhuti la nga ni vuswikoti ni xichudeni lexi dyondzaka eka yena?

Makumu Lama Twalaka

Endzhaku ko kambisisa vumbhoni bya leswaku swilo swa ntumbuluko swi lo endliwa, vanhu vo tala vo tlhariha va pfumelelana ni marito ya mupisalema la tsaleke a ku: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena.” (Pisalema 104:24) Pawulo, mutsari wa Bibele na yena u swi vone hi ndlela leyi fanaka. U tsale a ku: “Hikuva timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona.”—Varhoma 1:19, 20.

Hambiswiritano, vanhu vo tala va timbilu letinene lava tshembaka Bibele naswona va pfumelaka eka Xikwembu va vula leswaku Xikwembu xi nga ha va xi tshike swilo swo hlamarisa swi tiendlekela laha misaveni. Kambe, Bibele yi dyondzisa yini?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Xana ntumbuluko wu swi kotise ku yini ku va ni mianakanyo leyinene, yo tarisa xileswi?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

I mani la endleke swilo swa ntumbuluko?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Loko ku laveka munhu wo tlhariha leswaku a ta kota ku kopa, ku vuriwa yini hi loyi a sunguleke nchumu wa kona?

Milenge ya xipululu a yi thyaki, a yi siyi ntila laha xi kandziyeke kona, yi kota ni ku namarhela endzeni ka mati ni laha ku nga riki na moya, yi kota ku namarhela kun’wana ni kun’wana handle ka le ka plasitiki ya Teflon, naswona xi kota ku famba hi ku olova. Valavisisi va karhi va ringeta ku kopa eka xona

Xihaha-mpfhuka lexi xi jikisekaka hi ku olova swinene xi endliwe hi ku kopa eka timpiko ta xinyenyana lexi vuriwaka “seagul”

Nhlampfi yo hlamarisa leyi nga ni xivumbeko xa bokisi lexi endlaka leswaku yi famba hi ku olova yi endle leswaku khampani yin’wana yi ehleketa ku endla movha lowu nga ni xivumbeko xo tano

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

VAFAMBI LAVA HI NTUMBULUKO VA TLHARIHEKE

Swivumbiwa swo tala “hi ntumbuluko swi tlharihile” hi ndlela leyi swi fambaka ha yona laha Misaveni. (Swivuriso 30:24, 25) Hi leswi swikombiso swimbirhi.

◼ Ndlela Leyi Vusokoti Byi Tivaka Ndlela Ha Yona Xana vusokoti byi yi kuma njhani ndlela yo tlhelela ekaya loko byi vuya ku ya singila? Valavisisi va le United Kingdom va kume leswaku hambileswi byi siyaka phunga ro karhi laha byi fambaka kona, kambe ku tlhandlekela kwalaho, vusokoti byin’wana byi tirhisa maendlelo yo fana ni ya jometri ku endla magondzo lama nga ta byi pfuna leswaku swi olova ku tlhelela ekaya. Hi xikombiso, vusokoti byin’wana “byi endla mahandza ya tindlela lama sukelaka exisakeni xa byona lama endlaka 50 ku ya eka 60 wa tidigrisi,” hi ku vula ka New Scientist. I yini lexi hlamarisaka hi tindlela leti? Loko vusokoti byi muka kutani byi fika emahandzeni ya tindlela teto, byi teka ndlela leyi nga hambukiki ngopfu, naswona hi yona leyi nga ta byi tlherisela exisakeni xa byona. Xihloko lexi xi ri: “Ndlela leyi magondzo lawa ma endliweke ha yona, yi endla leswaku swi byi olovela ku kuma ndlela yo tlhelela ekaya, ngopfu-ngopfu loko vusokoti byin’wana byi hambana hi tindlela, leswi endlaka leswaku risokoti ha rin’we ri nga dyi nkarhi hi ku lahleka.”

◼ Khampasi Ya Xinyenyana Swinyenyana swo tala swi ku tiva kahle lomu swi yaka kona ku nga khathariseki leswaku swi langutane ni maxelo ya njhani. Swi pfuniwa hi yini? Swi vonaka onge swinyenyana swa swi kota ku nun’wetela leswaku khampasi ya misava yi kumeka hi hi kwihi. Hambiswiritano, magazini lowu nge Science wu vula leswaku “tilayini ta khampasi ya misava ta hambana hi ku ya hi tindhawu naswona minkarhi yin’wana a ti tshami ti kombetele en’walungwini.” I yini lexi pfunaka swinyenyana leswi rhurhaka leswaku swi nga lahleki? Swinyenyana swi kota ku fambisana kahle ni khampasi ya misava hi ku seta khampasi ya swona hi dyambu loko ri pela madyambu man’wana ni man’wana. Leswi dyambu ri pelaka eka tindhawu to hambana-hambana hi ku ya hi tinguva, valavisisi va anakanya leswaku swinyenyana leswi swi kota ku fambisana ni ku cinca loku hi ku tirhisa “xikomba-nkarhi xa ntumbuluko lexi swi byelaka nguva ya lembe,” hi ku vula ka magazini wa Science.

I mani la nga endla leswaku vusokoti byi kota ku tiva ku endla tindlela to rharhangana? I mani la nyikeke swinyenyana khampasi, xikomba nkarhi xa ntumbuluko ni byongo lebyi kotaka ku hlamusela mhaka leyi kumekaka eka switirhisiwa leswi? Xana i dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yo kala dzano? Kumbe i Muvumbi wo tlhariha?

[Xihlovo Xa Kona]

© E.J.H. Robinson 2004

Xana Xikwembu Xi Tshike Swilo Swi Tiendlekela Leswaku Ku Va Ni Swilo Leswi Hanyaka?

“Swa ku fanela, Yehovha, wena Xikwembu xa hina, ku amukela ku vangama ni ku xiximiwa ni matimba, hikuva u tumbuluxe swilo hinkwaswo, naswona hikwalaho ka ku rhandza ka wena swi ve kona, swi tumbuluxiwile.”—NHLAVUTELO 4:11.

ENDZAKUNYANA ka loko Charles Darwin a endle leswaku dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi duma swinene, mintlawa yo tala ya lava a va tivitana Vakreste va sungule ku lava tindlela to twananisa ripfumelo ra vona eka Xikwembu ni dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo.

Namuntlha, mintlawa yo tala leyi dumeke ya “Vukreste” yi vonaka yi tiyimiserile ku pfumela leswaku Xikwembu xi nga ha va xi tshike swilo swi tiendlekela leswaku ku va ni vutomi. Van’wana va dyondzisa leswaku Xikwembu xi kunguhate vuako hinkwabyo leswaku byi ta ndlandlamuka hi ndlela leyi nga ta endla leswaku swilo leswi hanyaka swi huma eka swilo leswi nga hanyiki, kutani eku heteleleni swi humesa vanhu. Lava va amukelaka dyondzo leyi, leyi tiviwaka tanihi dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ehansi ka nkongomiso wa Xikwembu, va vona onge Xikwembu a xa ha nghenanga endzhaku ka loko swilo se swi sungule ku tiendlekela. Van’wana va vona onge, kahle-kahle Xikwembu xi tshike swilo swi tiendlekela kambe a xi pfa xi hoxa xandla leswaku swilo swi ya emahlweni.

Ku Pfanganisa Tidyondzo—Xana Swa Pfuna?

Xana dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ya fambisana hakunene ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka? Loko dyondzo leyi a yi ri ntiyiso, a swi ta vula leswaku leswi Bibele yi swi vulaka hi ku tumbuluxiwa ka munhu wo sungula Adamu, ko va mhaka ntsena leyi tsaleriweke ku hi dyondzisa mahanyelo, naswona a yi fanelanga yi tekiwa yi ri ya xiviri. (Genesa 1:26, 27; 2:18-24) Xana leyi hi yona ndlela leyi Yesu a a ri teka ha yona rungula ra Bibele? Yesu u te: “Xana a mi hlayanga leswaku loyi a va tumbuluxeke eku sunguleni u va endle va va waxinuna ni waxisati kutani a ku, ‘Hikwalaho ka sweswo, wanuna u ta siya tata wakwe ni mana wakwe naswona u ta namarhela nsati wakwe, kutani lavambirhi va ta va nyama yin’we’? Kutani a va ha ri vambirhi, kambe i nyama yin’we. Hikokwalaho, leswi Xikwembu xi swi paneke swin’we, ku nga tshuki ku va ni munhu la swi hambanisaka.”—Matewu 19:4-6.

Laha Yesu a a tshaha mhaka leyi vulavulaka hi ntumbuluko leyi kumekaka eka Genesa ndzima ya 2. Loko Yesu a a kholwa leswaku vukati byo sungula a ku ri xitori, xana ku vulavula hi mhaka yoleyo a swi ta va swi yi seketerile dyondzo yakwe ya ku kwetsima ka vukati? Doo! Yesu u kombetele eka mhaka leyi kumekaka eka Genesa hikuva a a swi tiva leswaku i ya xiviri.—Yohane 17:17.

Vadyondzisiwa va Yesu na vona a va yi kholwa mhaka leyi ya Genesa leyi vulavulaka hi ku tumbuluxiwa. Hi xikombiso, Evhangheli ya Luka yi famba ni matimu ya Yesu ku ya fika le ndzhaku eka Adamu. (Luka 3:23-38) Loko Adamu a a nga ri munhu wa xiviri, xana matimu ya xivongo xakwe a ma ta cinca rini ku suka eka xitori ma va ya xiviri? Loko a ku ri xitori ntsena leswaku ndyangu lowu wu sungule kwihi, xana Yesu a a ta va a wu kume kwihi ntiya-nhlana wa leswaku a a ri Mesiya, la velekiweke endyangwini wa Davhida? (Matewu 1:1) Luka, mutsari wa Evhangheli leyi u vule leswaku u “[lavisise] swilo hinkwaswo ku sukela emasungulweni hi ku kongoma.” Swi le rivaleni leswaku a a kholwa mhaka ya ku tumbuluxiwa ka swilo leyi kumekaka eka Genesa.—Luka 1:3.

Ripfumelo ra muapostola Pawulo eka Yesu a ri fambisana ni ku kholwa ka yena mhaka leyi ya Genesa. U tsale a ku: “Tanihi leswi rifu ri nga kona hikwalaho ka munhu, ni ku pfuka ka vafi ku va kona hikwalaho ka munhu. Hikuva tanihi leswi hinkwavo va faka eka Adamu, kutani hinkwavo va ta hanyisiwa eka Kreste.” (1 Vakorinto 15:21, 22) Loko Adamu a a nga ri yena kokwa wa xiviri wa vanhu hinkwavo, loyi ha yena “xidyoho xi ngheneke emisaveni,” ha yini Yesu a a fanele a fa leswaku a herisa mimbuyelo ya xidyoho lexi hi xi kumeke tanihi ndzhaka?—Varhoma 5:12; 6:23.

Ku bakanya mhaka ya ku tumbuluxiwa leyi kumekaka ebukwini ya Genesa i ku bakanya xisekelo xa ripfumelo ra Vukreste. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ni tidyondzo ta Kreste a swi fambisani. Matshalatshala hambi ku ri wahi lama nga endliwaka ya ku twananisa tidyondzo leti ma nga endla ntsena leswaku munhu a va ni ripfumelo leri tsaneke leri nga ta “ndlengandlengisiwa hi magandlati ni ku yingayingisiwa hi mheho yin’wana ni yin’wana ya ku dyondzisa.”—Vaefesa 4:14.

Ripfumelo Leri Sekeriweke eMasungulweni Lama Tiyeke

Se ku hundze malembe-xidzana yo tala Bibele yi ri karhi yi xopa-xopiwa ni ku hlaseriwa. Leswi Bibele yi swi vulaka swi tshame swi ri ntiyiso. Loko Bibele yi vulavula hi matimu, rihanyo ni sayense, minkarhi hinkwayo swi kumeke leswaku ya pakanisa. Ndzayo ya yona malunghana ni ndlela leyi vanhu va faneleke va tirhisana ha yona i ya risima naswona a yi heleriwi hi nkarhi. Tifilosofi ni tidyondzo ta vanhu, ta hluka kutani ti vuna hi ku famba ka nkarhi ku fana ni byanyi bya rihlaza, kambe Rito ra Xikwembu “ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.”—Esaya 40:8.

Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a yi sekeriwanga ntsena eka sayense. I filosofi ya vanhu leyi hlukeke yi tlhela yi rhandziwa hi malembe yo tala. Kambe, manguva lawa, dyondzo leyi tolovelekeke ya Darwin na yona se yi cincile—entiyisweni, se yi hundzuke ngopfu—tanihi leswi ku endliweke matshalatshala yo bakanya vumbhoni lebyi engetelekaka lebyi kombisaka leswaku swilo leswi hi swi vonaka eka ntumbuluko swi lo endliwa. Hi kombela leswaku u yi kambisisa kahle mhaka leyi. U nga ha kambisisa hi ku pfuxeta swihloko swin’wana leswi nga enkandziyisweni lowu. Tlhandlakambirhi, u nga ha hlaya tibuku leti kombisiweke eka tluka leri ni le ka tluka 32.

Endzhaku ko endla vulavisisi hi mhaka leyi, kumbexana u nga ha kuma leswaku u ya u swi tshemba ngopfu leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke. Xa nkoka ngopfu, u ta ya u swi tshemba ngopfu switshembiso leswi kumekaka eBibeleni. (Vaheveru 11:1) U nga ha tikuma na wena u susumeteleka ku dzunisa Yehovha, “Muendli wa tilo ni misava.”—Pisalema 146:6.

MINKANDZIYISO YIN’WANA LEYI U NGA YI HLAYAKA

Buku Ya Vanhu Hinkwavo Tidyondzo tin’wana ta Bibele leti pfuxaka minjhekanjhekisano ti tlhuvutsiwa eka broxara leyi

Is There a Creator Who Cares About You? Kambisisa vu-mbhoni lebyi engete-lekeke bya sayense, u kuma xivangelo lexi endlaka leswaku Xi-kwembu lexi khatha-laka, xi pfumelela ku xaniseka lokukulu swonghasi

Xana Bibele yi dyondzisa yini Hakunene? Xivutiso lexi nge, Hi xihi xikongomelo xa Xikwembu hi misava? xi hlamuriwa eka ndzima 3 ya buku leyi

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 10]

Yesu a a yi kholwa mhaka ya Genesa leyi vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ka swilo. Xana a a endla xihoxo hi sweswo?

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

DYONDZO YA KU TIENDLEKELA KA SWILO I YINI?

Nhlamuselo yin’wana ya “dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo” hi leyi nge: i “Ku cinca loku nga ni xikongomelo xo karhi.” Hambiswiritano, rito leri ri tirhisiwa hi tindlela to hlayanyana. Hi xikombiso, ri tirhisiwa ku hlamusela ku cinca lokukulu ka swilo leswi nga hanyiki—ku fana ni ndlela leyi vuako hinkwabyo byi veke kona ha yona. Kasi nkarhi wun’wana rito leri ri tirhiseriwa ku hlamusela ku cinca lokutsongo eka swilo leswi hanyaka—ku fana ni ndlela leyi swimilana ni swiharhi swi kotaka ku titwananisa ni ndhawu leyi swi nga eka yona. Kambe, hi xitalo rito leri ri tirhiseriwa ku hlamusela dyondzo leyi vulaka leswaku vutomi byi huma eka tikhemikhali leti nga hanyiki, leti humaka eka tisele leti nga ni vuswikoti byo tiandzisa hi toxe kutani hakatsongo-katsongo ti va swivumbiwa leswi tlhariheke, naswona vanhu hi swona swivumbiwa leswi tlhariheke swinene ku tlula hinkwaswo. Nhlamuselo leyi ya vunharhu hi yona ku vulavuriwaka ha yona loko ku vulavuriwa hi dyondzo ya “ku tiendlekela ka swilo” exihlokweni lexi.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 10]

Space photo: J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

Mbulavurisano Ni Mutivi Wa Tikhemikhali Ta Swilo Leswi Hanyaka

HI 1996, Michael J. Behe, loyi sweswi a nga profesa wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka le Yunivhesiti ya Lehigh le Pennsylvania, eU.S.A., u humese buku yakwe leyi nge Darwin’s Black Box—The Biochemical Challenge to Evolution. Nkandziyiso wa May 8, 1997 wa Xalamuka! (hi Xinghezi) a wu ri na ntlhandlamano wa swihloko ehansi ka nhloko mhaka leyi nge “Hi Tise Ku Yini Laha? Hi Lo Humelela Hi Xiwelo Kumbe Hi Lo Endliwa?” wu bule hi buku ya Behe. Eka khume ra malembe lama landzeleke ku humesiwe buku leyi nge Darwin’s Black Box, van’wasayense lava seketelaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va lwe hi matimba leswaku va hlamula swivutiso leswi Behe a swi vutiseke. Vaxopaxopi va n’wi hehlile, va vula leswaku u pfumelele ripfumelo ra yena ra swa vukhongeri—i Murhoma Khatoliki—ku n’wi sivela ku languta swilo hi ndlela ya sayense. Van’wana va vula leswaku ndlela leyi a anakanyaka ha yona a yi fambisani ni sayense. Xalamuka! yi burisane na Profesa Behe ku twa leswaku hikwalaho ka yini mavonelo yakwe ma vange njhekanjhekisano lowu.

XALAMUKA!: HA YINI U VULA LESWAKU VUTOMI BYI NYIKELA VUMBONI BYA LESWAKU BYI VUMBIWE HI MUENDLI LA TLHARIHEKE?

PROFESA BEHE: Loko hi vona ndlela leyi rharhanganeke leyi ntumbuluko wu nga ha yona, swa hi olovela ku gimeta hileswaku wu endliwe hi munhu wo karhi. Hi xikombiso languta michini leyi hi yi tirhisaka siku ni siku—muchini wo tsema byanyi, movha hambi ku ri swilo leswi nga rharhanganangiki. Xikombiso lexi ndzi rhandzaka ku xi tirhisa i xa xirimbana xa makondlo. U vhela u swi vona leswaku xi lo endliwa hikuva u vona swiyenge swa xona swo hambana-hambana swi vekiwe hi ndlela leyi kotaka ku phasa makondlo.

Sayense se yi endle nhluvuko lowukulu ngopfu lerova se ya swi twisisa leswaku swirho leswitsongo ngopfu swi tirha njhani leswaku xivumbiwa xi ya emahlweni xi hanya. Naswona lexi hlamarisaka, van’wasayense se va wu vonile muchini lowu tirhaka, lowu rharhanganeke, lowu pfunaka leswaku vutomi byi ya emahlweni. Hi xikombiso, endzeni ka tisele leti hanyaka ku ni “tilori” leti tleketlaka mphakelo ku suka eka tlhelo rin’wana ra sele ku ya eka lerin’wana. Ku ni “tibodo” letitsongo ngopfu leti byelaka “tilori” leti leswaku ti jikela exineneni kumbe eximatsini. Tisele tin’wana ti ni “swinjhinana” leswi pfunaka tisele ku famba laha ku nga ni swihalaki. Loko vanhu a vo vona swilo leswi rharhanganeke hi ndlela leyi swi ri kun’wana, a va ta gimeta hi ku vula leswaku swi lo endliwa. A hi wu twisisi hi ku helela ntumbuluko, hambileswi Charles Darwin a vulaka leswaku wu lo tiendlekela. Leswi ku nga ntolovelo wa hina ku vula leswaku loko swilo swi hlanganisiwe kahle hi ndlela leyi, swi vula leswaku swi lo endliwa, swi fanerile leswaku hi gimeta hi ku vula leswaku fambiselo leri ra ti molekhuli na rona ri vumbiwe hi muvumbi la tlhariheke.

XALAMUKA!: U EHLEKETA LESWAKU I YINI LEXI ENDLAKA VO TALA VA VATIRHI-KULONI VA NGA PFUMELELANI NI LESWI U SWI VULAKA MAYELANA NI KU ENDLIWA KA SWILO HI NDLELA YA VUTLHARI?

PROFESA BEHE: Van’wasayense vo tala a va pfumelelani ni leswi ndzi swi vulaka hikuva va swi vona leswaku mavonelo ya mutumbuluxi wo tlhariha ma kombisa leswaku ku ni swin’wana leswi sayense yi nga tsandzekaka ku swi hlamusela—leswi kombisaka leswaku ku ni swo karhi leswi nga le henhla ka leswi va swi vonaka eka ntumbuluko. Leswi swi chavisa vanhu vo tala. Hambiswiritano, i nchumu lowu tivekaka leswaku sayense yi fanele yi pfumelelana ni vumbhoni lebyi nga kona. Hi ku vona ka mina, i vutoya ku bakanya nchumu lowu nga lo tlangandla, ntsena hileswi wu nga sekeriwangiki eka mavonelo ya sayense.

XALAMUKA!: XANA U RI YINI HI VAXOPAXOPI LAVA VULAKA LESWAKU KU PFUMELA LESWAKU KU NI MUVUMBI WO TLHARIHA SWI ENDLA LESWAKU VANHU VA PFUMALA VUTIVI?

PROFESA BEHE: A swi vuli leswaku a hi na vutivi loko hi pfumela leswaku swilo swi lo vumbiwa. Hi pfumela leswaku swilo swi lo vumbiwa hikwalaho ka leswi hi nga ni vutivi; ku nga ri hikwalaho ko pfumala vutivi. Loko Darwin a humesa buku yakwe leyi nge The Origin of Species emalembeni ya 150 lama hundzeke, vutomi a byi languteka byi nga rharhangananga. Vativi va sayense a va ehleketa leswaku sele i nchumu wo olova swinene lerova yi lo humelela endzhopeni wa le lwandle hi xiwelo. Kambe ku sukela kwalaho, sayense yi tshubule leswaku sele yi rharhangane hi ndlela leyi hlamarisaka, yi rharhangane ku tlula ni muchini wa manguva lawa. Ku rharhangana koloko loku nga ni vutomi ku kombisa leswaku swilo swi endliwe hi xikongomelo.

XALAMUKA!: XANA SAYENSE YI SWI KOTILE KU HUMESA VUMBHONI LEBYI KOMBISAKA LESWAKU SAYENSE YA KU TIENDLEKELELA KA SWILO, YI NGA HA VA YI ENDLE MICHINI YO RHARHANGANA LEYI U VULAVULEKE HA YONA?

PROFESA BEHE: Loko u kambisisa tibuku ta sayense, u ta kuma leswaku a nga kona loyi a nga endla matshalatshala lamakulu—a ringeteke hi ndlela ya sayense—ku hlamusela ndlela leyi michini yoleyo yi veke kona ha yona hi ku tirhisa endlelo ra Darwin. Leswi swi tano hambileswi eka malembe ya khume ku sukela loko ndzi humese buku ya mina, tinhlengeletano to tala ta sayense to fana ni National Academy of Sciences na American Association for the Advancement of Science, ti endleke xikombelo xa xihatla eka swirho swa tona leswaku swi endla hinkwaswo leswi nga swi kotaka ku lwisana ni mavonelo ya leswaku vutomi byi komba leswaku byi tumbuluxiwe hi munhu wa vutlharhi.

XALAMUKA!: U RI YINI HI MHAKA YA LAVA VA KOMBETELAKA EKA SWIVUMBEKO SWO KARHI SWA SWIMILANA KUMBE SWIHARHI KUTANI VA VULA LESWAKU A SWI ENDLIWANGA KAHLE?

PROFESA BEHE: Mhaka ya leswaku a hi xi tivi xivangelo xa swilo swo karhi eka xivumbiwa a swi vuli leswaku swilo sweswo a swi na ntirho wa nkoka. Hi xikombiso, swirho leswi vuriwaka leswaku a swi tirhi nchumu a ku ehleketiwa leswaku swi komba leswaku miri wa munhu ni swivumbiwa swin’wana a swi vumbiwanga kahle. Hi xikombiso, a ku ehleketiwa leswaku rhumbu leritsongo ni xindzin’wana i swirho leswi nga pfuniki nchumu naswona a swi tsemiwa swi lahliwa. Kambe, hi ku famba ka nkarhi swi kumiwile leswaku swirho leswi swi pfuna swinene eka fambiselo ra nsawutiso naswona a swa ha tekiwi swi nga pfuni nchumu.

Xin’wana lexi hi faneleke ku xi tsundzuka hileswaku eka ntivo-vutomi swi kona swilo leswi ngo humelela hi xiwelo. Kambe, leswi movha wa mina wu nga potekaka kumbe thayere ra wona ri nga helaka moya a swi vuli leswaku movha kumbe thayere rolero a ri endliwanga. Hilaha ku fanaka, leswi swilo swin’wana swi humelelaka hi xiwelo eka ntivo-vutomi a swi vuli leswaku michini ya le mirini leyi rharhanganeke yi lo humelela hi xiwelo. Mhaka yoleyo a yi twali nikatsongo.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 12]

“Hi ku vona ka mina, i vutoya ku bakanya nchumu lowu nga lo tlangandla, ntsena hileswi wu nga seketeriwangiki eka mavonelo ya sayense”

Xana I Ntiyiso Leswaku Swilo Swi Lo Tiendlekela?

“DYONDZO ya ku tiendlekela ka swilo i mhaka leyi nga taka yi nga kanetiwi ku fana ni leswi hi nga taka hi nga swi kaneti leswaku dyambu ra hisa,” marito lawa ma vuriwe hi Profesa Richard Dawkins, n’wasayense la dumeke eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Phela, leswi endliweke hi ku kongoma ni leswi nga lo xiyiwa kunene swi tiyisekisa leswaku dyambu ra hisa. Kambe, xana byi kona vumbhoni lebyi tiyisekisaka leswaku swilo swi lo tiendlekela ku fana ni leswi hi nga ni vumbhoni lebyi nga lo dla, erivaleni bya leswaku dyambu ra hisa?

Loko hi nga si hlamula xivutiso xexo, hi fanele hi veka mhaka yo karhi erivaleni. Van’wasayense vo tala va xiye leswaku hi ku famba ka nkarhi, vatukulu va swilo swo karhi leswi hanyaka va nga ha cincanyana. Charles Darwin u swi thye vito ra “ku hundzuka loku fambisana na ku cinca ko karhi.” Ku cinca ko tano ku voniwe hi ku kongoma, ku rhekhodiwe loko ku endliwa minkambelo, naswona ku tirhisiwa hi vutlhari hi lava kurisaka swimilana ni swifuwo.a Ku cinca loku ka endleka hakunene. Kambe, van’wasayense va thye ku cincanyana koloko “ku hundzuluka lokutsongo.” Vito leri ri kombisa leswaku van’wasayense vo tala, va pfumela leswaku ku cinca koloko loku ku nga nyawuriki i vumbhoni bya ku cinca kun’wana loku ku nga si tshamaka ku voniwa hi munhu, loku va ku vitanaka ku hundzuluka lokukulu.

Phela, Darwin u hundzele hala ka ku cinca loku nga vonakiki. U tsale leswi ebukwini yakwe leyi dumeke leyi nge, The Origin of Species: “Ndzi teka swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi nga ri swilo leswi nga vumbiwa hi ku kongoma, kambe tanihi vana va swivumbiwa swin’wana swo hlayanyana.” Darwin u vule leswaku endzhaku ka nkarhi wo leha, “swivumbiwa swin’wana swo hlayanyana,” kumbe leswi ku vuriwaka leswaku vutomi byi sukele eka swona, swi cincile hakatsongo-tsongo—hi “ku cincanyana loku nga vuriki nchumu”—swi va swilo swa timiliyoni leswi hanyaka emisaveni. Lava dyondzisaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku ku cincanyana koloko ku ye ku kula kutani ku tisa ku cinca lokukulu loku lavekaka leswaku ku hundzula tinhlampfi ti va nchumu lowu hanyaka ematini naswona tinkawu ti hundzuka vanhu. Leswi va swi vula ku cinca lokukulu. Vanhu vo tala, va vona onge nhlamuselo leyi ya vumbirhi ya twala. Va tivutisa, ‘Loko nchumu lowutsongo wu kote ku cinca, swi ala kwihi leswaku ku hundzuka ka swilo ku tisa ku cinca lokukulu hi ku famba ka nkarhi?’b

Dyondzo ya ku cinca lokukulu yi sekeriwe eka mavonelo manharhu:

1. Swihoxo swi endle leswaku ku kumeka swilo leswi lavekaka leswaku ku va ni swivumbiwa leswintshwa.c

2. Ku pona ka leswi nga ni risiha ku endle leswaku ku va ni swilo leswintshwa.

3. Masalela ya leswi feke ma kombisa ku cinca lokukulu eka swimilana ni swiharhi.

Xana vumbhoni lebyikulu bya leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu byi tiye lerova byi nga tekiwa byi ri ntiyiso?

Xana Swihoxo Swi Nga Endla Leswaku Ku Va Ni Swivumbiwa Leswintshwa?

Rungula ro tala ra swimilana kumbe ra swiharhi ri lawuriwa hi swiletelo leswi kumekaka eka DNA ni le ka RNA ya ximilana xa kona, tanihi leswi yi kumekaka exivindzini xa sele ha yin’we.d Valavisisi va kume leswaku swihoxo leswi endlekaka eka ntumbuluko—kumbe ku hundzuka loku tiendlekelaka—eka xitekela ku nga ha endla leswaku vana va swimilana kumbe va swiharhi va cincanyana. Hi 1946, Hermann J. Muller, la wineke Sagwadi ra Nobel tlhelo musunguri wa dyondzo ya ku hundzuka ka fambiselo ra xitekela, u te: “Ku cinca loku vangiweke hi munhu a ku tali ku va kona, ngopfu-ngopfu ku cinca lokutsongo, kambe nchumu wa nkoka ngopfu, i ndlela leyi ku tiendlekela ka swilo hi ntumbuluko ku endlekeke ha yona, ku ri karhi ku kongomisiwa hi swilo leswi nga ni risiha swa ntumbuluko.”

Kunene, dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo leswikulu yi sekeriwe eka vonelo ra leswaku swihoxo leswi vaka kona eka ntumbuluko a swi cinci ntsena swivumbiwa leswi nga kona kambe swi nga vumba ni swimilana ni swiharhi leswi nga si tshamaka swi va kona. Xana yi kona ndlela yo vona leswaku leswi va swi vulaka hi ku tiyiseka lokukulu swonghasi i ntiyiso? Xiya leswi tshuburiweke hi nkambisiso lowu tekeke kwalomu ka malembe ya 100 loko ku endliwa vulavisisi hi fambiselo ra xitekela.

Eku heleni ka malembe ya va-1930, van’wasayense va yi tekele henhla mhaka ya leswaku loko swilo leswi nga ni risiha swa ntumbuluko swi swi kotile ku endla swimilana ni swiharhi leswintshwa hi ku tihundzukela ntsena hi xiwelo, kutani loko munhu o nghenelela, ku va yena a swi kongomisaka kahle, swi nga swi kota ku hundzula swilo hi ndlela leyinene ngopfu. Wolf-Ekkehard Lönnig, n’wasayense wa Ndzawulo ya Max Planck ya Ndzavisiso wo Kurisa Swimilana ya le Jarimani loyi Xalamuka! yi burisaneke na yena u te: “Vativi va dyondzo ya ntivo-vutomi, vativi va fambiselo ra xitekela swin’we ni lava kurisaka swimilana ni swiharhi a va nga tikoti hi ku tsaka.” A va tsakele yini? Lönnig, loyi a heteke malembe ya kwalomu ka 28 a kambisisa ku hundzaka ka xitekela xa swimilana, u te: “Valavisisi lava a va ehleketa leswaku se wu fikile nkarhi wa ku cinca ndlela leyi toloveleke yo kurisa swimilana ni swiharhi. A va ehleketa leswaku hi ku lulamisa swihoxo leswi vaka kona ni ku hlawula swilo leswinene, va nga endla leswaku ku va ni swimilana ni swiharhi leswintshwa ni swo antswa.”e

Van’wasayense va le United States, Asiya ni le Yuropa va sungule nkwama wa ndzavisiso lowu va wu seketeleke kahle hi timali, va tirhisa tindlela leti vonakaka onge ti ta hatlisisa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Endzhaku ka malembe lama tlulaka 40 ya vulavisisi, ku kumeke yini? Mulavisisi Peter von Sengbusch u ri: “Hambileswi va tirhiseke mali yo tala ngopfu, kambe va tsandzekile ku endla swilo leswintshwa leswi hanyaka.” Lönnig u te: “Hi va-1980, ntshembo ni ntsako lowu van’wasayense a va ri na wona wu xaxile emisaveni hinkwayo. Matiko ya le Vupela-dyambu ma tshikile ku endla vulavisisi malunghana ni ku hundzuluka ka swilo swa ntumbuluko hi ndlela ya swihoxo. Swo tala swa swilo swa ntumbuluko leswi a va endla ha swona vulavisisi ‘swi tsanile,’ leswi vulaka leswaku swi file kumbe a swi tsane ku tlula leswa ntumbuluko.”f

Nilokoswiritano, rungula leri swi tekeke malembe ya kwalomu ka 100 ku ri hlengeleta ku fikela sweswi loko ku endliwa vulavisisi byo tiendlekela ka swilo hi ndlela ya ntumbuluko ni lebyi tekeke malembe ya 70 yo hundzula swilo hi ndlela yo karhi ri pfune van’wasayense ku endla xiboho malunghana nileswaku swi nga koteka kumbe e-e ku tirhisa endlelo ro hundzula swilo, ku va ni nchumu wo karhi lowuntshwa. Endzhaku ko kambisisa vumbhoni, Lönnig u gimete hi ndlela leyi: “Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hi xihoxo a yi nge swi koti ku hundzula [ximilana kumbe xiharhi] leswaku ku va ni lexintshwa lexi nga si tshamaka xi va kona. Vuyelo lebyi byi pfumelelana ni hinkwaswo leswi ku endliweke minkambelo eka swona ni mimbuyelo leyi veke kona eka vulavisisi hinkwabyo lebyi endliweke eka lembe-xidzana hinkwaro ra vu-20 swin’we ni milawu ya ku kumbetela leswaku nchumu wo karhi wu ta hundzuka wu va xilo xin’wana. Xisweswo, nawu wa ku endleka ka swilo swo hambana-hambana wu kombisa leswaku xiharhi kumbe ximilana xo karhi, a xi nge pfuki xi hundzuke hi xiwelo xi va nchumu wun’wana.”

Xiya leswi tinhla leti nga laha henhla ti vulaka swona. Loko van’wasayense lava dyondzeke ngopfu va tsandzeka ku endla ximilana kumbe xiharhi endzhaku ko endla ntirho wa vona hi vurhon’wana lebyikulu, xana swi nga endleka leswaku fambiselo ro karhi leri nga lawuriwiki ri swi kota ku endla leswi tsandzeke van’wasayense? Loko vulavisisi byi kombisa leswaku swihoxo swa ntumbuluko a swi nge swi koti ku cinca muxaka wo karhi wa ximilana kumbe wa xiharhi leswaku swi endla lexintshwa, kutani, xana swilo swi tiendlekele njhani hi ntumbuluko?

Xana Swilo Leswi Nga Ni Risiha Swi Nga Endla Swimilana Kumbe Swiharhi Leswintshwa?

Darwin a a kholwa leswaku swilo leswi hanyaka leswi nga ni risiha swi ta hlawula swilo leswi nga ta swi kota ku tshama endhawini yoleyo, kasi leswi swi tikeriwaka ku hanya kwalaho, swi ta hela. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ya manguva lawa yi dyondzisa leswaku loko swilo swo karhi leswi hanyaka swi andza kutani swi hanya endhawini ya swona swi ri swoxe, leswi nga ni risiha naswona ti-gene ta swona ti pfumelelanaka ni ndhawu yoleyo hi swona leswi nga ta hanya endhawini yoleyo leyintshwa. Hikwalaho ka sweswo, vativi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku swilo leswi swi tshamaka endhawini ya swona swi ri swoxe, swi ta hetelela swi cincile swi va nchumu lowuntshwa hi ku helela.

Hilaha swi kombisiweke hakona hala ndzhaku, vumbhoni lebyikulu bya ndzavisiso byi kombisa leswaku swilo leswi endlekeke hi xihoxo a swi nge pfuki swi endle swimilana kumbe swiharhi swa muxaka lowuntshwa hi ku helela. Nilokoswiritano, hi xihi xitiyisekiso lexi vativi va dyondzo leyi lexi seketelaka dyondzo ya vona ya leswaku swilo leswi nga ni risiha swi hlawula swilo leswi endlekeke hi xihoxo leswaku swi endla swilo swa muxaka lowuntshwa? Broxara leyi humesiweke hi 1999 hi National Academy of Sciences (NAS) eUnited States yi ri: “Ku ni xikombiso xo karhi xa ku tiendlekela ka swilo [ku cinca ka xilo xi va nchumu wun’wana lowuntshwa] lexi khumbaka mixaka ya 13 ya swindzingiri leswi kambisisiweke hi Darwin eIslands Galápagos, lexi sweswi xi tiviwaka tanihi swindzingiri swa Darwin.”

Hi va-1970, ntlawa wa vulavisisi lowu a wu rhangeriwe hi Peter na Rosemary Grant wu sungule ku kambisisa swindzingiri leswi, naswona wu kume leswaku endzhaku ka lembe ra dyandza, swindzingiri leswi nga ni milomu leyikulunyana hi swona leswi poneke hi vunyingi loko swi pimanisiwa ni leswa swinon’wana. Tanihi leswi mpimo ni xivumbeko xa milomu ya swona a ku ri yin’wana ya tindlela ta nkoka to hambanisa mixaka ya 13 ya swindzingiri, leswi swi kumiweke eka nkambisiso wolowo swi tekiwe swi ri swa nkoka swinene. Broxara leyi yi ya emahlweni yi ku: “Va ka Grant va ringanyete leswaku loko ko va ni dyandza kan’we eka malembe man’wana ni man’wana ya khume, ku nga va ni swindzingiri leswintshwa endzhaku ka malembe ya 200.”

Hambiswiritano, broxara ya NAS a yi boxanga tinhla tin’wana ta nkoka hileswi ti khomisaka tingana. Eka malembe lama veke kona endzhaku ka dyandza, swindzingiri leswi nga ni milomo leyitsongo swi tlhele swi tala. Xisweswo, Peter Grant na Lisle Gibbs lava thwaseke eyunivhesiti va tsale eka magazini wa sayense Nature hi 1987 leswaku va vone “ku fa swilo leswi a va ehleketa leswaku swi fanele swi pona.” Hi 1991, Grant u tsale a vula leswaku “rixaka” leri veke kona hikwalaho ka ku va ni risiha ra hunguteka ri tlhela ri engeteleka nkarhi ni nkarhi loko maxelo ma hundzuka. Valavisisi va xiye leswaku ku hambana loku nga kona eka “tinxaka” ta swindzingiri ku va kona loko tinxaka timbirhi to hambana ti tekana kutani ti va ni vana lava kotaka ku hanya nkarhi wo leha ku tlula vatswari va kona. Peter na Rosemary Grant va hete hi ku vula leswaku loko ku tekana ka tinxaka leti ko ya emahlweni ku nga ha hetelela ku ve ni “rixaka” rin’we ematshan’weni ya tinxaka timbirhi ku nga si hela malembe ya 200.

Hi 1966, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo leyi yelanaka ni swimilana George Christopher Williams u tsale a ku: “Ndzi swi teka ku ri mhaka leyi khomisaka tingana leswaku dyondzo ya ku pona ka leswi nga ni risiha yi sunguriwe tanihi xisekelo xa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Dyondzo ya ku pona ka leswi nga ni risiha yi nga pfuna ku hlamusela leswaku ha yini swilo swin’wana swi kota ku hanya endhawini yo karhi.” Hi 1999, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo Jeffrey Schwartz u tsale leswaku loko leswi vuriweke hi Williams swi ri ntiyiso, ku pona ka leswi nga ni risiha swi pfuna swilo leswaku swi kota ku tshama endhawini leyi swi nga yi tolovelangiki, kambe “ku va ku nga vumbeki swin’wana leswintshwa.”

Kunene swindzingiri swa Darwin a hi swinyenyana “leswintshwa.” Swa ha ri swindzingiri. Ya kanakanisa ndlela leyi vativi van’wana va dyondzo leyi va hlamuselaka rito rixaka, hikwalaho ka leswi swindzingiri swa tinxaka-xaka swi tekanaka. Ku engetela kwalaho, swi swi veka erivaleni leswaku hambi ku ri vativi va sayense lava dyondzekeke naswona va dumeke, minkarhi yin’wana a va humesi ntiyiso hinkwawo.

Xana Masalela Ya Swilo Leswi Feke Ma Kombisa Leswaku Ku Ve Ni Ku Cinca Lokukulu?

Broxara ya NAS leyi boxiweke hala ndzhaku yi byela muhlayi leswaku masalela ya swilo leswi feke leswi kumiweke hi van’wasayense ma kombisa leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu eka swilo leswi hanyaka. Broxara leyi yi ri: “Ku kumeke swivumbiwa swo tala leswi nga mpfangano wa nhlampfi ni swiharhi swo karhi swa le matini, ni leswi nga mpfangano wa swiharhi swa le matini ni swikokovi, ni leswi nga mpfangano wa swikokovi ni swiharhi leswi mamisaka, ni swin’wana leswi swi nga tivekiki kahle leswaku swi wela eka ntlawa wihi.”

Mhaka leyi ya hlamarisa swinene. Ha yini? Hi 2004, National Geographic yi hlamusele masalela ya leswi feke tanihi “filimi leyi tekeke swifaniso swa 1 000 kutani ku huma xin’we ntsena.” Xana xifaniso lexi seleke xi nga kombisa ku cinca lokukulu loku veke kona? Xana masalela ya leswi feke ma kombisa yini hakunene? Niles Eldredge, la hisekelaka ngopfu dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, wa pfumela leswaku rhekhodo ya swilo leswi feke yi komba leswaku “ku ve ni ku cinca lokutsongo kumbe a ku cincanga nchumu nikatsongo eka swilo swo tala leswi hanyaka.”

Ku fikela sweswi, vativi va sayense emisaveni hinkwayo va pfumbule ni ku hlengeleta swilo leswi feke khale leswikulu swa kwalomu ka 200 wa timiliyoni ni leswitsongo swa tibiliyoni. Valavisisi vo tala va pfumela leswaku rhekhodo leyi nga ni rungula ni vuxokoxo byo tarisa xileswi yi komba leswaku tinxaka hinkwato ta mintlawa leyikulu leyi hanyaka ti humelele hi xitshuketa naswona a ti hundzukanga, kasi swo tala swa swona swi nyamalarile hi ku copeta ka tihlo. Endzhaku ko kambisisa vumbhoni bya swilo leswi feke mutivi wa swilo leswi hanyaka Jonathan Wells u te: “Loko hi kambisisa swilo leswi hanyaka hi mintlawa-ntlawa ya kona, ku hava vumbhoni lebyi nga lo dla, bya leswaku swi lo cincanyana kambe swi huma eka nchumu wun’we. A wu nge tirhisi masalela ya leswi feke ni swiphemu-phemu swa timolekhuli ku fikelela makumu yo karhi, tanihi leswi ku nga hava ni dyondzo leyi seketelaka mhaka yo tano.”

Dyondzo Ya Ku Tiendlekela Ka Swilo—I Ntiyiso Kumbe I Ntsheketo?

Ha yini vativi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo lava dumeke va sindzisa leswaku mhaka ya ku cinca lokukulu ka swilo i ntiyiso? Endzhaku ko sola mavonelo ya Richard Dawkins, mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo la dumeke Richard Lewontin u vule leswaku vativi va sayense vo tala va tiyimisele ku amukela mavonelo lama nga twaliki “hikuva ana hi fikelele makumu yo karhi, ya leswaku ku hava nchumu hambi wu ri wihi, ku katsa ni vutomi, leswi endliweke hi xivumbiwa lexi nga vonakiki.” Vativi va sayense vo tala va ala ku ehleketa hi ku va kona ka Muvumbi la tlhariheke hikuva, hilaha Lewontin a tsaleke hakona, “a hi swi lavi ku pfumela leswaku ku ni Xikwembu.”

Emhakeni leyi, mutivi wa timhaka ta vanhu Rodney Stark u tshahiwe eka Scientific American a ku: “Se ku hundze malembe ya 200 ku ri karhi ku chumayeriwa mhaka ya leswaku loko u lava ku va n’wasayense, u fanele u fambela ekule ni vukhongeri.” U tlhele a vula leswaku eka tiyunivhesiti ta vulavisisi, “vanhu lava pfumelaka leswaku Xikwembu xi kona vo miyela” loko “lava nga pfumeriki va ri karhi va va monya.” Hi ku ya hi Stark, “munhu u tekiwa a ri ntlharhi loko a bakanya vukona bya Xikwembu, loko a ri ni tinhenha ta [sayense].”

Loko u pfumela leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu eka swilo leswi hanyaka, u fanele u tshemba leswaku lava nga tshembiki leswaku Xikwembu xi kona va nge pfumeleli mavonelo ya vona ma kucetela leswi va swi tshubulaka loko va endla vulavisisi bya sayense. U fanele u tshemba leswaku ku hundzuka ka swiaki swa xitekela ni ku pona ka swilo leswi nga ni risiha hi swona swi nga endla leswaku ku va ni vutomi byo hambana-hambana lebyi rharhanganeke, hambileswi vulavisisi lebyi endliweke eka malembe yo tala lama hundzeke ni ku kambisisa swiaki swa xitekela swa tibiliyoni, swi kombaka leswaku swiaki leswi a swi si tshama swi cinca swi va rixaka lerintshwa hilaha ku heleleke. U fanele u tshemba leswaku swivumbiwa hinkwaswo swi ve kona swi huma eka kokwana un’we, hambileswi masalela ya swilo leswi feke ma kombaka hilaha ku tiyisekaka leswaku swimilana ni swiharhi swi humelele hi xitshuketa naswona a swi hundzukanga swi va tinxaka tin’wana, hambi endzhaku ka nkarhi wo leha swinene. Xana ku tshemba mhaka yo tano swi komba leswaku mhaka leyi i ntiyiso kumbe, xana i ntsheketo?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 15]

“Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hi xihoxo a yi nge swi koti ku hundzula [ximilana kumbe xiharhi] leswaku ku va ni lexintshwa lexi nga si tshamaka xi va kona”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 16]

Leswi hi nga swi vulaka hi swindzingiri swa Darwin hileswaku swiharhi ni swimilana swi nga kota ku fambisana ni ku cinca ka maxelo

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

Hi ku ya hi rhekhodo ya masalela ya leswi feke, mintlawa leyikulu ya swiharhi swi humelele hi ku tsopeta ka tihlo kutani swi tshama swi ri tano swi nga cinci

[Chati leyi nga eka tluka 14]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

NDLELA LEYI SWIVUMBIWA SWI VEKIWAKA HI MINTLAWA HA YONA

Swivumbiwa swi ya swi hlawuriwa hi ku ya hi tinxaka to karhi leti hlawulekeke ku sukela eka rixaka ro karhi hi ku kongoma ku ya eka mintlawa leyikulu.g Hi xikombiso, vona mintlawa ya vanhu ni ya tinhongana leyi xaxametiweke laha hansi.

VANHU TINHONGANA

Tinxaka vanhu va manguva lawa swiharhi

Xintlawana Leswi an’wisaka Switsotswana

Ntlawa Lowukulu Swiharhi Swiharhi

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

Chati leyi yi tekiwe ebukwini leyi nge Icons of Evolution—Science or Myth? Why Much of What We Teach About Evolution Is Wrong, hi Jonathan Wells

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Nhongana leyi nga ni xiaki xa xitekela (leyi nga le henhla) hambiloko yi ri xigono ya ha ri nhongana

[Xihlovo Xa Kona]

© Dok. Jeremy Burgess/Photo Researchers, Inc.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Swimilana leswi tirhisiweke ku endla nkambelo ha swona swi kombise hi ku phindha-phindha leswaku swi fa hakatsongo-tsongo, ku vuya swona leswiya swo sungula (Leswi ku endliweke nkambelo ha swona swi ni swiluva leswikulu)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

From a Photograph by Mrs. J. M. Cameron/ U.S. National Archives photo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

Tinhloko ta swindzingiri: © Dok. Jeremy Burgess/ Photo Researchers, Inc.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]

Dinasoro: © Pat Canova/Index Stock Imagery; fossils: GOH CHAI HIN/AFP/Getty Images

Langutelo Ra Bibele

Xana Sayense Yi Kanetana Ni Leswi Vuriwaka Hi Buku Ya Genesa?

VANHU vo tala va vula leswaku sayense yi kanetana ni leswi vuriwaka hi Bibele leswaku swilo hinkwaswo swi lo tumbuluxiwa. Kambe ku kanetana loku nga kona hakunene a ku le xikarhi ka sayense ni Bibele, kambe ku le xikarhi ka sayense ni mavonelo ya lava va tivitanaka Vakreste vo hisekela etlhelo [Fundamentalists]. Yin’wana ya mintlawa leyi yi hembela Bibele hi ku vula leswaku Bibele yi vula leswaku vuako hinkwabyo lebyi vonakaka byi vumbiwe hi masiku ya tsevu lama a ma lehe 24 wa tiawara, emalembeni ya kwalomu ka 10 000 lama hundzeke.

Hambiswiritano, Bibele a yi ma seketeli mavonelo yo tano. Loko a swi ri tano, swo tala leswi tshuburiweke hi sayense emalembeni yo tala lama hundzeke a swi ta va swi endle leswaku vanhu va nga yi tshembi Bibele. Loko hi kambisisa Bibele hi vukheta a hi kumi nchumu lexi nga pfumelelaniki ni leswi tshuburiweke hi sayense ya xiviri. Hikwalaho ka sweswo, Timbhoni ta Yehovha a ti pfumelelani ni “Vakreste” vo hisekela etlhelo. Bibele yona yi dyondzisa leswi landzelaka.

Xana Marito Lama Nge “Eku Sunguleni” Ma Vula Rini?

Rungula ra Genesa ri sungula hi marito yo olova kambe lama nga ni matimba, lama nge: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava.” (Genesa 1:1) Swidyondzi swa Bibele swa pfumela leswaku ndzimana leyi yi hlamusela xiendlakalo lexi hambaneke ni masiku yo tumbuluxa lama hlamuseriwaka ku sukela eka ndzimana 3 ku ya emahlweni. Mongo wa marito lawa i wa nkoka. Hi ku ya hi marito yo rhanga ya Bibele, vuako, ku katsa ni pulanete ya hina ku nga Misava, a swi ri kona khale ka khaleni ku nga si sungula masiku ya ku tumbuluxa.

Vativi va misava va ringanyeta leswaku misava yi ni malembe ya tibiliyoni ta mune hi vukhale, kasi vativi va tinyeleti va hlayele leswaku misava yi nga va yi ri ni malembe ya 15 wa tibiliyoni hi vukhale. Xana vuyelo lebyi—kumbe ku cinca ko karhi loku nga va ka kona enkarhini lowu taka—byi hambana ni leswi vuriwaka hi Genesa 1:1? Doo! Bibele a yi boxi leswaku kahle-kahle “matilo ni misava” i swa rini. Sayense na yona a yi kanetani ni leswi Bibele yi swi vulaka emhakeni leyi.

Xana Masiku Ya Ku Tumbuluxa A Ma Lehe Ku Fikela Kwihi?

Ku vuriwa yini hi ku leha ka masiku ya ku tumbuluxa? Xana a ma lehe tiawara ta 24? Van’wana va vula leswaku hikwalaho ka leswi Muxe—mutsari wa buku ya Genesa—hi ku famba ka nkarhi a vulavuleke hi masiku lama landzeleke masiku ya tsevu ya ku tumbuluxa tanihi xifaniso xa Savata ya vhiki ni vhiki, xisweswo siku ha rin’we ra masiku lawa ya ku tumbuluxa a ri lehe 24 wa tiawara. (Eksoda 20:11) Xana ndlela leyi Genesa yi vekaka timhaka ha yona yi seketela mhaka leyi?

A swi tano. Mhaka hileswaku rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke va ku “siku” ri nga vula ku leha ko hambana-hambana ka nkarhi, ku nga ri 24 wa tiawara ntsena. Hi xikombiso, loko a katsakanya ntirho wa Xikwembu wo tumbuluxa, Muxe u vulavule hi masiku ya tsevu yo tumbuluxa onge i siku rin’we. (Genesa 2:4) Ku engetela kwalaho, hi siku ro sungula ro tumbuluxa, “Xikwembu xi sungula ku vitana ku vonakala xi ku i Nhlikanhi kambe munyama xi wu vitana Vusiku.” (Genesa 1:5) Eka marito lawa, ha swi xiya leswaku ku vuriwa xiphemu xa tiawara ta 24 leswaku i “siku.” Xisweswo, a ku na xisekelo eMatsalweni lexi kombisaka leswaku siku ha rin’we ra ku tumbuluxa a ri lehe tiawara ta 24.

Loko swi ri tano, xana masiku yo tumbuluxa a ma lehe ku fikela kwihi? Marito ya Genesa ndzima 1 na 2 ma komba leswaku a ma lehe ngopfu.

Ntumbuluko Wu Humelela Hakatsongo-tsongo

Muxe u tsale rungula rakwe hi Xiheveru, naswona u ri tsale hi ku ya hi mavonelo ya munhu la yimeke emisaveni. Tinhla leti timbirhi ku katsa ni mhaka ya leswaku vuako hinkwabyo byi ve kona ku nga si sungula minkarhi ya ku tumbuluxa, kumbe “masiku,” ti hi pfuna ku twisisa njhekanjhekisano lowu nga kona mayelana ni mhaka ya ku tumbuluxiwa ka swilo. Njhani?

Loko hi kambisisa swiendlakalo swa buku ya Genesa hi vukheta hi kuma leswaku leswi humeleleke ku sukela eka “siku” ro sungula swi ye mahlweni ku ya eka masiku lama landzeleke. Hi xikombiso, loko ku nga si sungula “siku” ro sungula ra ku tumbuluxa, ku vonakala loku humaka eka dyambu leri a ri ri kona a ku siveriwile hi ndlela yo karhi, kumbexana hi mapapa yo dzwihala lero a ku nga koti ku voninga misava. (Yobo 38:9) Hi “siku” ro sungula, xihinga xexo xi sungule ku suka, kutani ku vonakala ku sungula ku voninga eka atimosifiya.a

Hi “siku” ra vumbirhi, swi tikomba onge atimosifiya yi ye mahlweni yi vonakala, yi endla mpfhuka exikarhi ka mapapa yo dzwihala lama nga le henhla ni lwandle ehansi. Hi “siku” ra vumune atimosifiya a yi voningela lerova dyambu ni n’weti a swi vonaka “exibakabakeni xa matilo.” (Genesa 1:14-16) Hi marito man’wana, hi ku ya hi leswi swi nga voniwaka hi munhu la nga emisaveni, dyambu ni n’weti swi sungule ku vonakala. Swiendlakalo leswi swi endleke hakatsongo-tsongo.

Xiendlakalo lexi nga le ka buku ya Genesa xi vula leswaku loko atimosifiya yi ri karhi yi humelela, swivumbiwa leswi hahaka—ku katsa ni switsotswana ni swivumbiwa leswi nga ni tinsiva to kota nkuva—swi sungule ku va kona hi “siku” ra vuntlhanu. Hambiswiritano, Bibele yi vula leswaku hi “siku” ra vutsevu, Xikwembu a xa ha ri karhi xi “vumba xivandzana xin’wana ni xin’wana xa nhova ni xivumbiwa xin’wana ni xin’wana lexi hahaka xa matilo hi misava.”—Genesa 2:19.

Swi le rivaleni leswaku ndlela leyi Bibele yi hlamuselaka mhaka leyi ha yona, swi nga ha endleka ku endleke swilo leswikulu hi “siku” ha rin’we, kumbe hi nkarhi wa ku tumbuluxiwa, swi nga ha va swi endleke hakatsongo-tsongo, swi nga endlekanga hi ku copeta ka tihlo, kumbexana swin’wana swa swona swi tlulele ni le “masikwini” lama landzeleke ya ku tumbuluxiwa.

Hi Ku Ya Hi Mixaka Ya Swona

Xana ku humelela ka swiharhi hi ndlela leyi yaka emahlweni swi vula leswaku Xikwembu xi tshike swilo swi tiendlekela leswaku ku va ni swilo swo hambana-hambana le swi hanyaka? Doo! Rhekhodo yi komba leswaku Xikwembu xi vumbe swilo leswi hanyaka hinkwaswo hi ku ya hi “mixaka” ya swona. (Genesa 1:11, 12, 20-25) Xana “mixaka” ya swivumbiwa swo sungula a swi vumbiwa swi ri ni vuswikoti byo fambisana ni xiyimo xa maxelo ni mbango? I yini lexi hlawulekisaka “muxaka” wo karhi? Bibele a yi vuli nchumu hi mhaka leyi. Hambiswiritano, yi vula leswaku swilo leswi hanyaka swi ve kona “hi ku ya hi mixaka ya swona.” (Genesa 1:21) Marito lawa ma kombisa leswaku ku ni xipimelo eka mixaka leyi nga vaka kona eka “muxaka” wo karhi. Masalela ya leswi feke ni nkambisiso lowu endliweke masiku lawa wu seketela mavonelo lama fanaka ya leswaku a ku na ku cinca lokukulu eka swiharhi ni swimilana eka malembe yo tala lama hundzeke.

Ku hambana ni lava va hisekelaka etlhelo, Genesa a yi dyondzisi leswaku vuako hinkwabyo, ku katsa misava ni hinkwaswo swivumbiwa leswi hanyaka eka yona, swi vumbiwe hi xinkarhana lexitsongo eka malembe-xidzana ma nga ri mangani lama hundzuke. Ematshan’weni ya sweswo, ndlela leyi Genesa yi hlamuselaka ku tumbuluxiwa ka vuako hinkwabyo ni ku va kona ka vutomi emisaveni swi fambisana ni leswi tshuburiweke hi sayense eminkarhini ya hina.

Hikwalaho ka leswi va tshembaka tidyondzo ta filosofi, vativi va sayense vo tala va bakanya leswi Bibele yi swi vulaka leswaku Xikwembu hi xona xi nga tumbuluxa swilo hinkwaswo. Hambiswiritano, lexi tsakisaka hileswaku eka buku ya khale ya Bibele leyi vuriwaka Genesa, Muxe u tsale leswaku vuako byi ve ni masungulo nileswaku swilo leswi hanyaka swi vumbiwe hi ku landzelelana, naswona swi teke nkarhi wo leha. Xana Muxe a nga va a ri tivise ku yini rungula ro pakanisa hi ndlela leyi eka malembe ya 3 500 lama hundzeke? Ku ni nhlamuselo yin’we leyi twalaka ntsena. Loyi a nga ni matimba ni vutlharhi byo vumba matilo ni misava u fanele a nyike Muxe vutivi lebyi pakanisaka. Leswi swi endla leswaku hi swi vona leswaku Bibele yi vurisile loko yi vula leswaku yi “huhuteriwe hi Xikwembu.”—2 Timotiya 3:16.

XANA U TSHAME U TIVUTISA?

◼ Xana Xikwembu xi byi tumbuluxe rini vuako?—Genesa 1:1.

◼ Xana misava yi vumbiwe hi masiku ya tsevu lama a ma lehe tiawara ta 24 ntsena?—Genesa 2:4.

◼ Swi tise ku yini leswaku leswi Muxe a swi tsaleke mayelana ni masungulo ya misava swi fambisana ni leswi sayense yi swi vulaka?—2 Timotiya 3:16.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 19]

Genesa a yi dyondzisi leswaku vuako byi vumbiwe hi nkarhi wo koma lowu hundzeke

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 20]

“Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava.”—Genesa 1:1

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Universe: IAC/RGO/David Malin Images

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 20]

NASA photo

Leswi Hi Endlaka Hi Tshemba Leswaku Ku Ni Muvumbi

Vativi vo tala eka swiyenge swo hambana-hambana swa sayense va swi xiya leswaku ntumbuluko wu endliwe hi ndlela ya vutlhari. Va swi vona swi nga twali ku ehleketa leswaku vutomi lebyi rharhanganeke swonghasi emisaveni byi ve kona hi xiwelo. Hikwalaho, vativi va sayense ni valavisisi vo hlayanyana va tshemba leswaku ku ni Muvumbi.

Van’wana va vativi lava i Timbhoni ta Yehovha. Va kholwa leswaku Xikwembu lexi huhuteleke Bibele hi xona Muendli ni Muaki wa vuako. Ha yini va tshemba sweswo? Xalamuka! yi vutise van’wana va vona. Leswi va swi vulaka swi nga ha ku hlamarisa.a

“Ku Rharhangana Lokukulu Ngopfu Ka Vutomi”

◼ WOLF-EKKEHARD LÖNNIG

MATIMU YAKWE: Eka malembe ya 28 lama hundzeke ndzi endle ntirho wa sayense lowu fambisanaka ni swihoxo leswi endlekaka eka xiaki xa xitekela eka swimilana. Eka malembe ya 21 ya malembe wolawo, ndzi tirhe eka Ndzawulo ya Max Planck ya Ndzavisiso wo Kurisa Swimilana ya le Cologne eJarimani. Naswona emalembeni lama lavaka ku va 30, ndzi tirha tanihi nkulu evandlheni ra Vukreste ra Timbhoni ta Yehovha.

Vulavisisi bya mina lebyi fambisanaka ni minkambelo ya xiviri lebyi ndzi byi endleke eka fambiselo ra xitekela, ku katsa ni tidyondzo ta mina ta ntivo-vutomi ni swivumbeko swa swiharhi ni vanhu, swi endle ndzi vona leswaku vutomi byi rharhangane ngopfu. Ku kambisisa ka mina swilo leswi swi tiyise ripfumelo ra mina ra leswaku swilo leswi hanyaka, hambileswi vonakaka swi nga nyawuli, swi fanele swi tumbuluxiwe hi munhu wo tlhariha.

Vativi va sayense va ku tiva kahle ku rharhangana loku kumekaka eka swilo leswi nga ni vutomi. Kambe, ntiyiso lowu hi xitalo wu nyikeriwa hi ndlela leyi kombaka onge swi lo tiendlekela. Hambiswiritano, hi ku vona ka mina, rungula leri vanhu va ri tirhisaka ku hlasela rungula ra Bibele leri vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ri wela le kule, loko ri kambisisiwa hi ku tirhisa sayense. Ndzi kambisise mhaka yo tano eka malembe yo tala lama hundzeke. Endzhaku ko kambisisa hi vukheta swilo leswi hanyaka ni ku anakanyisisa hi ndlela leyi milawu leyi lawulaka vuako hinkwabyo yi vonakaka yi hleriwe kahle ha yona leswaku ku va ni vutomi emisaveni, ndzi boheka ku tshemba leswaku ku ni Muvumbi.

“Hinkwaswo Leswi Ndzi Swi Vonaka Swi Ni Xikongomelo”

◼ BYRON LEON MEADOWS

MATIMU YAKWE: Ndzi tshama eUnited States naswona ndzi tirha eNational Aeronautics and Space Administration eka xiyenge xa laser physics. Swa sweswi, hi karhi hi endla thekinoloji leyi nga ta kota ku antswisa vuswikoti byo kambela maxelo ya misava ni swin’wana swihlamariso swa misava. Ndzi nkulu evandlheni ra Timbhoni ta Yehovha eKilmarnock, le Virginia.

Eka vulavisisi bya mina ndzi tala ku kambisisa milawu ya sayense ya swilo swa ntumbuluko. Ndzi lava ku twisisa leswaku ha yini swilo swo karhi swi endleka naswona swi endlekisa ku yini. Eka minkambisiso leyi ndzi yi endlaka, ndzi kuma vumbhoni lebyi nga erivaleni bya leswaku hinkwaswo swi lo endliwa. Ndzi tshemba leswaku ndzi fambisana ni sayense loko ndzi kholwa leswaku Xikwembu hi xona xi vumbeke swilo hinkwaswo swa ntumbuluko. Milawu ya ntumbuluko a yi hundzuki, swi le rivaleni leswaku yi vekiwe hi Muhleri, ku nga Muvumbi.

Loko mhaka leyi yi ri erivaleni hi ndlela leyi, ha yini van’wasayense vo tala va tshemba dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo? Kumbe, xana hileswi va endlaka xiboho va nga si kambisisa vumbhoni hilaha ku heleleke? Mhaka leyi yi tolovelekile eka van’wasayense. Kambe ku kambisisa xiendlakalo xo karhi, hambiloko xo vonakala xi ri ntiyiso hi ndlela yo karhi, a swi vuli swona leswaku hi nga teka xiboho hi nga si kambisisa. Hi xikombiso, munhu loyi a endlaka vulavisisi bya matirhelo ya sayense ya ku vonakala [laser physics] a nga ha vula leswaku ku vonakala i gandlati, ku fana ni gandlati ra mpfumawulo hikuva minkarhi yin’wana ku vonakala ku vonaka ku fana ni gandlati. Hambiswiritano, xiboho xo tano xi ta va xi nga helelanga hikuva vulavisisi byi komba leswaku nakambe ku vonakala ku fana ni ntlawa wa swiphemu-phemu, leswi tiviwaka hi vito ra ti-photon. Hilaha ku fanaka, lava pfumelaka leswaku dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo i ntiyiso, va vula tano va langute vumbhoni lebyi nga hetisekangiki, kutani va kuceteriwa hi leswi va swi kunguhate loko swi ta eka xiboho lexi va xi tekaka hi mhaka leyi.

Swa ndzi hlamarisa loko ndzi vona vanhu va pfumela dyondzo leyi kasi “vatshila” va yona hi xivona a va pfumelelani hileswi nga vaka swi humelerile. Hi xikombiso, xana a wu ta pfumela leswaku tinhlayo i dyondzo ya ntiyiso loko vativi van’wana a vo vula leswaku 2+2 swi endla 4, loko hilaha tlhelo vativi van’wana va vula leswaku swi endla 3 kumbe 6? Loko sayense yi lava leswaku hi pfumela ntsena mhaka leyi nga ni vumbhoni, leyi nga kamberiwaka ni ku endliwa, xisweswo vonelo ra leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi huma eka nchumu wun’we a hi ntiyiso, hikuva a ri tiyisekisiwi hi sayense.

“Swilo A Swi Nge Tiendlekeli”

◼ KENNETH LLOYD TANAKA

MATIMU YAKWE: Ndzi mutivi wa maribye ni misava, sweswi ndzi tirha eka Khampani yo Kambisisa Misava ni Maribye ya le United States eFlagstaff le Arizona. Eka malembe ya 30 lama hundzeke ndzi hoxe xandla eka vulavisisi bya sayense eka swiyenge swo hambana-hambana swa ntivo-misava ni ntivo-tinyeleti. Swo tala swa leswi ndzi endleke vulavisisi ha swona ku katsa ni mimepe ya pulanete ya Mars swi kandziyisiwile eka timagazini leti tivekaka ta sayense. Leswi ndzi nga Mbhoni ya Yehovha, ndzi heta tiawara ta 70 n’hweti ni n’hweti ndzi khutaza vanhu leswaku va hlaya Bibele.

Ndzi dyondzisiwe ku tshemba dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, kambe a ndzi nga pfumeli leswaku matimba lamakulu lawa a ma laveka leswaku ku va ni vuako ma tumbuluke handle ka Muvumbi la nga ni matimba. Swilo a swi nge tiendlekeli. Ndzi tlhele ndzi kuma leswaku Bibele yi nyikela vumbhoni lebyi tiyeke lebyi kombaka leswaku ku ni Muvumbi. Buku leyi yi nyikela swikombiso swo tala leswi pfumelelanaka ni sayense, swo fana ni leswaku misava i xirhendzevutana naswona xi yi hayeke “ehenhla ka hava.” (Yobo 26:7; Esaya 40:22) Ntiyiso lowu wu tsariwe eBibeleni khale vanhu va nga si swi kuma leswaku leswi i ntiyiso.

Ehleketa hi ndlela leyi hi endliweke ha yona. Hi ni switwi swo hlamarisa, vuxiya-xiya, miehleketo yo tlhariha, vuswikoti byo vulavurisana ni ntwela-vusiwana. Lexi tsakisaka, hi kota ku twa, ku tsakela ni ku kombisa rirhandzu. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a yi swi koti ku hlamusela leswaku timfanelo leti to saseka swonghasi hi ti kuma kwihi.

Tivutise, ‘Xana swi tshembeka ku fikela kwihi swihlovo swa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo?’ Vuthala lebyi nga kona a byi helelanga, byi rharhanganile naswona bya pfilunganya. Vativi va dyondzo leyi va tsandzekile ku kombisa ndlela leyi swilo swi tiendlekeleke ha yona hi ku tirhisa tindlela ta sayense elaboratori. Hambileswi van’wasayense hi xitalo va tirhisaka tindlela letinene ta ku endla ndzavisiso, hakanyingi va endla swiboho va kuceteriwa hi swiendlo swa vutianakanyi loko va hlamusela leswi va swi tshubuleke. Van’wasayense va tiviwa hi ku khutaza mavonelo ya vona loko leswi va swi kambisisaka swi nga hetiseki kumbe swi nga fambisani. Ntirho-vutomi wa vona ni ndlela leyi va titwaka ha yona swi hoxa xandla swinene emhakeni leyi.

Tanihi mutivi wa sayense tlhelo xichudeni xa Bibele, ndzi lava ntiyiso hinkwawo lowu fambisanaka ni hinkwaswo leswi tiviwaka ni leswi voniweke leswaku ndzi kuma ku twisisa loku faneleke. Eka mina, leswi Bibele yi swi vulaka hi Muvumbi hi swona leswi twalaka ngopfu.

“Vumbhoni Lebyi Nga Lo Dla, Bya Leswaku Sele Yi Lo Endliwa”

◼ PAULA KINCHELOE

MATIMU YAKWE: Ndzi ni malembe yo hlayanyana ndzi ri mulavisisi eka dyondzo ya tisele ni timolekhuli ta ntivo-vutomi leti kumekaka eka swilo leswi hanyaka ni ntivo-vutomi wa swilo leswitsongo ngopfu leswi hanyaka. Swa sweswi ndzi thoriwe eYunivhesiti ya Emory le Atlanta, eGeorgia, le U.S.A. Nakambe ndzi pfuna vanhu lava vulavulaka ririmi ra Xirhaxiya ku dyondza Bibele.

Ndzi hete malembe ya mune ndzi dyondza hi sele ni swiyenge swa yona tanihi xiphemu xa dyondzo ya mina ya ntivo-vutomi. Loko ndzi ri karhi ndzi dyondza swo tala hi DNA, RNA, ti-protheyini ni ndlela leyi swakudya swi gayiwaka ha yona, ndzi ye ndzi hlamala ku vona ndlela leyi swilo leswi swi rharhanganeke ni ku hleleka ha yona. Hambileswi, swi ndzi hlamariseke ku vona swo tala leswi vanhu va swi dyondzeke hi sele, ndzi hlamarisiwe ngopfu hileswi ku nga ni swo tala leswi va nga si swi tivaka ha yona. Vumbhoni lebyi nga lo dla, bya leswaku sele yi lo endliwa i xivangelo xin’wana xa leswi ndzi endlaka ndzi tshemba leswaku Xikwembu xi kona.

Ku dyondza ka mina Bibele swi ndzi pfune ku tiva Muvumbi yoloye—ku nga Yehovha Xikwembu. Ndza tiyiseka leswaku a ngo va Mutumbuluxi wo tlhariha ntsena, kambe i Tatana la nga ni musa ni rirhandzu naswona wa ndzi khathalela. Bibele yi hlamusela xikongomelo xa vutomi ni ku nyikela ntshembo wa vumundzuku lebyi tsakisaka.

Vantshwa lava dyondzisiwaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo exikolweni swi nga ha endleka va nga wu tivi ntiyiso. Mhaka leyi yi nga va pfilunganya. Loko va pfumela eka Xikwembu, leswi swi nga ringa ripfumelo ra vona. Kambe va nga hlula ndzingo wolowo hi ku kambisisa swilo swo tala leswi nga kona swa ntumbuluko leswi hi swi vonaka hinkwako-nkwako, ni hi ku ya emahlweni va dyondza hi Muvumbi ni timfanelo ta yena. Leswi ndzi swi endlile hi ndzexe naswona swi ndzi pfunile ku vona leswaku leswi Bibele yi swi vulaka hi ku tumbuluxiwa ka swilo i ntiyiso naswona a swi lwisani ni sayense ya ntiyiso.

‘Milawu Leyi Hlamarisaka Yo Olova’

◼ ENRIQUE HERNÁNDEZ-LEMUS

MATIMU YAKWE: Ndzi mutirheli wa nkarhi hinkwawo la nga Mbhoni ya Yehovha. Nakambe ndzi n’wasayense wa matirhelo ya tinhlayo [theoretical physicist], ndzi tirha eYunivhesiti ya Tiko ya le Mexico. Ntirho lowu ndzi wu endlaka sweswi wu katsa ku kuma xivangelo lexi twalaka xa ku n’okelana ka tinyeleti loko ku ri ni ku hisa lokukulu, ku nga ndlela leyi tinyeleti ti kulaka ha yona. A ndzi kambisisa ni ku rharhangana ka ndlela leyi DNA yi tirhaka ha yona.

Vutomi byi rharhangane ngopfu, xisweswo a swi nge endleki leswaku byi ve kona hi xiwelo. Hi xikombiso, ehleketa hi rungula ro tala leri kumekaka eka molekhuli ya DNA. Kahle-kahle, swi vonaka ku ri nchumu wo tika swinene leswaku khromozoni yin’we yi tiendlekela, lerova swi nga ha fana nileswaku a swi nge pfuki swi endlekile. Ndzi vona ku ri vuphukuphuku ku pfumela leswaku ku ni matimba yo karhi lama nga endlaka ku nga ri khromozoni yin’we ntsena kambe ku rharhangana loku hlamarisaka loku nga kona eka swilo leswi hanyaka.

Ku engetela kwalaho, loko ndzi kambisisa ndlela leyi rharhanganeke ngopfu leyi swilo swi langutekaka ha yona, ku sukela eka swilo leswitsongo ngopfu ku ya eka mafambelo ya swirimelo leswikulu leswi fambaka exibakabakeni, ndzi tsakisiwa hileswi milawu leyi lawulaka mafambelo ya swona yi olovaka swinene. Eka mina, milawu leyi yi ndzi byela leswaku yi endliwe hi Mutivi-nkulu wa Tinhlayo—milawu leyi yi fana ni nsayino wa Mupfapfarhuti la nga ni Vuswikoti Lebyikulu.

Hakanyingi vanhu va hlamala loko ndzi va byela leswaku ndzi Mbhoni ya Yehovha. Minkarhi yin’wana va ndzi vutisa leswaku, swi tisa ku yini leswaku ndzi pfumela leswaku Xikwembu xi kona. Mavonelo ya vona ma twisiseka hikuva vukhongeri byo tala a byi khutazi valandzeri va byona ku lava vumbhoni bya leswi va dyondzisiwaka swona kumbe ku kambisisa leswi va swi tshembaka. Hambiswiritano, Bibele yi hi khutaza ku tirhisa “vuswikoti byo ehleketa” lebyi hi nga na byona. (Swivuriso 3:21) Vumbhoni hinkwabyo lebyi nga kona eka ntumbuluko bya swilo leswi endliweke hi vutlharhi, ku katsa ni vumbhoni lebyi nga le Bibeleni, bya hi khorwisa leswaku Xikwembu xi kona naswona xi rhandza ku yingisa swikhongelo swa hina.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 22]

Mars in background: Courtesy USGS Astrogeology Research Program, http://astrogeology.usgs.gov

Swilo Leswi Tsakisaka Eka Swimilana

XANA u tshame u swi xiya leswaku swimilana swo tala swi kula hi ku vumba mintila yo fana ni xikhongolotwana lexi tisongeke? Hi xikombiso, ekambeni ra xona, xihenge xi nga va ni mintila ya 8 leyi yaka tlhelo rin’we ni mintila yin’wana ya 5 kumbe 13 leyi yaka eka tlhelo lerin’wana. (Vona xifaniso 1.) Loko u nyangisisa timbewu ta ximilana lexi vuriwaka saniflawa, u nga ha vona mintila ya 55 leyi yaka eka tlhelo rin’we, ni yin’wana ya 89 kumbe ku tlula leyi yaka eka tlhelo lerin’wana. Nakambe u nga vona mintila leyi eka muxaka wa matsavu lowu vuriwaka kholiflawa. Loko se u kota ku vona mintila leyi, u ta ya exitolo xa mihandzu ni matsavu hi nkhinkhi lowukulu. Ha yini swimilana swi kula hi ndlela leyi? Xana nhlayo ya mintila yi vula swo karhi?

Xana Swimilana Swi Kurisa Ku Yini?

Swimilana swo tala swa hluma, ku va ni marhavi, matluka ni swiluva. Hluke rin’wana ni rin’wana ri suka exihlukeni xa kona ri kula ri ya etlhelo ka lero sungula.a (Vona xifaniso 2.) Swihluke swa swimilana swo tala swi voyama hi ndlela ya swona yo hlamarisa lerova swi vumba mintila yo songana bya xikhongolotwana. Xana swi voyama njhani?

Xiya xikombiso lexi: A hi nge u ringeta ku lawula ximilana leswaku swihluke swa xona swi huma ekusuhi ni mbilu, ku nga sali vangwa. A hi nge u ringeta ku endla leswaku hluke rin’wana ni rin’wana ri huma ekusuhi swinene ni lero sungula. Xiphiqo xa kona hileswaku swihluke swin’wana swi ta huma ndhawu yin’we swi tlhela swi kongoma tlhelo rin’we. Ndlela leyi swihluke swi nga ta voyama ha yona yi ta siya mavangwa exikarhi ka swihluve leswin’wana. (Vona xifaniso 3.) Ntiyiso hileswaku, ndlela yihi ni yihi leyi u nga yi tirhisaka eku kongomiseni ka swihluke yi ta endla leswaku ku sala mavangwa exikarhi ka mintila. Endlelo leri nga siyiki mavangwa exikarhi ka mintila hi leri van’wana va ri vulaka “ku voyama ko hlawuleka” loku endlaka kwalomu ka 137,5 wa tidigri, loku vangiwaka hiloko swihluke swi gandlelane ngopfu. (Vona xifaniso 5.) Ha yini mboyamo lowu wu ri wa nkoka swonghasi?

Ku voyama loku ko hlawuleka hi kona ku tirhaka hikuva a wu nge swi koti ku tlanga-tlanga ha kona u tirhisa mapimelo man’wana. A ma kona mapimelo man’wana lama fambisanaka na kona hi ku kongoma. Xisweswo, loko hluke ri huma embilwini ri voyamile ni leri ana se ri mileke hi ku ya hi ku voyama ko hlawuleka, a swi nge koteki leswaku swihluke swimbirhi swi kulela tlhelo rin’we. (Vona xifaniso 4.) Hikwalaho, mbilu ya ximilana yi humesa swihluke leswi voyameke ematshan’weni yo tsondzelana.

Kunene, ku kongomisa ku mila ka swihluke embilwini ya ximilana hi ku tirhisa khompyuta swi kota ku humesa mintila yo karhi ntsena loko swihluke swi voyame hi ndlela leyi pakaniseke. Loko munhu o tlhengusa katsongo eka mboyamo wo hlawuleka, a nge swi koti ku fikelela leswi a lavaka swona.—Vona xifaniso 5.

Xana Xiluva Xi Ni Mintila Yingani?

Lexi tsakisaka, nhlayo ya mintila leyi vangiwaka hi swihluke swa mboyamo wo hlawuleka hakanyingi yi fambisana ni mahlayelelo lawa ma vuriwaka vu-Fibonacci. Mahlayelelo lawa ma hlamuseriwe ro sungula hi mutivi wa tinhlayo wa lembe-xidzana ra vu-13 wa le Italy, loyi a vuriwaka Leonardo Fibonacci. Eka mahlayelelo yakwe, nomboro yin’wana ni yin’wana endzhaku ka 1 i ntsengo wa tinomboro timbirhi ta le mahlweni ka yona—1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, sweswo-sweswo.

Swiluva swa swimilana swo tala leswi humesaka mintila yo voyama ku fana ni xikhongolotwana lexi tisongeke, hakanyingi swi voyama hi ku ya hi mahlayelelo ya Fibonacci. Hi ku ya hi vakambisisi van’wana, hi ntolovelo ti-buttercup ti ni mitila ya 5, ti-bloodroot ti ni mitila ya 8, ti-fireweeds ti na 13, ti-aster ti na 21, ti-common field daisy ti na 34 naswona ti-Michaelmas daisy ti na 55 kumbe 89. (Vona xifaniso 6.) Hakanyingi mihandzu ni matsavu swi ni mintila leyi fambisanaka ni mahlayelelo ya Fibonacci. Hi xikombiso, banana ri ni mintila ya ntlhanu.

“Swilo Hinkwaswo Xi Swi Endle Swi Saseka”

Ku sukela khale vativi a va pfumela leswaku mboyamo wo hlawuleka i nchumu lowu swi tsakisaka swinene ku wu nyanga. I yini lexi endlaka leswaku swimilana swi humesa swihluke swi voyame hi ndlela yo hlamarisa swonghasi? Vanhu vo tala va pfumela leswaku lexi i xikombiso xin’wana xa leswaku swilo leswi hanyaka swi vumbiwe hi munhu wo tlhariha.

Loko va anakanyisisa hi ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi vumbiweke ha yona, swin’we ni ndlela leyi swi hi tsakisaka ha yona, vo tala va swi lemuka leswaku swi endliwe hi Muvumbi loyi a lavaka leswaku hi tsakela vutomi. Bibele yi vula leswi hi Muvumbi wa hina: “Swilo hinkwaswo xi swi endle swi saseka hi nkarhi wa swona.”—Eklesiasta 3:11.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Tidayagramu leti nga eka tluka 24, 25]

Xifaniso 1

(Hlaya nkandziyiso)

Xifaniso 2

(Hlaya nkandziyiso)

Xifaniso 3

(Hlaya nkandziyiso)

Xifaniso 4

(Hlaya nkandziyiso)

Xifaniso 5

(Hlaya nkandziyiso)

Xifaniso 6

(Hlaya nkandziyiso)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Xifaniso xa mbilu ya ximilana leyi pfalekeke

[Xihlovo Xa Kona]

R. Rutishauser, University of Zurich, Switzerland

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Xiluva xo basa: Thomas G. Barnes @ USDA-NRCS PLANTS Database

Vantshwa Va Vutisa . . .

Ndzi Nga Yi Seketela Njhani Mhaka Ya Leswaku Swilo Hinkwaswo Leswi Hanyaka Swi Lo Tumbuluxiwa?

“Loko hi sungula dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo etlilasini, ndzi kume leswaku yi hambane ngopfu ni hinkwaswo leswi ndzi dyondzisiweke swona. A ku vuriwa leswaku dyondzo leyi i ntiyiso naswona sweswo a swi ndzi chavisa.”—Ryan wa malembe ya 18 hi vukhale.

“Loko ndzi ri ni malembe ya 12 hi vukhale, thicara wa mina a a pfumela eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hi mbilu ya yena hinkwayo. A a ri ni mfungho wa Darwin emovheni wa yena! Leswi swi endle leswaku ndzi chava ku vulavula hileswi ndzi pfumelaka eka swona, ku nga leswaku hinkwaswo leswi hanyaka swi lo tumbuluxiwa.”—Tyler, wa malembe ya 19 hi vukhale.

“A ndzi chuhe ngopfu loko thicara wa mina la ndzi dyondzisaka dyondzo leyi dyondzisaka hi mahanyelo ya vanhu a hi byela leswaku hi ta nghena eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Ndzi vhele ndzi swi vona leswaku swi ta lava ndzi hlamusela leswaku mina ndzi yime kwihi emhakeni leyi.”—Raquel wa malembe ya 14 hi vukhale.

KUMBEXANA na wena u titwa u nga ntshunxekanga ku fana na Ryan, Tyler na Raquel loko ku buriwa hi dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo etlilasini. Wena u tshemba leswaku Xikwembu xi “tumbuluxe swilo hinkwaswo.” (Nhlavutelo 4:11) Swilo hinkwaswo leswi u swi vonaka swi ku byela leswaku ku ni munhu wo tlhariha loyi a swi tumbuluxeke. Kambe tibuku ta xikolo ti vula leswaku hi lo na swipfuketana hi va kona, ni thicara wa wena u vula sweswo. U tivona u nga ri na matimba yo kanetana ni vanhu lava titekaka va ri “vatshila”! Naswona lava u nghenaka na vona xikolo va ta ku yini loko u sungula ku vulavula hi . . . Xikwembu?

Loko swivutiso swo fana ni leswi swi ku karhata, u nga heli matimba! A hi wena ntsena la tshembaka leswaku swilo hinkwaswo swi lo tumbuluxiwa. Phela, ku ni vativi va sayense vo hlayanyana lava nga yi pfumeriki dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Ni mathicara yo tala a ma yi pfumeli dyondzo leyi. Le United States, swichudeni swa mune eka swa ntlhanu swi pfumela leswaku ku ni Muvumbi—hambileswi tibuku ta xikolo ti vulaka leswaku a nga kona!

Hambiswiritano, u nga ha vutisa, ‘Xana ndzi ta ku yini loko swi lava ndzi seketela mhaka ya leswaku swilo hinkwaswo swi lo tumbuluxiwa?’ Tiyiseka leswaku hambiloko u chava u nga swi kota ku hlamusela leswi u kholwaka swona. Hambiswiritano, swi ta lava leswaku u rhanga hi ku tilunghiselela kahle.

Tiyiseka Hi Leswi U Pfumelaka Eka Swona!

Loko u kurisiwe hi vatswari lava nga Vakreste, u nga ha pfumela leswaku swilo swi lo tumbuluxiwa hileswi vatswari va wena va ku dyondziseke sweswo. Kambe leswi se u kulaka, u lava ku gandzela Xikwembu ‘hi matimba ya wena ya ku anakanya,’ u va ni xisekelo lexi tiyeke xa leswi u swi tshembaka. (Varhoma 12:1) Pawulo u khutaze Vakreste va lembe-xidzana ro sungula leswaku va ‘tiyiseka hi swilo hinkwaswo.’ (1 Vatesalonika 5:21) Xana u nga swi endlisa ku yini sweswo emhakeni ya ku tumbuluxiwa ka swilo?

Xo sungula, xiya leswi Pawulo a swi vuleke mayelana ni Xikwembu: “Timfanelo ta xona leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke.” (Varhoma 1:20) U ri karhi u ehleketa hi marito wolawo, langutisisa miri wa munhu, misava, swivumbeko hinkwaswo leswi nga le matilweni ni vuento bya lwandle. Kambisisa swilo leswi hanyaka swo kota switsotswana, swimilana, swiharhi—swin’wana ni swin’wana leswi ku tsakisaka. Kutani hi ku tirhisa ‘matimba ya wena ya ku anakanya,’ tivutise, ‘I yini leswi ndzi endlaka ndzi tshemba leswaku ku ni Muvumbi?’

Leswaku a hlamula xivutiso xexo, Sam la nga ni malembe ya 14 hi vukhale u langutisa miri wa munhu. U ri: “Wu rharhanganile, naswona swirho swa wona swi tirhisana kahle hinkwaswo. A swi koteki leswaku wu nga va wu lo tiendlekela!” Holly, la nga ni malembe ya 16 hi vukhale wa pfumela. U ri: “Ku sukela loko ndzi khomiwe hi vuvabyi bya chukela, ndzi dyondze swo tala mayelana ni ndlela leyi miri wa munhu wu tirhaka ha yona. Swa hlamarisa ku vona ndlela leyi xirho lexitsongo lexi tshamaka endzhaku ka khwiri lexi vitaniwaka rivengo, xi endlaka ha yona ntirho lowukulu swonghasi wo endla leswaku ngati ni swirho swin’wana swi tshama swi tirha.”

Vantshwa van’wana va langutisa mhaka leyi hi ndlela yin’wana. Jared la nga ni malembe ya 19 hi vukhale u ri: “Eka mina, vumbhoni lebyikulu hileswi hi navelaka ku gandzela, naswona hi tlangelaka swilo swo saseka ni ku navela ku dyondza. Swilo leswi a hi swa nkoka leswaku munhu a ta kota ku hanya, hilaha dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi vulaka hakona. Nhlamuselo leyi twalaka eka mina hileswaku, ku ni loyi a nga hi veka laha misaveni leswaku hi ta tiphina hi vutomi.” Tyler, loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni u swi vona hi ndlela leyi fanaka na yena. U ri: “Loko ndzi vona xiphemu lexi swimilana swi nga na xona eku hlayiseni ka vutomi ni ndlela yo hlamarisa leyi swi endliweke ha yona, ndza tiyiseka leswaku ku ni Muvumbi.”

Swa olova ku vulavula hi ku tumbuluxiwa ka swilo loko u anakanyisise ha yona mhaka leyi naswona u yi kholwa hakunene. Hikwalaho, ku fana na Sam, Holly, Jared na Tyler, tinyike nkarhi wo kambisisa swilo swo hlamarisa leswi endliweke hi Xikwembu. Kutani u “yingisa” leswi swilo leswi swi ku “byelaka” swona. A swi kanakanisi leswaku na wena u ta vona swilo hi ndlela leyi muapostola Pawulo a swi voneke ha yona—leswaku Xikwembu xi kona naswona timfanelo ta xona “ti xiyeka hi swilo leswi endliweke.”a

Tiva Leswi Bibele Yi Swi Dyondzisaka Hakunene

Ku tlhandlekela eka ku kambisisa swilo leswi Xikwembu xi swi endleke, leswaku u kombisa leswaku swilo swi lo endliwa, u fanele u tlhela u swi tiva kahle leswi Bibele yi swi dyondzisaka hi mhaka leyi. A ku na xilaveko xo phikizana ni vanhu hi swilo leswi Bibele yi nga vuliki nchumu ha swona hi ku kongoma. Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

◼ Buku ya mina ya sayense ya le xikolweni yi vula leswaku misava swin’we ni dyambu ni tipulanete leti nga rhendzelekaka ematlhelo ka rona se swi ni malembe ya tibiliyoni swi ri kona. Bibele a yi vuli nchumu hi vukhale bya misava kumbe dyambu ni tipulanete leti rhendzelekaka ematlhelo ka rona. Leswi yi swi vulaka swi fambisana ni mhaka ya leswaku vuako hinkwabyo a byi ri kona tibiliyoni ta malembe ku nga si sungula “siku” ro sungula ra ku tumbuluxa.—Genesa 1:1, 2.

◼ Thicara u vula leswaku swi nge endleki leswaku misava yi va yi endliwe hi masiku ya tsevu ntsena. Bibele a yi vuli leswaku siku rin’wana ni rin’wana ra “masiku” ya tsevu ya ku tumbuluxiwa ka swilo a ri lehe 24 wa tiawara. Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke, vona matluka 18-20 eka magazini lowu.

◼ Tlilasi ya hina yi bule hi swikombiso swo talanyana, leswi kombisaka ndlela leyi swiharhi ni vanhu va cinceke ha yona hi ku famba ka nkarhi. Bibele yi vula leswaku Xikwembu xi tumbuluxe swilo leswi hanyaka “hi ku ya hi mixaka ya swona.” (Genesa 1:20, 21) A yi pfumelelani na yona mhaka ya leswaku swilo leswi hanyaka swi hume eka swilo leswi nga hanyiki kumbe leswaku Xikwembu xi sungule endlelo ra ku tiendlekela ka swilo hi ku tirhisa sele yin’we. Hambiswiritano, ‘muxaka’ ha wun’we wa swi kota ku humesa vana lava hambana-hambanaka hi xivumbeko. Xisweswo Bibele yi pfumelelana na kona ku cinca ko karhi loku nga vaka kona eka “mixaka” leyi nga kona.

Tiyiseka Hi Leswi U Swi Kholwaka!

A ku na xivangelo xo khomiwa hi tingana hileswi u tshembaka leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi lo endliwa. Hi ku xiya vumbhoni lebyi nga kona, swa twisiseka—naswona swi pfumelelana ni sayense—ku pfumela leswaku hinkwerhu hi ve kona hikwalaho ka mutumbuluxi wo tlhariha. Kahle-kahle, i dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo—ku nga ri ya ku tumbuluxiwa ka swilo—leyi lavaka leswaku u kholwa swilo leswi nga riki na xisekelo. Entiyisweni, endzhaku ko kambisisa swihloko swin’wana enkandziyisweni lowu wa Xalamuka!, handle ko kanakana u ta swi vona leswaku vumbhoni lebyi nga kona bya pfumela leswaku hinkwaswo swi lo endliwa. Naswona endzhaku ko kambisisa mhaka leyi kahle hi ku tirhisa matimba ya wena ya ku ehleketa, u ta titwa u ri ni xivindzi xo yimela ripfumelo ra wena etlilasini.

Leswi hi swona leswi Raquel, loyi a boxiweke eku sunguleni a swi kumeke. U ri: “Swi ndzi teke masikunyana ku xiya leswaku a ndzi fanelanga ndzi miyela mayelana ni leswi ndzi pfumelaka eka swona. Ndzi nyike thicara wa mina buku leyi nge Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? leyi eka yona a ndzi funghe swiyenge swo karhi leswi a ndzi lava leswaku a swi vona. Endzhakunyana, u ndzi byele leswaku buku leyi yi n’wi nyike mavonelo lamantshwa mayelana ni dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo nileswaku u ta swi tekela enhlokweni loko a dyondzisa mhaka leyi enkarhini lowu taka!”

SWIVUTISO SWO ANAKANYISISA HA SWONA

◼ Hi tihi tindlela tin’wana leti u nga hlamuselaka ha tona ntshembo lowu u nga na wona wa leswaku swilo swi lo tumbuluxiwa loko u ri exikolweni?

◼ Xana u nga swi kombisa njhani leswaku wa n’wi tlangela Loyi a tumbuluxeke swilo hinkwaswo?—Mintirho 17:26, 27.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

“KU NI VUMBHONI BYO TALA”

“Xana u nga n’wi byela yini muntshwa loyi a kurisiweke a pfumela eka Muvumbi kambe loyi a dyondzisiwaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo exikolweni?” Xivutiso lexi xi vutisiwe mutivi wa ta vutomi bya swilo leswitsongo la nga Mbhoni ya Yehovha. Xana u hlamurise ku yini? U te: “U fanele u swi langutisa tanihi ndlela yo tikumela hi wexe leswaku Xikwembu xi kona—ku nga ri hileswi u nga dyondzisiwa swona hi vatswari va wena ntsena kambe ku ri hileswi wena u kambisiseke vumbhoni lebyi nga kona kutani u fika eka xiboho xexo. Minkarhi yin’wana loko mathicara ma komberiwa ku ‘kombisa’ vumbhoni bya dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, ma tsandzeka, kutani ma sungula ku xiya leswaku ma pfumela dyondzo leyi ntsena hileswi ma dyondzisiweke yona. Na wena u nga tikuma u wele eka xirimbana lexi fanaka mayelana ni ripfumelo ra wena eka Muvumbi. Hi yona mhaka leyi swi nga swa nkoka leswaku u tikhorwisa hi wexe leswaku Xikwembu xi kona hakunene. Ku ni vumbhoni byo tala. Swa olova ku byi kuma.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

I YINI LEXI KU KHORWISKA?

Tsala swilo swinharhu leswi ku khorwisaka leswaku ku ni Muvumbi:

1. ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

2. ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

3. ․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

Xana Swi Ni Mhaka Leswaku U Pfumela Yini?

XANA u ehleketa leswaku vutomi byi ni xikongomelo? Loko xitori xa ku tiendlekela ka swilo a xi ri ntiyiso, kutani a yi ta va yi ri ntiyiso mhaka leyi tshahiweke eka magazini wa Scientific American leyi nge: “Matwisiselo ya hina ya masiku lawa mayelana ni dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ma vula leswaku . . . vutomi a byi na xikongomelo xo karhi.”

Ehleketisisa hileswi marito wolawo ma vulaka swona. Loko vutomi a byi nga ri na xikongomelo, a wu nga ta pfuna nchumu evuton’wini handle ko ringeta ku endla swo karhi leswinene, kumbexana u hundzisela swiendlo swa wena swa xitekela eka rixaka leri landzelaka. Loko u fa, a swi ta va swi herile hi wena. Byongo bya wena, swin’we ni vuswikoti bya byona bya ku ehleketa ni ku ehleketisisa hi leswi vutomi byi vulaka swona, a ku to va ku ri nchumu lowu tiendlekelaka hi xiwelo hi ndlela ya ntumbuluko.

A swi heleli kwalaho. Vo tala lava pfumelaka eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku Xikwembu a xi kona kumbe a xi nge ngheneleli eka timhaka ta vanhu. Loko swi ri tano, swi vula leswaku vumundzuku bya hina byi titshenge hi van’watipolitiki, swidyondzeki ni varhangeri va vukhongeri. Hi ku ya hi leswi se va swi endleke, mpfilumpfilu, hasahasa ni vukanganyisi leswi onhaka vanhu swi ta ya emahlweni swi va kona. Loko dyondzo leya ku tiendlekela ka swilo a yi ri ntiyiso, a ku ta va ni xivangelo lexi twalaka xo hanya hi marito yo tilan’wa lama nge: “A hi dyeni hi nwa, hikuva mundzuku hi ta fa.”—1 Vakorinto 15:32.

U nga xisiwi. Timbhoni ta Yehovha a ti pfumelelani ni tidyondzo leti nga laha henhla. Naswona Timbhoni a ti xi amukeli xisekelo xa marito wolawo—ku nga ku tiendlekela ka swilo. Timbhoni ti kholwa leswaku Bibele yi tiyisile. (Yohane 17:17) Xisweswo ti tshemba leswi yi swi vulaka mayelana ni ndlela leyi hi veke kona ha yona laha misaveni: ‘I [Xikwembu] xi nga ni xihlovo xa vutomi.’ (Pisalema 36:9) Marito wolawo i ya risima swinene.

Vutomi byi ni xikongomelo. Muvumbi wa hina u ni xikongomelo lexinene hi lava va hlawulaka ku hanya hi ku rhandza ka yena. (Eklesiasta 12:13) Xikongomelo xexo xi katsa xitshembiso xa ku hanya emisaveni leyi nga riki na mpfilumpfilu, tinyimpi ni vuhomboloki—hambi ku ri rifu. (Esaya 2:4; 25:6-8) Timbhoni ta Yehovha ta timiliyoni emisaveni hinkwayo ta pfumela leswaku ku dyondza hi Xikwembu ni ku endla ku rhandza ka xona swi endla leswaku vutomi byi va ni xikongomelo.—Yohane 17:3.

I swa nkoka leswaku u kholwa yini, hikuva a swi nge khumbi ntsako wa wena sweswi ntsena, kambe ni vumundzuku bya wena. U fanele u tiendlela xiboho. Xana u ta hlawula dyondzo leyi hlulekeke ku nyikela swivangelo leswi twalaka swa leswaku hikwalaho ka yini hi fanele hi nga byi tekeli enhlokweni vumbhoni lebyi nga le erivaleni bya swilo leswi tumbuluxiweke? Kumbe, xana u ta pfumela leswi Bibele yi swi vulaka, ku nga leswaku misava ni hinkwaswo leswi hanyaka eka yona swi vumbiwe hi Muvumbi wo hlamarisa—Yehovha, Xikwembu lexi ‘tumbuluxeke swilo hinkwaswo’?—Nhlavutelo 4:11.