U WA ZI TIVA?
Xana a vamahi va kale va tingalava va wa valisa kuyini a tingalava tabye kasi ti nga ngheni mati?
Lionel Casson, a tlhari ya kale ya tingalava, i tlhamusela lezi a vamahi va tingalava le Roma wa kale va nga maha anzhako ka ku tlhanganisela a tibakwa ta tingalava tabye. Zi wa tolovelekile ka vona a kuva va “lema lomu a mapulango ma nga tlhangana kona kutani a xipanze xontlhe xa lahandle ka ngalava hi likatarao ni hlakati [bitumi] hi hlakati ni sera, ni ku cheletela likatarao li nyekisilweko lomu nzeni ka yona.” Kaleloko, mahlweni ka Roma, a vaAkade va kale ni vaBabuloni vonawu va wa tirisa a hlakati kasi ku lema tingalava tabye.
A likatarao lo fana ni leli li wa tele nguvu ka matiko yo kari ma kumbukiwako lomu ka Biblia
Ka Genesisi 6:14, a Mitsalo ya xiHeberu yi wulawula hi mamahela lawa. A gezu ga xiHeberu le’gi hunzuluselweko ku “hlakati” laha ka vesi legi zi wonekisa ku khwatsi gi wula a likatarao [bitumi], leli hi ntumbuluko li kumekako lomu ka lidaka la parafina.
A likatarao la ntumbuluko li kumeka hi matshamela mambiri — ya mati ni yo tiya. A vamahi va kale va tingalava va wa tirisa a likatarao la mati; va li cheletela lomu ka tingalava tabye hi ku kongoma. Zalezo va yi cheleteleko yi woma, a likatarao lelo li wa tiya laha ka kuza li valela mati lezaku ma nga ngheni lomu ka ngalava.
A likatarao li wa tele nguvu ka matiko yo kari ma kumbukiwako lomu ka Biblia. A Livala la le Sidime, Bimbini Gofa, li wa tele hi “minkele” ya likatarao [bitumi]. — Genesisi 14:10.
Zini lezi zi nga mahiwa kale kasi ku hlayisa tinjhanjhi lezaku ti nga hini?
Kusukela kale a tinjhanjhi i zakuga za lisima. Na va nga se sangula ku fambafamba na Jesu, a vapostoli vo kari va wa hi vakukuti Bimbini ga Galilea. (Mateu 4:18-22) A tinjhanjhi to kari ti nga kukutiwa lomo ti wa tekiwa tiya lulamiselwa ka “tikoponi” ti nga kumeka kusuhani.
Bakwa yo kehliwa yi kombako a vakukuti va gipite wa kale
Lezi kuzilava zi nga mahiwa le Galilea wa kale kasi ku hlayisa tinjhanjhi lezaku ti nga hini za ha mahiwa ka matshamu yo kari. A kusangula, a tinjhanjhi to yayiwa (ku suselelwa marumbu) zonake ti hlaziwa lomu ka mati. A bhuku Studies in Ancient Technology gi tlhamusela lezi zi nga mahiwa hi kulanzela: “Anzhako ka lezo ku cheliwa munyu lomu ka malakalaka, kanwini, ni lomu ka magwaru. Va wa folisela tinjhanjhi va cheletela munyu hi le hehla ka tona va tlhela va folisela tinwani kambe va cheletela munyu wunwani, va maha lezo hi makhati yo hlaya va gumesa va zi fenengeta kasi zi woma. Anzhako ka 3 kutani 5 wa masiku a nhulu ya tinjhanjhi yo hunzuluswa ka reve legi ginwani yi womiswa hi xikhati xalexi xo fana. Ka xikhati lexi xo womisa ku huma mati wontlhe zonake a munyu wu nghena khwatsi lomu ka tinjhanjhi. Loku ti womile ti tiya ti tlhela ti nonoha nguvu.”
A zi tiveki lezaku ti wa mbheta xikhati muni na ti nga se hina loku ti hlayisiwa hi ndlela leyi. Hambulezo, kota lezi a vaGipite va kale va ngaya va ya xavisa tinjhanjhi tabye to woma le Siria, zi komba lezaku a mahela legi gi wa tira khwatsi hi kutsongwani ka kona.