Mimuri ya xilandi lomu Afrika — Xana ya zwanana ni wuKristu?
Lomu Afrika, a vanhu va timiliyoni a va na kunwani va tiriwako kona na ku nga hi ka vanhu va tirako mababyi hi tisinya. Lezo zi maheka nguvunguvu ka matshamu ya le handle, lomu a zipitali zi nga zi tsongwani ni vadokodela va tsongwani. Hambulezo, a mimuri ya xilandi yi tolovela ku patsana ni wungoma. Ka ziyimo zo khwatsi hi lezi, zini lezi a muKristu a faneleko ku maha?
A timhaka leti ti susiwa ka A Sentinela ga 15 ka Abril wa 1987, maphajina 26-29.
1“‘A “AGBO” leyi kuzilava yi ta mu daya, yi mbheta a hlomulo wakwe ni wa hinawu.’ Hikhwalaho, na va alakanya lezaku a muri lowo wu wa ta nzi daya kasi nzi nga ha va xanisi, va lo wu chulula lomu kanwini ka mina.”
2 Lezi zi tsalilwe hi dokodela wo kari le Lagos, Nigéria, ka nzima ya phepha-hungo ga Sunday Times gi nga hi ni hloko ya mhaka: “U nga chepeti lava va tirako mababyi hi tisinya.” I wa tlhamusela lezi a vapswali vakwe va nga mbhelisile zona kutsumba ka ku a nga tshuka a kalamuka hi lezi a nga babya za mahati, a xikhati lexi a nga hi ni lembe ginwe ntsena. A muri lowo, va nga rumelelwa hi munhu wa ku tira hi tisinya, wu kumile nduma ya kuva wu ponisile wutomi gakwe.
3 A vahanyi vo tala va Afrika lava va nyikako nguvu lisima a mimuri ya xilandi va hlawutela zikombiso za vanhu va tsanzekilweko hi xipitali va ya hanyiswa hi ndlela yo hlamalisa hi mimuri ya xilandi. A vanwani va yi nyenya vaku a yi vuni nchumu hakuva a yi na basiselelo niku yi yelana ni wungoma. Ahandle ka lavo, ku na ni lava va lavako lezaku a mimuri leyo ya tisinya yi hloliwa hi siensia ni kuva ku nyikwa lisima lava va tirako hi tisinya. A vanhu vo tala va tsakela ku a mimuri ya xilandi ni ya xilungu yi tirisiwa zinwe, na va nyika a xikombiso xa lezi zi mahiwako le China ni le Índia.
4 Hambu loku wena u nga hanyi Afrika, u nga ha tsakela ku tiva a ku xana a mimuri ya xilandi ya Áfrika ya vuna hakunene ke. Ahati a mikhuwo leyi yi patsiwako ka mimuri leyo hi vaAfrika? Xana a zilo lezo zi nga hiko za ntumbuluko zi na ni lisima ka mimuri leyo kutani zi na ni mhango? Xana a muKristu i fanele ku yi wonisa kuyini a mimuri ya xilandi ya Afrika ke?
Mimuri ya tisinya
5 Hi lisine, a matluka hi wona a zakuga za hina za hombe niku ya lisima kuhanyeni ka hina. Ku na ni tisinya tinwani kambe ti humesako mahla kutani venene yi dayako vanhu vo tala lava va ti tirisako hi ndlela ya hava. Kanilezi u wa zi tiva lezaku a tinwani ta tisinya leto ti humesako a mahla ta tirisiwa ka mimuri ya xilungu? A titlhari ta siensia ti polile a yo kari ya mimuri leyo hi ku gonza a tisinya leti ti nga tiriswa kota mimuri ya xilandi. Va lo teka zipanze zitsongwani za tisinya leto va zi hlola hi michini, va guma va zi ringisa hi ku zi chela lomu mirini ni ka zipungwani lezi zi vangako mababyi kasi ku wona ku zini zi humelelako. Kota wuyelo ga kona, ku lo mahiwa a mimuri ya lisima ya xilungu, yo kota quinina, reserpina, digitális ni codeína.
6 A vanhu va xikhatini xi hunzileko va polile a mimuri yo tala ya tisinya hi ku ringetela kutani ku wona lezi zi nga kari zi humelela loku a zihari ziga tisinya to kari. A kutala ka zikhati lava va nga kari va pola mimuri leyo kutani lava va nga tira mababyi hi tisinya, va wa zi maha wutlhari ga laha ngangweni. Hi xigelo lexo, a wutlhari ga ku tiva tisinya ti hanyisako gi wa nyikiwa n’wana kutani munhu munwani a nga hlawuliwa kasi ku gonza a wutlhari lego. A kutala ka lava va tirako mababyi hi tisinya va ha simama ku zi maha za fihlakalo, niku a kutala ka zikhati a va vumeli a ku byela vanwani a tisinya leti va ti tirisako. Kanilezi ku na ni zinwani zi patsekako laha ka ku tirisa tisinya kota mimuri lomu Afrika.
A kupatseka ka hombe ka wungoma
7 A mimuri yo tala ya xilandi lomu Afrika yi tiriswa zinwe ni zimaho zi nga hiko za ntumbuluko. A vanhu vo tala va kholwa lezaku a tisinya ti na ni kutizwa, wuzikoti ga ku wulawula, niku ta vumba kutani ku wulawula ni vafileko. A vanhu vo kari va tirako mababyi hi tisinya va ti wula lezaku va li tiva a lirimi la tisinya niku va bhula nato. A vanwani ve ngalo a hi tisinya ti wulawulako, hakuva va ti byela lezaku va kongomisilwe hi mimoya yi nga woniwiko ka tisinya leti ti tirako mababyi.
8 Hi xigelo lexo, a wungoma gi tele nguvu kutirisweni ka mimuri ya xilandi lomu Afrika. Hi xikombiso, a kutala ka vaNigeria va kholwa lezaku a mababyi ni kufa zi vangiwa hi vanungungulu (kutani tinguluve) va zangarileko kutani hi valala lava va tirisako wuloyi. Hikwalaho, va maha a miphahlo ni mikhuwo yinwani ya wungoma na va alakanya lezaku vo tsakisa a vafileko.
9 Asuquo, loyi a tirako mababyi hi tisinya le Nigeria, i wa kholwa zalezo. I ngalo: “Nzi gonzisilwe a ku tira mababyi hi papai wa mina niku nzi wa tala ku mahela miphahlo a vanungungulu ni tinguluve loku nzi kari nzi longisela a mimuri ya mina. Nzi wa alakanya ku a vanungungulu lavo ni tinguluve hi vona va nga tira mababyi niku loku nzi nga va maheli miphahlo va wa ta vanga mababyi kutani kufa.”
10 Kanilezi a kutala ka zikhati ku humelela za ku hambana ni lezo. A kukholwa loko ku maha vanhu vo tala va chava va tlhela vava wukhumbini ga mimoya yi nga wonekiko. A vanhu vo tala va karatiwa ni ku hluphiwa nguvu hi mimoya leyo yo biha. A wuyelo legi go biha gi nyika xigelo xo zwala xa ku ala a matirela ma patsako miphahlo kutani mikhuwo yinwani ya wungoma. Niku handle ko kanakana, a mimoya yi karatako vanhu ni ku va hlupha kutani yi va khohlisako hi ku va maha va alakanya lezaku a vafileko va ha hanya kutani ku a tisinya ta wulawula yi bihile. A Biblia ga tlharihisa giku: “Lezi a vamatiko va zi phahlelako, va phahlela madimoni, a va phahleli Nungungulu; a nzi zi ranzi lezaku mu hlengela ni madimoni.” — 1 Kor. 10:20.
11 A madimoni, ti nga tingelosi ta vahluwuki leti ti konelweko ku loviswa hi Nungungulu xikhatini xi tako, ti ti yimisele ku hambukisa vanhu ka wukhozeli ga Nungungulu wa lisine, Jehova. (2 Ped. 2:4; Juda 6) Ka makhati yo kari a madimoni ma ti maha vanungungulu va va nene. (2 Kor. 11:14) Kota ndlela yinwani ya ku khohlisa vanhu, a madimoni ma ti maha ku khwatsi hi vafileko kasi ku maha vanhu va alakanya lezaku a maxaka yabye ma fileko ma simama ku hanya lomu ku tshamako a zivangwa za moya. Kanilezi, a Biblia gi ngalo: “A vafileko a va tivi nchumu, . . . hakuva a ku na ntiro, hambu makungo, ni kutiva, ge, hambu wutlhari le Xeoli lomu u yako kona.” — Mutsh. 9:5, 10.
12 Hikwalaho zi wa tava zi bihile ku a vakhozeli va Nungungulu wa lisine va vumela mimuri yi patsako mikhuwo ya wungoma. Hi kufanana, a vanhu va tivako a mimuri ya tisinya, lava va tsakelako ku khozela Nungungulu hi ndlela yi amukelekako, va fanele ku fularela mikhuwo yontlhe ya wungoma. Hi lisine, vontlhe lava va tirisako wungoma va luza a kuamukeleka ni ku vikelwa hi Jehova niku a va amukeleki bandleni ga wuKristu. (Gal. 5:19-21; Kuv. 21:8) Ku na ni vanhu vo tala va tsikileko wungoma va tlhela va pola lezaku a mimuri yo kari ya tisinya ya tira na yi nga patsi a mikhuwo ya wungoma.
Vanhu va cicileko va maha maKristu
13 Na a wulawula hi yena wutsumbu, Erhabor, a tiviwako hi mufumo kota dokodela a rangelako xipitali xa ku tira hi mimuri ya tisinya, i ngalo: “A kale nzi wa alakanya lezaku ku fanele ku patsiwa miphahlo ka mimuri ya tisinya kasi ku hlongola a mimoya leyi yi vangako a mababyi lawo. Kanilezi, anzhako ka kuva nzi gonzile a Biblia ni Timboni ta Jehova nzi tlhela nzi maha muKristu, nzi lo tsika yontlhe mikhuwo leyo niku zezi nzi hanya hi matshinya ya milayo ya Biblia. Nzi wonile lezaku lexi xi hanyisako tisinya ta kona ha toce.”
14 Asuquo yenawu i ngalo: “Lezi nzi nga gonza xungetano hi Jehova zi chukutisile a wutomi ga mina. A kuchava ka mina maxaka lawa ma fileko ku mbhelile, niku nzi tlhelile nzi tiva Nungungulu wa lisine. Nzi tlhelile nzi wona kambe lezaku a miphahlo yi wa nga laveki hakuva tisinya ni matluka zi hanyisako vanhu. Nyamutlha, a vanhu vo tala va tako kasi nzi ta va tira vata hi lezi nzi kalako nzi nga va kombeli miphahlo hambu lezi vona va nga ni kubyekela loko. A mali nzi va tekelako yitsongwani ku hunza leyi va tekelwako hi tin’anga.”
15 Lezi Okon, loyi a tirako mababyi hi tisinya, a kalako a nga tirisi mihivahiva kutani ku maha miphahlo, a vanhu vanwani va tirisako tisinya ve ngalo wa va “onhela ntiro.” Yena i ngalo: “A vanhu vo kari va tileko lezaku nzi ta va tira, va tile kota tihloli na va alakanya lezaku nza ha simama ku maha miphahlo kufihlaleni. Loku ku hunzile a maviki mambiri na va kalamukile, va lo vumela lezaku a nzi tirisi a mikhuwo ya wun’anga. Va vunekile kambe hi mabhulo lawa hi ngava nawo xungetano hi Mitsalo. Nzi hlamalile hi ku wona a mune wa vanhu nzi nga va tira ka gotsovanyano wa Timboni ta Jehova ‘Amor Divino’ hi Dezembro wa 1980. Va lo nzi angarela vaku: ‘Hi tile le ka wena na hi lava muri wa xiviri. Kanilezi u tlhelile u hi nyika a muri wa moya.’”
16 A maKristu yo khwatsi hi lawa ma lwisana ni kucetelo wa lava va lavako lezaku va tlhelela ka mikhuwo yabye ya wungoma. Wona ma zi tiva lezaku loku mo patsa ni lihi lixaka la wungoma ka matirela yabye, a ma nge ringanelwi hi ku simama bandleni ga wuKristu. Hikwalaho a ma mahi miphahlo ge hambu ku maha mihivahiva. Wona a ma hembeli vanhu hi ku wula lezaku ma nga tira ni lihi lixaka la mababyi, ge hambu ku zama ku ti maha ku khwatsi ma na ni ntamu wo hlawuleka wa ku tira mababyi. Wona kambe ma potsa ni maambalela ya wungoma.
Kuchumiwa ka lisine ku tako hi ka Nungungulu
17 Ka matiko yo tala lawa ma ha anzako, a kutala ka vahanyi va kona va tiriwa ntsena hi mimuri ya xilandi niku va yi tsumba nguvu. Ahandle ka lezo, a zipitali zitsongwani niku a vadokodela vonawu vatsongwani kasi ku khatalela a vababyi vontlhe. Hikwalaho, a kutala ka vanhu ka matiko lawo kuzilava va ha ta simama kuya ka lava va tirako mababyi hi mimuri ya xilandi, lava a kutala kabye va tirisako wungoma. Wena ke, u ta kuyini?
18 Jesu i te ngalo: ‘A lisine li ta mu tlhatlhisa.’ (Joh. 8:32) Hi ku tiva lezaku a Biblia ga kona a mikhuwo leyo, a muKristu i fanele ku potsa a ku khunguvanyisa Nungungulu hi ku wutisa a vavumbi kutani a vanhu va tirako a mababyi hi ku tirisa a tisinya na va patsa ni wungoma. (Deut. 18:10-13; ecanyisa ni Mitse. 23:21, 23.) Niku zi wa nga tava wutlhari kambe a ku loku a muKristu a babya a alakanya lezaku i no loyiwa. A ku na xilaveko xa ku a munhu a chava ku loyiwa loku a yima a tiya reveni ga Nungungulu hi ku ala ni wihi nchumu wu yelanako ni wungoma. Loku hi babya hi kota ya kungambheleli loku hontlheni hi nga nako, munhu ni munhu i fanele ku ti hlawulela hi yece lezi a lavako ku tirisiwa zona mababyi lawo.a
19 A muphahlo wa nzhiho lowu wu mahilweko hi Jesu hi wona woce wu to hi tlhatlhisa ka xionho ni mababyi zinwe ni kufa loku ku vangiwako hi xionho. (Joh. 3:16; Miti. 4:12) Hi wona woce wu vululako ndlela ya ku a vanhu vo tsumbeka va kuma wutomi ga pinzukelwa paradiseni kwalaha misaveni, laha ku to kala ku nga hi na “muaki ni munwe a ta ngaku: Nza babya!” (Isa. 33:24)
20 Na ha ha rinzela siku lego, Nungungulu nyamintamu i hi tiyisa lezaku i ta vikela lava va mu tsumbako. Hikwalaho a maKristu wontlhe ma fanele a ku tsumba Jehova, ma simama a ku tshinela kakwe hi mukhongelo. Lezo zi ta hi vuna a ku hanya wutomi ga gi nene zalezi, zi tlhela zi hi nyika a kutsumba ko tiya ka ku amukela wutomi go mbhelela paradiseni gi tsumbisilweko laha misaveni. — 2 Ped. 3:10-14; 1 Joh. 2:17.
[Tlhamuselo wa lahasi]
a Wona A Sentinela ga 15 ka Junho wa 1982, maphajina 22-29.