Xipimo Xa Wuntlhanu Ni Mune
A Ntamu Wa Kutsumba Ka Kuvuka Ka Vafileko
1. Ahandle ka kutsumba ka kuvuka ka vafileko, kurinzela muni loku a vafileko va nga wa ta ngha va hi nako?
XANA wa tshuka u felwa hi varanzekako va wena? Ahandle ka kuvuka ka vafileko, ku wa nga tava kona a kutsumba ka ku tlhela hi va wona kambe. Vona va wa ta simama ka xiyimo lexi a Biblia gi xi tlhamuselako loku giku: “A vafileko a va tivi nchumu, . . . hakuva a ku na ntiro, hambu makungo, ni kutiva, ge, hambu wutlhari le Xeoli [xilahla] lomu u yako kona.” — Mutshawuteli 9:5, 10.
2. Hi kwihi kutsumba ko tsakisa ku kotekako hi kota ya kuvuxiwa ka vafileko?
2 Hi kuvuxiwa ka vafileko, Jehova hi tipswalo i vululile a lungelo ga lisima nguvu ka xidlemo xa vanhu va tsanza-vahlayi lava va fileko lezaku va tlhela va hanya va ti buza hi wutomi ga pinzukelwa. Lezo zi wula lezaku wa zi kota kuva ni kutsumba ko tsakisa ka lezaku a siku go kari, misaveni yiswa ya Nungungulu, u ta tlhanganyiswa ni varanzekako lava va etleleko kufeni. — Marku 5:35, 41, 42; Mitiro 9:36-41.
3. (a) Xana a kuvuka ka vafileko ku ti kombile ku hi ka lisima kutatisekeni ka khungo ga Jehova hi tindlela muni? (b) Hi xihi xikhati laha a kutsumba ka kuvuka ka vafileko ku nga xibuka xa ntamu ka hina?
3 Hi kota ya kuvuka ka vafileko, hi nga ta chava nguvu a kufa. Loku Jehova a zi lava, ahandle ka ku a malanza yakwe ya kutsumbeka ma xaniseka laha ka kuva ma nga hi na kutsumba, wa vumelela Satani a zama ku komba a kulumbeta kakwe ko biha kala magumo ka lezaku “zontlhe lezi munhu a nga nazo i ta zi humesela wutomi gakwe.” (Joba 2:4) Jesu i lo tsumbeka kala kufeni, niku hikwalaho Nungungulu i mu vuxile lezaku a ya hanya tilweni. Hizalezo, Jesu i zi kotile a kuya nyikela lisima la muphahlo wakwe wo mbhelela kota munhu mahlweni ka xitshamu xa wuhosi xa le tilweni xa Dadani wakwe, lezi zi mahileko lezaku hi poniswa. Hi kota ya kuvuka ka vafileko, lava va “ntlhambi wu tsongwani,” kota ziga-tshomba na Kristu, va na ni kutsumba ka ku tlhangana na yena Mufunweni wa le tilweni. (Luka 12:32) A vanwani, va na ni kutsumba ka ku vuka va hanya kala kupinzuka misaveni ya paradise. (Tisimu 37:11, 29) A maKristu wontlhe ma wona a kutsumba ka kuvuka ka vafileko kota xibuka xa “ntamu lowu wa hombe” a xikhati lexi ma timiselako minzhingo leyi yi ma mahako ma yimisana ni kufa. — 2 Va Le Korinte 4:7.
Hikuyini A Kuvuka Ka Vafileko Ku Nga Ka Lisima Kukholweni Ka Wukristu
4. (a) Xana a kuvuka ka vafileko “timhaka to sangula ta gonzo” hi ndlela muni? (b) Xana a kuvuka ka vafileko ku wonisiwa kuyini hi vanhu vo tala misaveni?
4 A kuvuka ka vafileko, kota lezi zi wulilweko lomu ka bhuku ga Maheberu 6:1, 2, “timhaka to sangula ta gonzo.” Kona ku maha xipanze xa xiseketelo xa kukholwa loku ahandle ka kona cima hi nga zi kotiko kuva maKristu yo buva. (1 Va Le Korinte 15:16-19) Hambulezo, a kuvuka ka vafileko loku ku gonzisiwako hi Biblia a ku tolovelekangi mapinwini ya vanhu vo tala misaveni. Hi ku kala wumoya, a vanhu vo tala nguvu vaya va wona a wutomi legi kota gona goce gi nga ga lisine. Hikwalaho, vona va hanya hi ku hlota a kutitsakisa. Makunu ku na ni lava va khomelelako a wukhongeli legi gi tiviwako hi kale lomu tikweni — legi gi nga nzeni ni handle ka wuKristu ga mawunwa — va alakanyako lezaku va na ni muhefemulo wu nga fiko. Kanilezi a gonzo leyo a yi zwanani ni kuvuka ka vafileko loku ku gonzisiwako hi Biblia, hakuva a kuvuka ka vafileko ku wa nga ta laveka loku a vanhu va wa hi ni muhefemulo wu nga fiko. A ku zama ku zwananisa a tigonzo leti ta timbiri zi vanga vilinganya ya hombe wutshanwini ga ku lulamisa a mhaka. Xana hi nga vunisa kuyini a vanhu va timbilu ti nene lava va lavako ku tiva a lisine?
5. (a) A mahlweni ka kuva munhu a tiva a lisima la kuvuxiwa ka vafileko, zini a faneleko ku zi tiva kuranga? (b) Hi yihi a mitsalo leyi u nga wa ta yi tirisa lezaku u tlhamusela a muhefemulo? a xiyimo xa vafileko? (c) Zini zi faneleko ku mahiwa loku a munhu wo kari a tirisa a wuhunzuluseli ga Biblia legi gi nge khwatsi go fihla lisine?
5 A mahlweni ka kuva a vanhu lavo va tiva a lisima la longiselelo ga kuvuka ka vafileko, va fanele kuva ni kuzwisisa ka lisine xungetano hi muhefemulo ni xiyimo xa vafileko. A zikhati zo tala, a mitsalo yi tsongwani ntsena ya enela kasi ku tlhamusela a timhaka leti ziku dlunya ka munhu loyi a nga ni ndlala ya zinene za Biblia. (Genesisi 2:7; Tisimu 146:3, 4; Ezekieli 18:4) Hambulezo, a wuhunzuluseli go kari ga Biblia ga tinguva leti zinwe ni wuhunzuluseli ginwani gi tlhamuselako a magezu ya Biblia ga fihla a lisine xungetano hi muhefemulo. Hikwalaho zi nga ha laveka lezaku hi kambisisa magezu ma tirisilweko ka tirimi leti a Biblia gi tsalilweko ha tona kusanguleni.
6. Xana u nga zi kotisa kuyini ku vuna munhu a ku zwisisa lezaku xini a muhefemulo?
6 A Tradução do Novo Mundo ga vuna nguvu ka lezo hi lezaku gi hunzulusela hi kukhanzakanya a gezu ga xiHeberu neʹphesh ni gezu ga xiGreki legi gi yelanako nago psy·kheʹ kota “muhefemulo.” Lomu ka xiengetelo xa wuhunzuluseli lego ku xaxametilwe a mitsalo yo tala lomu a magezu lawo ma kumekako kona. A wuhunzuluseli ginwani go tala ga Biblia a gi hunzuluseli hi kukhanzakanya kanilezi ga zi kota a ku hunzulusela a magezu ya manwe ya tirimi to sangula na ku nga hi ntsena kota “muhefemulo” kanilezi kambe kota “xivangwa,” “ximahwa,” “munhu,” ni “wutomi”; “neʹphesh wa mina” gi nga ha hunzuluselwa “mina,” niku “neʹphesh wa wena,” kota “wena.” A kuringaniswa ka wuhunzuluseli ginwani ga Biblia ni Tradução do Novo Mundo zi ta vuna xigonzani xi tsakelako hi mbilu yontlhe lezaku xi tiva ku ngalo a magezu ya tirimi ta kusangula lawa ma hunzuluselwako “muhefemulo” ma wula vanhu ni zihari. Kanilezi a magezu lawo cima a ma nyiki maalakanyo ya lezaku a muhefemulo i nchumu wu nga wonekiko, wu nga khumbiwiko lowu wu zi kotako ku pona kufeni ka miri wu tlhela wu simama wu hanya wutshanwini go kari.
7. Hi ku tirisa a Biblia, xana u nga tlhamuselisa kuyini a xiyimo xa lava va nga le Xeoli? le Hayidesi? le Gehena?
7 A Tradução do Novo Mundo gonawu gi tirisa a gezu “Xeoli” hi kukhanzakanya kasi ku hunzulusela a gezu ga xiHeberu sheʼohlʹ gi tlhela gi maha zalezo hi “Hayidesi” gi nga gezu ga xiGreki haiʹdes ni “Gehena” kasi ku hunzulusela a gezu ga xiGreki geʹen·na. “Xeoli” i gezu gi yelanako ni “Hayidesi.” (Tisimu 16:10; Mitiro 2:27) A Biblia gi dlunyatisa lezaku a magezu Xeoli ni Hayidesi ma wula a xilahla xa vanhu vontlhe niku ma yelana ni kufa, na ku nga hi kuhanya. (Tisimu 89:48; Kuvululelwa 20:13) A Mitsalo kambe yi komba lezaku lava va nga xilahleni xa vanhu vontlhe va ta huma hi ku vuka hi ka vafileko. (Joba 14:13; Mitiro 2:31) A kuhambana ni lezo, a ku na kutsumba ka wutomi ga wumanziko ka lava va nga le Gehena, niku a muhefemulo cima a wu wuliwi lezaku wa ha simama wu hanya kwalomo. — Mateu 10:28.
8. Xana a kuzwisisa a kuvuxiwa ka vafileko hi kufaneleko ku nga khumbisa kuyini a mahanyela ni zimaho za munhu?
8 Loku a timhaka leto ti tlhamuselwa hi ndlela yo zwisiseka, a munhu wa zi kota ku vuniwa a ku tiva lezi a kuvuxiwa ka vafileko ku nga wulako zona ka yena. Yena wa zi kota ku sangula ku bonga a liranzo la Jehova hi kota ya lulamiselo lego go hlamalisa. A hlomulo lowu wu zwiwako hi lava va felweko hi varanzekako wu nga chukwata hi ku tiva na ka ha hi mahlweni lezaku va ta tlhanganyiswa ni varanzekako vabye misaveni yiswa ya Nungungulu. A ku zwisisa a timhaka leto za lisima kasi ku tiva a tlhamuselo wa kufa ka Jesu. A maKristu ya zana ga kusangula ga malembe ma zi tivile lezaku a kuvuka ka Jesu Kristu hi ka vafileko ka lisima kukholweni ka maKristu, na ku vulula ndlela ya kuvuxiwa ka vanwani hi ka vafileko. Hi ku chivirika vona va lo xumayela a kuvuxiwa ka Jesu hi ka vafileko ni kutsumba loku kona ku ku nyikako. Hi zalezo kambe, lava inyamutlha va zwisisako va tlhela va bonga a kuvuxiwa ka vafileko va xuva nguvu a ku hlengela ni vanwani a zinene lezi za lisima. — Mitiro 5:30-32; 10:42, 43.
A Kutiriswa Ka ‘Pfhungulo Ya Hayidesi’
9. Xana Jesu i tirisisa kuyini a ‘tipfhungulo ta kufa ni ta Hayidesi’ hi khati ga kusangula?
9 Vontlhe lava va tova zinwe na Kristu Mufunweni wakwe wa le tilweni hi kugumesa va fanele kufa. Kanilezi va xi tiva khwatsi a xitiyisekiso lexi yena a va nyikileko a xikhati lexi a ngaku: “Nzi wa file, kanilezi makunu nza hanya kala kupinzuka; nzi na ni tipfhungulo ta kufa ni ta wutshamu ga vafileko [“Hayidesi,” NM].” (Kuvululelwa 1:18) Xana i wa wula yini? Yena i wa kokela kupima ka lezi a zi hanyileko. Yena kambe i wa file. Kanilezi Nungungulu a nga mu tsikangi le Hayidesi. Hi siku ga wunharu, Jehova ha yece i lo mu vuxela wutomini ga moya a tlhela a mu nyika a kungafi. (Mitiro 2:32, 33; 10:40) Hi kuengetela, Nungungulu i lo mu nyika a “tipfhungulo ta kufa ni ta wutshamu ga vafileko [“Hayidesi,” NM]” kasi ku ti tirisa lezaku a tlhatlhisa vanwani hi le xilahleni xa vanhu vontlhe ni ka mitiro ya xionho xa Adamu. Hi kota ya lezi a nga ni tipfhungulo leto, Jesu wa zi kota a ku vuxa a valanzeli vakwe vo tsumbeka hi ka vafileko. A kusangula yena i vuxa a ziro za bandla gakwe zi totilweko hi moya, a zi nyika a xinyikiwo xa lisima xa wutomi gi nga fiko le tilweni, kota lezi Dadani wakwe a mu nyikileko. — Va Le Roma 6:5; Va Le Filipi 3:20, 21.
10. Xana a kuvuxiwa ka maKristu yo tsumbeka lawa ma totilweko ku maheka rini?
10 Xana a maKristu yo tsumbeka lawa ma totilweko ma wa ta vuxiwa rini lezaku maya tilweni? A Biblia gi komba lezaku lezo se zi sangulile. Mupostoli Paule i tlhamuselile lezaku wona ma wa ta vuxiwa ‘a kuwuyeni [‘xikhatini xa kuvakona,’ NM] ka Kristu,’ loku ku sangulileko hi lembe ga 1914. (1 Va Le Korinte 15:23) A xikhati lexi a vatotilweko vo tsumbeka va fako ka xikhati lexi xa kuvakona kakwe, a va simami kufeni kala yi wuya a Hosi yabye. Neti va fako, vona va vuxelwa moyeni, va “hunzuluswa xiyimo hi xikhatanyana xo fanana ni kutsopeta ka tihlo.” A hi kutsaka loku va nga nako, kota lezi ku nge a mitiro yabye ya yi nene “ya va lanzela”! — 1 Va Le Korinte 15:51, 52; Kuvululelwa 14:13.
11. Kuvuxiwa muni ku ta ngava kona ka vanhu vo tala, niku xana ku ta sangula rini?
11 Kanilezi a kuvuxiwa ka ziga-tshomba za Mufumo wutomini ga le tilweni a hi kona koce. A mhaka ya lezaku ku vitanwa ‘kuvuka ko sangula’ lomu ka bhuku ga Kuvululelwa 20:6 zi komba lezaku ku ta lanzela a kuvuka kunwani. Lava va vunekako hi kuvuka loku ka wumbiri va tava ni litsako la ku hanya kala kupinzuka misaveni ya paradise. Xana lezo zi ta maheka rini? A bhuku ga Kuvululelwa gi komba lezaku zi ta maheka anzhako ka kuva “a tilo ni misava” — a mafambisela lawa ya kubiha ya zilo, ni tihosi ti fumako ka wona — zi fuvisilwe. A kugumesa loko ka mafambisela lawa ya kale ku laha kusuhani nguvu. Anzhako ka lezo, ka xikhati xi yimisilweko xa Nungungulu, a kuvuxiwa ka lava va ta nga hanya misaveni ku ta sangula. — Kuvululelwa 20:11, 12.
12. Hi vamani lava va to patseka kuvuxiweni loko ka laha misaveni, niku hikuyini a kutsumba loko ku tsakisako?
12 Hi vamani lava va to patseka kuvuxiweni loko ka laha misaveni? Xikari ka vona ku tava kona malanza ya Jehova yo tsumbeka ya kale nguvu, vavanuna ni vavasati lava hi kota ya kukholwa kabye ko tiya kuvuxiweni ka vafileko ‘va nga kala ku vumela ku hlangutwa.’ Lezi zi wulako lezaku, va wa nga ta vumela ku tsika a kutsumbeka kabye ka Nungungulu kasi va pona a kufa ko bayisa na ku nga se ku chikela a xikhati. A hi kutsaka loku hi tova nako hi ku va tiva wutsumbu ni ku vazwa vona venyi na va tlhamusela hi kuanzileko a zimaho lezi zi tsalilweko hi kukomiswa lomu ka Biblia! Kambe ka lava va to vuxelwa misaveni ku tava kona Abeli, a mboni yo sangula ya Jehova ya ku tsumbeka; Enoki na Noa, vahuweleli va nga chaviko nchumu va mhaka ya Nungungulu ya xitlharihiso a mahlweni ka Ntalo; Abrahama na Sara, lava va amukeleko tingelosi; Mosi, loyi ha yena ku nga nyikiwa a Nayo le Xitsungeni xa Sinai; a vaprofeti vo tiya-hlana vo kota Jeremia, loyi a wonileko a kuloviswa ka Jerusalema hi 607 Mahlweni ka Nguva ya Hina; na Johani Mubapatizi, loyi a zwileko Nungungulu hi kukongoma na a tivisa Jesu kota N’wana Wakwe. Hi kuengetela, ku tava ni vavanuna ni vavasati vo tala vo tsumbeka lava va fileko nzeni ka masiku yo gumesa ya mafambisela lawa yo biha ya zilo. — Maheberu 11:4-38; Mateu 11:11.
13, 14. (a) Zini zi ta nga humelela a Hayidesi ni vafileko va nga ka gona? (b) Hi vamani va ta nga patseka kuvukeni ka vafileko, niku hikuyini?
13 Hi kufamba ka xikhati, vanwani ahandle ka malanza ya Nungungulu yo tsumbeka va ta vuxiwawu hi ka vafileko, ku nga ha sali ni munhu le xilahleni xa vanhu vontlhe. A kuanza ka kuhumeswa ka vafileko hi ka xilahla lexo ka zi kota ku woniwa hi laha Jesu a to tirisisa zona a ‘tipfhungulo ta Hayidesi’ lezaku a vuna vanhu. Lezo zi kombiwa lomu ka muwoniso lowu wu nyikilweko mupostoli Johani, laha a wonileko a wutshamu ga vafileko kutani Hayidesi na gi “hoxwa tiveni ga nzilo.” (Kuvululelwa 20:14) Kasi zi wula yini lezo? Zi wula lezaku a Hayidesi, a xilahla xa vanhu vontlhe, gi ta loviswa hi kumbhelela. Gi nga ta hava kona, na ku humesilwe a vafileko vontlhe ka gona, hakuva ahandle ka kuvuxiwa ka vakhozeli va Jehova vo tsumbeka, Jesu hi tipswalo i ta tlhela a vuxa a va nga lulamangiko. A Mhaka ya Nungungulu ya hi tiyisekisa yiku: “Ku tava kona a kuvuka ka valulamileko ni va nga lulamangiko.” — Mitiro 24:15.
14 Ku hava ni munwe wa va nga lulamangiko lavo loyi a to vuxelwa a ku lamulwa ko konelwa kufa kambe. A ka matshamela ya kululama lawa ma tova kona misaveni yontlhe Mufunweni wa Nungungulu, vona va ta vuniwa lezaku va zwananisa a mahanyela yabye ni tindlela ta Jehova. A muwoniso wu lo komba lezaku ku ta vululiwa a “bhuku ga wutomi.” Hikwalaho, va tava ni lungelo ga kuva a mavito yabye ma tsaliwa ka gona. A ‘munwe ni munwani i ta lamulwa hi mitiro yakwe’ leyi va to yi maha anzhako ka kuvuka kabye hi ka vafileko. (Kuvululelwa 20:12, 13) Hizalezo, loku hi wona lezi zi ta nga humelela hi kugumesa, a kuvuka kabye ku nga zi kota kuva loku ka “kuya wutomini” niku ka zi kota a ku ngavi ‘kuvuka ka kuya kulamulweni [ka kukoniwa].’ — Johani 5:28, 29.
15. (a) Hi vamani lava va to kala ku vuxiwa hi ka vafileko? (b) Xana a ku tiva lisine xungetano hi kuvuka ka vafileko ku fanele ku hi khumbisa kuyini?
15 Kanilezi, a hi vontlhe lava va hanyileko va tlhela vafa va ta nga vuxiwa. A vo kari va mahile zionho zi nga kotekiko a ku tsetselelwa. A vanhu lavo, a va le Hayidesi, kanilezi va le Gehena, lomu va to kuma kuloviswa ka pinzukelwa. A xikari ka vona ku tava ni lava va to loviswa ‘kuxanisekeni ka hombe’ loku ku nga kusuhani zalezi. (Mateu 12:31, 32; 23:33; 24:21, 22; 25:41, 46; 2 Va Le Tesalonika 1:6-9) Hilezo, a xikhati lexi a tipswalo ta hombe ti kombiwako hi Jehova kutlhatlhiseni ka vafileko hi le Hayidesi, a kutsumba ka kuvuka ka vafileko a ku hi nyiki a xiseketelo xa ku nga khataleli a ndlela leyi hi hanyako ha yona zalezi. Lava va vukelako a wuhosi ga Jehova ha womu a va na kuvuxiwa. A wutivi lego gi fanele ku hi kuca a ku komba lezaku ha bonga nguvu a tipswalo ta Nungungulu hi ku hanya hi kuyelana ni kuranza kakwe.
Ha Tiyiswa Hi Kutsumba Ka Kuvuka Ka Vafileko
16. Xana a kutsumba ka kuvuka ka vafileko ku nga hi tiyisa nguvu hi ndlela muni?
16 Lava hakunene va kholwako kuvukeni ka vafileko xikari ka hina va zi kota ku tiyiswa nguvu hi kona. Zalezi, laha hi yako hi tshinela magumo ya wutomi ga hina, ha zi tiva lezaku a hi nge thindi a kufa — na ku nga khataliseki a machumela lawa hi ma kumako. (Mutshawuteli 8:8) Loku hi kari hi tirela Jehova ni hlengeletano yakwe hi kutsumbeka, ha zi kota ku rinzela a wumanziko na hi tele hi kutsumba. Ha zi tiva lezaku hi kota ya kuvuka ka vafileko, hi ta zi kota ku tlhela hi buza a wutomi, xikhatini xi yimisilweko xa Nungungulu. Niku a hi kutsakisa ka wutomi lego! Gi tava “wutomi legi gi nga wutomi hizinene,” kota lezi mupostoli Paule a gi vitanisileko zona. — 1 Timote 6:19; Maheberu 6:10-12.
17. Xini xi nga zi kotako a ku hi vuna lezaku hi simama ku tsumbeka ka Jehova?
17 Hi ku tiva lezaku ku kona a kuvuka ka vafileko ni ku tiva Loyi a nga xibuka xa lulamiselo lego za hi vuna a kuva hi tiya kukholweni. Lezo za hi tiyisa lezaku hi tsumbeka ka Nungungulu hambu loku a vaxanisi va tihanyi va lava ku hi daya. A kusukela kale Satani i tirisa kuchava ka kufa na xi nga se chikela a xikhati xa kona kota ndlela ya ku veka vanhu wukhumbini. Kanilezi Jesu i wa nga hi na kuchava loko. Yena i lo tsumbeka ka Jehova kala kufeni. Hi kota ya muphahlo wakwe wu tirulako, Jesu i lo vulula ndlela ya ku tlhatlhisa vanwani kuchaveni loko. — Maheberu 2:14, 15.
18. Xini xi vunako a malanza ya Jehova lezaku ma simama ma hi lawa ma hlayisako a kutsumbeka?
18 Hi kota ya kukholwa ka wona ka xinyikiwo xa muphahlo wa Kristu ni ka kuvuka ka vafileko, a malanza ya Jehova ma ti komba ma hi lawa ma hlayisako kutsumbeka. A xikhati lexi ma tshikelelwako hi zikarato, wona ma komba lezaku ‘a ma ranzi kuhanya ka wona’ a ku hunza ku ranza Jehova. (Kuvululelwa 12:11) Hi wutlhari, wona a ma tsiki a matshinya ya milayo ya wuKristu lezaku ma ponisa a wutomi ga wona ga xikhati lexi. (Luka 9:24, 25) Ma zi tiva lezaku hambu loku ma luza a wutomi ga wona zalezi hikwalaho ka ku seketela a wuhosi ga Jehova hi kutsumbeka, yena i ta ma chachazela hi ku ma vuxa hi ka vafileko. Xana u na ni kukholwa ka lixaka lelo? U tava nako loku u ranza Jehova hi lisine ni loku futsi u tsakela lezi a kutsumba ka kuvuka ka vafileko ku wulako zona hakunene.
Ziwutiso Za Kuvuxeta
• Hikuyini a munhu a faneleko kuva ni kuzwisisa xungetano hi muhefemulo ni xiyimo xa vafileko mahlweni ka kuva a tiva a kuvuka ka vafileko?
• Hi vamani va to vuka hi ka vafileko, niku xana a wutivi lego gi fanele ku hi khumbisa kuyini?
• Xana a kutsumba ka kuvuka ka vafileko ku hi tiyisisa kuyini?
[Mufota ka phajina 84, 85]
Jehova i tsumbisa lezaku ku tava kona a kuvuka ka valulamileko ni va nga lulamangiko