Xana a vanhu va ta yi onhela magumo a misava?

Ka mutsali loyi wa Biblia wa kale, a xikhati lexi a munhu a hanyako, xitsongwani nguvu loku xi fananiswa ni lexi xa misava. Kunene, hi makume ya mazana ya malembe, a zizukulwana zata zi tlhela zi hunza, kanilezi a misava yi simama yi tiyile yi tlhela yi zi kota ku hlayisa wutomi ga zivangwa — kala nyamutlha.

Hi mawonela ya vokari, kusukela Yimpini ya Wumbiri ya Misava a zilo zi cicile hi xihatla xa hombe nguvu. Ka 70 wa malembe ma hunzileko kutani ku hunza, kuve ni kuchukwatiswa ka hombe nguvu ka zilo zo enza hi zona, za ku wulawula hi zona ni zilo zinwani za tekinolojiya, lezi zi nehako kucica ko hlamalisa hi tlhelo ga timali. Hi kota ya lezo, a votala va hanya wutomi ga gi nene nguvu legi a kale zi nga wonekisa ku khwatsi a gi nge koteki. Nzeni ka xikhati lexo, a ntsengo wa vanhu laha misava wu engetele kunharu.

Hambulezo, zontlhe lezo zita ni hakhelo ya kona. Ku wuliwa lezaku a mitiro ya vanhu yi goha a misava laha kaku zezanyana yi nga ta hava ka xiyimo xi nene kasi ku hanya ka yona. Hi lisine, a titlhari to kari ta siensia ti wula lezaku hi nghenile ka nguva ya matshamela maswa ya misava yi vitwako ku i Antropoceno — ku nga xikhati lexi a vanhu va yako mahlweni va maha zilo zi khumbako nguvu a matirela ya misava.

A Biblia gi wulile na ka ha hi mahlweni lezaku ku wa tava ni xikhati lexi a vanhu va nga wa ta ‘onha misava.’ (Kuvululelwa 11:18) A vokari va ti wutisa lezaku xana hi hanya ka xikhati lexo ke. Ya ha ta onhiwa kala kwihi? Xana yi nga tshuka yi onhelwa magumo? A vanhu va ta yi onhela magumo a misava hakunene?

XANA YI TA ONHELWA MAGUMO?

Xana a misava yi ta onhelwa magumo? A titlhari to kari ta siensia ti wula lezaku za karata a ku ranga hi zi tiva lezaku a misava yi ta onheka kala kwihi. Hi kota ya lezo, ta chava ku tshuka hiva ka xiyimo xa mhango nguvu laha hi xitshuketi ku nga ha humelelako a mhango yo tshisa hi kota ya kuhisa nguvu.

Hi xikombiso, ehleketa hi Mati ya Antârtida Ocidental ma womileko ma maha ribye (Camada de gelo da Antârtida Ocidental). A vokari va alakanya lezaku loku a kuhisa ku simama ku engetela ku tava ni xikhati lexi a mati lawa ma womileko ma maha ribye ma to nyekela magumo. Lezo zi tano hakuva hi ntumbuluko a mati lawo ma womileko ma maha ribye ma tlhelisa a kuwoninga ni kuhisa ka gambo lezaku ku nga ngheni lomu hasi. Kanilezi, laha a zitsunga lezo za maribye ya mati lawo yo woma zi nyekako, ku sala ribye gitsongwani, zonake a bimbi legi gi nga zi kotiko ku tlhelisa a kuwoninga ni kuhisa ka gambo, gi sala laha kubaseni. Lomu hasi ka bimbi ku pswonga nguvu a kuhisa, le’zi mahako lezaku a mati ma womileko ma nyeka nguvu. A mati lawo ma womileko ma wa ta simama ku nyeka ma nga nyimi. A wuyelo ga kona ku wa tava kuengeteleka ka mati ya bimbi, lezo zi wa ta vanga khombo ga hombe ka vanhu vo tala nguvu.

MATIRISELWA YO HUNZA MPIMO YA TITSHOMBA TA MISAVA

Ka mahiwa tipulani to hambanahambana kasi ku lwisana ni xikarato lexi a misava yi kumanako naxo zezi. A yinwe ya tipulani leto ta kale hi leyi yi vitwako ku i desenvolvimento sustentável, zi wulako ku vuvumisa kuanza xikari ka vanhu ni hi tlhelo ga timali na ku tirisiwa khwatsi a titshomba ti nga laha misaveni. Hi gihi a bhinzu ga kona?

Lexi xi nga tsakisiko hi lezaku a ku fana ni lezi a mali yi yako yi kala misaveni yontlhe, tonawu a titshomba ta misava tiya mahlweni hi ku mbhela. A vanhu vaya mahlweni hi ku tirisa a titshomba ta misava hi ku hatlisa nguvu a ku hunza lezi yona yi zi kotako ku tlhela yi ti vuxa ha yoce. Ku nga mahiwa xokari ke? A tlhari yo kari ya ecologia (gonzo ya kutirisana ka tisinya, zihari ni vanhu; ni lomu zi hanyako kona) yi wulile lezi hi mbilu yontlhe: “Hi lisine, a hi yi tivi a ndlela ya yi nene ya ku tirisa a titshomba ta misava.” A mhaka leyi yi yelana khwatsi ni magezu lawa ya Biblia: “A munhu a nga zi koti ku lulamisa a mazambo yakwe.” — Jeremia 10:23.

Hi tlhelo ginwani, a Biblia gi hi tiyisekisa lezaku Nungungulu, a Muvangi, a nga ta tsika vanhu va onha a misava laha ko kala yi nga ha hi na xivuno. Ka bhuku ga Tisimu 115:16, hi gonza lezi: “A misava [Nungungulu] i yi nyikile ka vanana va vanhu.” Hakunene, a misava ya hina ‘xinyikiwo xo saseka’ xi tako hi ka Dadani wa hina wa le tilweni. (Jakobe 1:17) Xana Nungungulu i wa ta hi nyika nchumu wa ku tira khwatsi hi xikhatanyana, zonake wu mbhelelwa hi masiku ya wona? Ahihi! Lezo zi woneka khwatsi ka lezi a yi mahisileko zona a misava ya hina.

HI GIHI KUNGO GA MUVANGI WA MISAVA?

A bhuku ga Biblia ga Genesisi, gi hi hlawutela khwatsi a mafunza lawa Nungungulu a ma mahileko a xikhati lexi a nga vanga misava. Gi wula lezaku kusanguleni, a misava “yi wa nga hi na xiwumbeko, yi nga hi na nchumu; a munyama wu wa hi hehla ka kueta ka bimbi.” Hambulezo, ku kumbukiwa “mati” hi ku kongoma — wu nga nchumu wa lisima nguvu wutomini — ​lawa ma nga laha misaveni. (Genesisi 1:2) Zonake Nungungulu aku: “A kuve kona kuwonekela.” (Genesisi 1:3) Zi wonekisa ku a masani ya gambo ma lo tsemakanya muhanza, ma sangula ku tlhava laha misaveni zonake hi khati go sangula kuva ni kuwonekela. Anzhako ka lezo, ku hlawutelwa hi kuvangiwa ka xipanze xo woma xa misava ni bimbi. (Genesisi 1:9, 10) Hi kulanzela, “a misava yi lo humesa byanyi, ni matsawu lawa ma pswalako mbewu hi tixaka ta wona, ni tisinya leti ti pswalako mihanzu.” (Genesisi 1:12) Hi kumaha loko, makunu ku wa hi ni zilo za lisima lezi zi nga laveka kasi a wutomi gi simama kuva kona, zo kota a fotossíntese — ku nga ndlela leyi a tisinya ti mahako a zakuga za tona hi ku tirisa a kuwoninga ka gambo. Gi wa hi gihi a kungo ga ku longisela loko ka hombe?

Isaya a muprofeti wa kale i lo wulawula hi Nungungulu kota “loyi a wumbileko misava, a yi yimisa, a yi tiyisa; a nga yi mahi a kuva xiwula, kanilezi a yi mahela kuva wutshamu go aka kona.” (Isaya 45:18) Zi la su dlunya lezaku a kungo ga Nungungulu hi lezaku laha misaveni ku hanya vanhu kala kupinzuka.

A ya kubiha hi lezaku a vanhu va tirisa a xinyikiwo xa Nungungulu hi ndlela ya hava laha ka kuza va yi onha. Hambulezo, a kungo ga Muvangi a gi se cica. A wanuna wo kari wa xikhatini xa kale ite: “Nungungulu a hi munhu a hembako, ge a hi n’wana wa munhu a hunzulukako. Kasi hi yena wo wula a wuya a nga mahi ke?” (Mitsengo 23:19) Hi lisine, wutshanwini ga ku tsika misava yi onhelwa magumo, zezi xi ta chikela a xikhati xa Nungungulu xa ku “lovisa lava va onhako misava.” — Kuvululelwa 11:18.

A MISAVA YI MAHELWE KUVA HI HANYA KA YONA KALA KUPINZUKA

Ka Kanelo yakwe ya le Xitsungeni, Jesu Kristu i wulile lezi: “Va katekile lava va kurula, hakuva va taga tshomba ya misava.” (Mateu 5:5) Hi nzhako ka xikhati, ka kanelo yaleyi, Jesu i kombile lexi xi to tiriswa kasi ku tlhatlhisa a misava. I lo byela a valanzeli vakwe lezaku va khongela vaku: “A wute mufumo wa wena. Kuranza ka wena a ku mahiwe misaveni, kota lezi ku mahiwako le tilweni.” Kunene, a Mufumo wa Nungungulu, wu ta tatisa a kungo ga Nungungulu xungetano hi misava. — Mateu 6:10.

Xungetano hi kucica ko hlamalisa loku ku to nehiwa hi Mufumo wakwe, Nungungulu i ngalo: “Langutani nzi maha zilo zontlhe ziva ziswa.” (Kuvululelwa 21:5) Xana lezi zi wula ku Nungungulu i ta valeta misava leyi hi yinwani ya yiswa? Ahihi, hakuva a ku na lexi xi onhekeleko magumo ka misava ya hina. A kuhambana ni lezo, Nungungulu i ta lovisa vontlhe lava va mahako lezaku a misava yiva mhangweni, “lava va onhako misava,” ku nga tihlengeletano ta vanhu ni mifumo le’yi fumako inyamutlha. Zontlhe lezi zi ta valetwa hi “tilo giswa ni misava yiswa” — ku nga mufumo wuswa wa le tilweni, a Mufumo wa Nungungulu, wu to fumela a vanhu laha misaveni. — Kuvululelwa 21:1.

Kasi ku lulamisa a xikarato xa matirela ya misava ni kumbhela ka titshomba, Nungungulu i ta yi vuxisa luswa lezaku yi zi kota ku simama yi hlayisa wutomi ga zivangwa. Na a tlhamusela lezi Nungungulu a to maha, a muyimbeleli wa tisimu i lo pimiselwa ku tsala lezi: “U enzela misava, u yi tsanisa, u yi pfunisa nguvu.” Kota lezi ku to kala ku nga ha hisi hambu ku titimela nguvu, ni lezi Nungungulu a to katekisa zontlhe, a misava yi tava paradise go saseka ni go pfuna nguvu. — Tisimu 65:9-13.

Hi kuwula ka matsalani wakwe Pyarelal, Mohandas Gandhi, a murangeli wa kale wa wukhongeli wa le Índia, i lo wula lezi: “A misava yi nyika a zakuga zo enela lezi zi lavekako ka vanhu, kanilezi a yi nyiki a zakuga zo xurisa a makangwa ya vanhu vontlhe.” A Mufumo wa Nungungulu wu taya laha mutswini wa zikarato za misava hi ku maha a timbilu ta vanhu lezaku ti cica. Muprofeti Isaya i wulile na ka ha hi mahlweni lezaku loku a Mufumo wa Nungungulu wu ta fuma, a vanhu va nga ta ha vangela zikarato a vanwani ge hambu ku onha misava. (Isaya 11:9) Kunene, a vanhu va timiliyoni inyamutlha va matshamu ni ziyimo zo hambanahambana va kari va gonza matshinya yo tlakuka ya milayo ya Nungungulu. Va gonzisiwa a ku ranza Nungungulu ni vaakelani, va tiva ku bonga, ku hlayisa khwatsi misava ni ku tlhela va hanya hi ndlela yi yelanako ni kungo ga Nungungulu hi vanhu ni misava. Va lomu ka ku longiselwa kasi va hanya paradiseni laha misaveni. — Mutshawuteli 12:13; Mateu 22:37-39; Va Le Kolosi 3:15.

A matimu ma wulawulako hi kuvangiwa ka zilo ma nga ka Genesisi ma gumesa hi magezu lawa: “Nungungulu i lo wona zontlhe a nga maha; languta, zi wa sasekile nguvu.” (Genesisi 1:31) Kunene, a misava yi na ni lisima nguvu laha ka ku Nungungulu a nga ta yi tsika yi onhekela magumo. Za hi chavelela nguvu a ku tiva lezaku Jehova Nungungulu, a Muvangi wa hina wa liranzo, wa zi wona lezi zi mahekako laha misaveni, niku a nga ta zi tsika zi hunza mpimo. I tsumbisa lezi: “A valulamileko va taga tshomba ya tiko, va aka ka gona kala kupinzuka.” (Tisimu 37:29) Ngha uva munwe wa “valulamileko” lava va to wula lezaku a misava i muti wabye wa pinzukelwa.