Ribye ga lisima na gi hi ga kale gi kumilweko laha taleni

ZINI zi tako maalakanyweni ya wena loku u alakanyela a nhulu ya chaka? Kuzilava u wona zilo zo swara ni zo nuha. Hikwalaho, a wu rinzeli ku kuma zilo za lisima ka wutshamu lego, a ha ha wuli hi tshomba ya lisima nguvu.

Hambulezo, ka zana ga malembe gi nga hunza ku kumilwe tshomba yo kari lomu ka wutshamu galego — ga chaka. A tshomba leyo yi wa nga hi ribye ga lisine, kanilezi ku wa hi nchumu xa lisima nguvu. Xana i tshomba muni yaleyo va yi kumileko? Hikuyini a tshomba leyo yi nga ya lisima ka hina inyamutlha?

KUTHUMBIWA KA NCHUMU WU NGA KALA WU NGA RINZELWI

Kusanguleni ka zana ga malembe ga wu 20, Bernard P. Grenfell na Arthur S. Hunt, va nga hi zigonzani le Universidade ya Oxford, va lo enza vaya Gipite. Va lo ya kuma maphepha yo tala ya papiro lomu ka nhulu ya chaka yi nga hi kusuhani ni Congo wa Nilo. Hi nzhako ka xikhati xo kari, hi 1920, laha a zigonzani lezo zi nga khomekile hi ku xaxameta lezi va nga zi kumile, Grenfell i lo kuma maphepha manwani ma nga vevulilwe le Gipite. I kumile a maphepha lawo kasi ma ya tirisiwa lomu biblioteka ya le Manchester, le Inglaterra, yi vitwako The John Rylands Library. Hambulezo, a vavanuna lava va vambiri va file na va nga se mbheta ku xaxameta a maphepha lawo.

Colin H. Roberts, loyi yenawu a nga hi xigonzani xa Universidade ya Oxford, i lo mbhetisa ntiro lowo. Laha a nga kari a xaxameta a maphepha lawo, i lo thumba xiphephana xa papiro, a ku kula ka xona xi wa fana ni pasi. Lexi xi mu hlamalisileko hi lezaku a xiphephana lexo xi nga tsalilwe magezu ya xiGreki hi mandla, xi wa hi ni mahungu a nga kari a ma tiva. Ka tlhelo ginwe, ku wa hi ni magezu ya Johani 18:31-33. Ka tlhelo legi ginwani ku wa hi ni zipanze za mavesi 37 ni 38. Roberts i lo wona lezaku i wa kumile tshomba ya lisima nguvu.

VA LO LAVA KU TIVA A LEMBE LEGI XI NGA TSALIWA HI GONA

Roberts i lo xi wonisa ku khwatsi a xiphephana lexo xa papiro xi wa hi xa kale nguvu. Kanilezi, xi wa tsalilwe lembe muni? Kasi ku tiva a lembe ga kona, i lo fananisa a matsalela ya kona ni ya mabhuku manwani ya kale ya ku tsaliwa hi mandla, lawa gi nga tiveka a lembe legi ma nga tsaliwa hi gona — lezo zi vitaniwa ku i paleografia,a (disiplina ga ku gonza a matsalela ya kale). Hi ku tirisa a mamahela lawa, i lo zi kota ku tiva lembe ga laha kusuhani legi zi kotekako ku ngha xi tsalilwe hi gona. Kanilezi i wa lava ku tiyiseka. Hikwalaho, i lo susa mufota wa xiphephana lexo, a rumela ka titlhari tinharu ta ku hlola mabhuku ya papiro, zonake a ti kombela lezaku ti hlola ku a xiphephana lexo xi tsalilwe lembe muni ke. Zini lezi a titlhari leto ti zi kumileko?

Hi ku gonza a matshamela ya mitsalo leyo, a titlhari tontlhe ta tinharu ti lo vumelelana lezaku a xipanze lexo xi wa tsalilwe kwalomo ka lembe ga 125 Nguveni ya Hina — na ko hunza malembe matsongwani ntsena anzhako ka kufa ka mupostoli Johani! Hambulezo, a ku zama ku tiva lembe legi a bhuku gi nga tsaliwa hi gona hi ku hlola matsalelwa ya gona a hi ndlela yo mbhelela ya ku tiva lembe legi gi tsalilweko hi gona, niku a titlhari tinwani ti alakanya lezaku a xiphephana lexi za koteka ku ngha xi tsalilwe ni ka xihi xikhati nzeni ka zana ga malembe ga wumbiri. Hambulezo, a xiphephana lexo xa papiro hi xona xi nga hi ni mahungu ya Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu ma nga tsalilwe kale nguvu a ku hunza maphepha wontlhe ma nga kumilwe kala ka xikhati lexo — niku xa ha simama kuva xona kala makunu.

LEZI A XIPHEPHANA LEXI XI VITWAKO RYLANDS XI KOMBAKO

Hikuyini a xiphephana lexi xa Ivangeli ya Johani xi nga xa lisima nguvu ka lava va ranzako a Biblia inyamutlha? Xa lisima hi zigelo zimbiri, hi wutsongwani ga kona. Xo sangula, a tshamela ga xona gi komba lezi a maKristu yo sangula ma nga yi nyikisa zona lisima a Mitsalo ya Nungungulu.

Ka zana ga malembe ga wumbiri, a mahungu ma wa tsaliwa ka zilo zimbiri zo hambana — ka bhuku go songiwa ni ginwani gi vitwako ku i códice. A bhuku go songiwa gi wa hi zipanze za papiro zi nga lemiwa zinwe zi maha xisangwana xo leha. A xisangwana lexo xi wa guma xi songiwa kutani xi tlhatlhiwa loku zi laveka. A kutala ka zikhati, ku wa tsaliwa a tlhelo ginwe ntsena ga bhuku lego go songiwa.

Kanilezi, a xiphephana xa papiro lexi Roberts a xi thumbileko xi tsalilwe matlhelo wontlhe. Lezo zi nga ha komba lezaku xi kopiyarilwe lomu ka códice, na ku nga hi lomu ka bhuku go songiwa. A códice gi wa mahiwa hi mabhebhe ya zihari kutani hi papiro. A mabhebhe lawo kutani papiro zi wa rungelwa zi tshamisa ku khwatsi i bhuku.

Hikuyini a códice gi nga hi gi nene a ku hunza bhuku go songiwa? A maKristu yo sangula ma wa hi vavangeli. (Mateu 24:14; 28:19, 20) Va wa xumayela mahungu ya Biblia kontlhe lomu va nga kuma vanhu — lomu mitini, lomu mabazarini, ni lomu maruweni. (Mitiro 5:42; 17:17; 20:20) Hikwalaho, a ku kuma Mitsalo hi tshamela ga wubhuku zi wa vuna nguvu.

A códice kambe gi wa maha lezaku zi olova a ku a munwe ni munwani kutani mabandla ma ti mahela a mabhuku ya wona ya Mitsalo. Hi ndlela leyo, a tiIvangeli ti wa kopiyariwa hi kuphindaphinda, niku handle ko kanakana, lezo zi mahile lezaku a wuKristu gi hangalaka hi xihatla.

A xigelo xa wumbiri xa kuva a xiphephana lexi — Rylands — xi hi xa lisima ka hina inyamutlha hi lezaku xi komba a ku a mitsalo yo sangula ya Biblia yi wa hangalaka hi ndlela yo tsumbeka. Hambu lezi a xiphephana lexi xi nga ni mavesi matsongwani ntsena ya Ivangeli ya Johani, a mongo wu nga ka mavesi lawo wa fana ni lowu hi wu kumako lomu ka maBiblia ya hina inyamutlha. Hikwalaho, a xiphephana lexo xi vitwako Rylands, xi komba lezaku a Biblia a gi cicangi kala nyamutlha hambu lezi gi nga kopiyariwa hi kuphindaphinda.

Kunene, a xiphephana lexi xa Ivangeli ya Johani xinwe xa zikombiso zo tala nguvu za mabhuku yo tsaliwa hi mandla lawa ma tiyisekisako lezaku a mitsalo yo sangula ya Biblia yi hangalasilwe hi ndlela yo tsumbeka. Lomu ka bhuku gakwe gi vitwako, The Bible as History, Werner Keller i tlhamusele lezi: “A mabhuku lawa ya kale [ya ku tsaliwa hi mandla] ma susa a kukanakana ka hina kontlhe xungetano hi kutsumbeka ka mahungu lawa hi nga nawo lomu ka Biblia inyamutlha.”

A lisine hi lezaku a maKristu a ma seketeli a kukholwa ka wona ka lezi a titlhari ta ku vevulela zilo ti zi kumako. Ma kholwa lezaku: ‘Yontlhelele Mitsalo yi pimiselwe vanhu hi Nungungulu.’ (2 Timote 3:16) Hambulezo, a hi kutiyisa ka zona hlana loku a titshomba ta lisima ta kale ti tiyisekisa lezi a Biblia gi sinako gi wulile kaleloko zaku: “A mhaka ya [“Jehova,” NM] yi simamisa kala kupinzuka”! — 1 Pedro 1:25.