A xipanze xa ku gayela zakuga hi lexi xi nga ni muvala wa azuli
A xipanze xa ku gayela zakuga xi tira a ku fana ni “wongo” — Hi ndlela muni?
TIXAKA tingani ta wongo u nga nato? Loku wo i wongo “ginwe” u nga nago u hlamulile khwatsi. Hambulezo, ku na ni zipanze zinwani lomu mirini wa wena zi tirako a ku fana ni wongo. A titlhari ta siensia ti zile ti vitana a ntlawana wunwe basi wa tiselula ta ku yisa mahungu mirini kota “wongo ga wumbiri” hi kota ya ntiro lowu ti wu mahako. Laha hi wulawula hi xipanze xa ku gayela zakuga, lexi xi kumekako lomu khwirini, na ku nga hi lomu ka hloko.
Zi lava kutirisana ka hombe niku a miri wu fanele ku tira hi kutikarata kasi wu hunzula zakuga zi maha ntamu lowu wu lavekako ka wona. Hikwalaho, hi ngaku a wongo gi vumelela a xipanze xa ku gayela zakuga a ku rangela a ntiro lowu wu nga fanele ku rangelwa hi gona.
Hambu lezi zi wonekisako ku khwatsi a xipanze xa ku gayela zakuga xi maha zilo za zitsongwani loku xi ringanisiwa ni wongo, xi enzelekile nguvu. A munhu i na ni tiselula ta ku yisa mahungu mirini ti chikelako kwalomo ka 200 kuya ka 600 wa timiliyoni hi ku tala. A tiselula leti ti wumbiwa lomu ka xipanze xa ku gayela zakuga lexi xi nga lomu ka khwiri. A titlhari ta siensia ti wula lezaku loku ku wa hi ku a ntiro wu mahiwako hi xipanze xa ku gaya a zakuga wu wa mahiwa hi wongo, ku wa ta laveka lezaku a tiselula ti yisako mahungu ti kulukile. A bhuku Segundo Cérebro gi le: “A ku tsika a xipanze xa ku gayela zakuga xi ti wonelela ha xoce zi olovisa ntiro wa xona zi tlhela zi xi vikela.”
KUTIRISANA KA XIPANZE XA KU GAYELA ZAKUGA NI ZIRO ZINWANI
Kasi a zakuga zi gayiwa ku laveka ku zontlhe zi yelanako ni ku gayiwa ka zona zi mahiwa hi xikhati xi faneleko zi tlhela zi rumelwa ka wutshamu gi faneleko kambe. A matirela ya xipanze lexi xa ku gayela zakuga a ma tlhamuseleki. Hi xikombiso, a marumbu ma na ni tiselula leti ti polako a tshamela ga zakuga lezi u gileko. A mahungu lawo ma vuna a xipanze xa ku gayela zakuga a ku tiva lezaku xi nga zi gayisa kuyini kasi zi nghena lomu nyameni. A xinwani kambe, a xipanze xa ku gayela zakuga xi pola a kudzunga, kubava ni kufehla ka zakuga xi tlhela xi tiva ku zonawu xi nga zi gayisa kuyini.
A yo ku hlamalisa a ndlela leyi a zakuga zi hunzako hi yona lomu ka marumbu, lezo na zi wonelelwa hi xipanze xa ku gayela zakuga. A xipanze lexo xi fananiswako ni “wongo ga wumbiri” xi fambisa zakuga hi ku tirisa misiha leyi yi nga lomu ka marumbu. A xipanze xa ku gayela zakuga xata na xi hungula kutani ku engetela ntamu wa xona, niku a misiha leyi yi hunzisako zakuga yonawu yata na yi engetela ntamu kasi a xipanze lexi xi tira khwatsi.
A xipanze xa ku gayela zakuga xi tlhela xi wonelela a kuhlayiseka ka hina. A zakuga lezi hi gako zi nga tshuka zi hi ni zitsongwatsongwani zi vangako mababyi. Hi xigelo lexo a 70 kuya ka 80 wa tipursento wa tiselula ti vikelako a miri ti kumeka lomu nzeni ka xingwengwe xa hina! Loku higa a zilo zo tala zi nga hi vangelako mababyi, a xipanze lexi xa ku gayela zakuga xi vikela miri hi ku maha lezaku lomu nzeni ku lumela kasi xi humesa zilo lezo. A kutala ka zikhati xi zi humesa hi kupaleka kutani kucheka.
KUTIRISANA KU NENE
Hambu lezi zi wonekisako ku khwatsi a xipanze xa ku gayela zakuga xi tira na xi nga rangelwi hi wongo, xontlhe xikhati za tirisana. Hi xikombiso, a xipanze xa ku gayela zakuga xi wonelela a mahormonio – ku nga ziro za ku fambisa mahungu – lawa ma byelako wongo lezaku u fanele kuga niku i mpimo muni u faneleko kuga. A xipanze lexi kambe xi byela wongo loku u xure xi tlhela xi ku maha u hlamuka timbilu loku uga nguvu.
Hambu xikhati lexi u nga kala u nga se lera nzima leyi, kuzilava u wa zi wona lezaku ku na ni kutirisana ka hombe xikari ka wongo ni xipanze xa ku gayela zakuga. Hi xikombiso, u zi polile lezaku loku uga zakuga za kunona u tizwa na u xalele? A titlhari ti wula lezaku lezo zi humelela a xikhati lexi a xipanze xa ku gayela zakuga xi rumelako ‘mahungu ya ku tsakisa’ ka wongo. Anzhako ka lezo, u sangula ku tizwa khwatsi u tlhela u tsaka. Kwalaho hi nga kuma xiseketelo xa lezaku hikuyini a vanhu va gako zo nona loku va karatekile. A titlhari ti zama ku pola mimiri ya ku maha lezaku a xipanze xa ku gayela zakuga xi tira kota muri wa kukarateka.
A xikombiso xinwani xa kutirisana ka wongo ni xipanze xa ku gayela zakuga xi yelana ni loku ku luma lomu nzeni. A kuluma loko kuzilava ku maheka loku a nkhata wu nga chikeli lomu ka xingwengwe hi kota ya kukarateka ka wongo. A xinwani xi vangiwako hi kukarateka ka wongo kuhlamuka timbilu. Loku a wongo gi karateka gi maha lezaku a xipanze xa ku gayela zakuga xi cica matirela ya xona. A titlhari ti wula lezaku a kuzwanana ka wongo ni xingwengwe ku maha lezaku ku alakanyiwa ku a xingwengwe xi na ni kupima.
Hambu lezi a xipanze xa ku gayela zakuga xi wonelelako a kucica loko a xi nge zi koti ku rangela ziboho za wena. Hi magezu manwani, a xipanze xa ku gayela zakuga a hi wongo. A xi nge ku vuni ku wumba lisimu, ku tirisa khwatsi a mali kutani ku maha TPC. Hambulezo, a xipanze lexi xa ha hlamalisa titlhari ta siensia hi kota ya ntiro xi wu mahako. Ka ha ha hi ni zotala lezi a titlhari ti kalako ti nga zi tivi xungetano hi xipanze xa ku gayela zakuga. Hi lezo, ka khati gi tako u to lava kuga, ranga hi ku nyima u ehleketa hi zontlhe lezi zi patsekako kasi a zakuga lezo zi gayiwa!