U WA ZI TIVA?

Zikarato muni lezi Herodi a kumeneko nazo kuaketeni ka tempeli ya Jerusalema?

Kusanguleni, Solomoni i wa akile tempeli ya Jerusalema hehla ka xitsungana, a tlhela a aka makhurisi ka tlhelo ga mutsuwuka-gambo ni ga mupela-gambo kasi ku bambatela ku ringana ni laha a muako lowo wo basa wu nga sangulela kona. Herodi i wa lava lezaku a tempeli yiva ya yi nene nguvu ku hunza leyi ya Solomoni, hikwalaho i lo yi hohlola a tlhela a yi engetela.

A vanjiniyela va Herodi va lo engetela a wutshamu ga laha hasi hi tlhelo ga nwalungu wa tempeli kasi gi tava ga hombana. A kuya dzongeni, a wutshamu ga ku yima ka gona gi wa hi ni 32 wa timetro. Kasi ku maha lezo, va lo maha makhurisi ya ku bambatela hi ku tirisa maribye. Ka matlhelo yo kari, a makhurisi lawo ma wa hi ni 50 wa timetro hi ku leha.

Herodi a nga zangi a khunguvanyisa vaJuda kutani ku colopetela mitiro ya lomu tempeleni ni miphahlelo. Josefo a mutsali wa matimu wa muJuda, i wula lezaku Herodi i lo gonzisa vapristi va vaJuda a ku longisela maribye ni ku vatla, kasi ku nga ngheni munhu wa le handle lomu wutshanwini go basa.

Herodi a nga zi kotangi ku hanya kala a mbheta ntiro wakwe. Kala ka lembe ga wu 30 Nguveni ya Hina, a muako wu wa ha mahiwa kuringana 46 wa malembe. (Johani 2:20) A ntiro lowo wu mbhetisilwe hi zukulu-xinguwo wa Herodi, Agripa wa wumbiri, xikari ka zana ga malembe go sangula Nguveni ya Hina.

Hikuyini a vanhu va le Melita va nga alakanya lezaku mupostoli Paule i wa hi mudayi?

Za koteka ku ngha a vanhu vo kari va le Melita va kucetelwe hi tigonzo ta wukhongeli ga xiGreki. Wona lezi zi nga humelela anzhako ka loku Paule a panzekelwe hi taru le Melita, kota lezi zi tsalilweko ka bhuku ga Mitiro. A xikhati lexi Paule a nga chela mahlahla laha nzilweni kasi yena ni vanghana vakwe va nga panzekelwe hi taru va kuma ku kufumela, ku lo humelela nyoka yi namarela laha canjeni gakwe. Laha va nga wona lezo, a vahanyi va xihlale lexo va te ngalo: “Hakunene, munhu loyi mudayi, loyi hambu lezi a ponileko bimbini a Muphoti a nga mu vumeli lezaku a hanya.” — Mitiro 28:4.

A gezu ga xiGreki gi hunzuluselweko ku “Muphoti” ka vesi legi, gi wula ku “di’ke.” A gezu legi gi nga wula kululama hi ku gi hunzulusela hi kukongoma. Hambulezo, ka mikhuwo ya xiGreki a gezu Dike gi wa hi vito ga nungungulu wa xisati wa ku tirisa kululama kulamuleni. Zi wonekisa ku khwatsi i wa wonelela a maphikizana ya vanhu zonake a bika timhaka to fihlala ka nungungulu Jupiteri, kasi loyi a nga hi ni nanzu a tsayiswa. Hikwalaho, hi kuya hi mahungu yo kari, kuzilava a vahanyi va le Melita va wa alakanya lezi: “Hambu lezi Paule a ponileko bimbini, a nga zi koti ku ti fihla, wa poleka ka nungungulu Dike . . . hi ku tirisa nyoka.” Kanilezi va lo cica maalakanyo yabye a xikhati zi nga woneka kubaseni lezaku Paule i wa nga bayisiwangi.