A Biblia ga Bedell gi vunile vanhu lezaku va zwisisa khwatsi a Biblia
AXIKHATI lexi William Bedell a mufundisa wa muNgiza a ngaya le Irlanda hi 1627, i lo kuma xiyimo xo karata nguvu. A tiko ga Irlanda, legi gi nga tele nguvu hi wukhongeli ga Katolika, gi wa fumelwa hi vaProtestante va le Inglaterra. A vacice va tigonzo ta vaProtestante va wa sina va hunzulusele a Biblia giya ka tirimi tabye, tikweni gontlhe ga Europa. Hambulezo, i hava a nga ti komba na a khatala hi ku gi hunzulusela giya ka lirimi la xiIrlanda.
Bedell i wa karatekela lezaku a vanhu va wulawulako xiIrlanda ngha “va nga tsikiwi ku khatalelwa na ku rinzelwa lezaku kala loku va gonza xiNgiza.” Hikwalaho, i lo sangula ku hunzulusela a Biblia hi lirimi la xiIrlanda. Kanilezi, i lo kumana ni kukanetwa ka hombe nguvu, nguvunguvu hi vaProtestante. Hikuyini va nga maha lezo?
KUBELETELWA KA KU TIRISA XIIRLANDA
Bedell i lo ti nyika ntiro wa ku ti gonzisa xiIrlanda. A xikhati lexi a nga maha murangeli wa Faculdade Trindade le Dublin, ni laha a nga maha bixopo wa doropa ga Kilmore, i lo kuca zigonzani lezaku zi tirisa xiIrlanda. Hi lisine, a xikhati lexi Muzinza Elizabeth wo Sangula wa le Inglaterra a nga wumba Faculdade Trindade, i lo maha lezo kasi kuva ni vaxumayeli lava va nga wa ta gonzisa a vanhu a mahungu ya Biblia hi tirimi tabye ta mabeleko. Bedell i lo zama ku maha lezo.
Ka wutshamu gi nga wonelelwa hi bixopo le Kilmore, a kutala ka vanhu va wa wulawula xiIrlanda. Hikwalaho, Bedell i lo ti karatela kuva ni vaxumayeli va zi kotako ku wulawula xiIrlanda. I wa kuca vanhu hi moya wo fana ni magezu ya mupostoli Paule ma nga ka 1 Va Le Korinte 14:19, ma wulako lezi: “Lomu bandleni nzi ranza ku wula a ntlhanu wa timhaka ntsena hi kupima ka mina, kasi nzi fela ku gonzisa vanwani, ku hunza ku wula zana ga mazana ya timhaka hi lirimi limbe,” lezo na ku wuliwa lirimi li nga tiviwiko khwatsi.
Kanilezi, a varangeli vo kari va lo maha zontlhe va nga zi kota kasi ku mu tsikisa. Hi kuya hi vatsali va matimu, a vokari va tiyisa lezaku a ku tirisa a xiIrlanda zi wa hi ni “mhango Mufunweni” niku a vanwani va wula lezaku “ku wa hi kulwa ni Wuhosi.” A vokari va alakanya lezaku a vanhu va le Inglaterra va wa lava lezaku a xiIrlanda xi nga tiviwi. Hi kota ya lezo, ku lo vekiwa nayo wa lezaku a vanhu va Irlanda va tsika lirimi labye ni mudawuko wabye, va gonza xiNgiza ni mahanyela ya kona.
BEDELL A SANGULA NTIRO WA KU HUNZULUSELA A BIBLIA
Bedell a nga mbhelangi ntamu hi kota ya kubeletelwa loko ka nayo wa xikurumeta. Kusanguleni ka va 1630 i lo sangula ntiro wa ku hunzulusela a Biblia ga xiNgiza gi nga ha hi ku humesiwa (King James Version of 1611) giya ka xiIrlanda. I wa lava ku humesa a Biblia legi gi nga wa ta zwisisiwa hi vanhu vo tala hi laha zi kotekako ha kona. Hikwalaho, i lo karateka a alakanya lezaku a vanhu va zisiwana va wa nga ta zi kota ku hlota a Mitsalo va kuma ndlela ya wutomi ga pinzukelwa, loku ku hi lezaku va ha simama ku fihlelwa a Biblia hi xikhati xo leha. — Johani 17:3.
Bedell ku wa nga hi yena wo sangula ku zi wonisa lezo. Kwalomo ka 30 wa malembe nzhako, William Daniel loyi yenawu a nga hi bixopo, i wonile lezi zi nga karatisa zona kasi a munhu a gonza a lisine la Biblia “hi lirimi a nga li tiviko.” Daniel i wa sina a hunzulusele Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu yiya ka xiIrlanda. Makunu Bedell i lo sangula ntiro wa ku hunzulusela a Mitsalo ya xiHeberu. A Biblia ga Bedell gi patsa ntiro wakwe ni xipanze xo kari xi hunzuluselweko hi William Daniel. Hi magumo, a Biblia ga Bedell — ku nga Biblia go sangula gi hunzuluselweko gontlhe hi xiIrlanda — gi wa hi gona goce a Biblia ga xiIrlanda nzeni ka 300 wa malembe ma nga lanzela.
Bedell, loyi a nga hi tlhari ya hombe ya xiHeberu, i lo kombela a zisumbulwa zimbiri za ku wulawula xiIrlanda lezaku zi mu vuna ku hunzulusela a Biblia giya ka xiIrlanda. A xikhati lexi va ngaya mahlweni ni ntiro wabye, Bedell, kuzilava ni vavuni vakwe va vambiri vo tsumbeka, va lo hlola khwatsanyana a vesi ginwe ni ginwani kasi ku gi chukwatisa. Va wata na va kamba zokari ka Septuaginta ga xiGreki ni ka Biblia ga kale ga lisima ga xiHeberu — ku nga Biblia ga xiItalia gi hunzuluselweko hi Giovanni Diodati wa le Suíça.
A ntlawa wabye wu lo lanzela a zileletelo za vahunzuluseli va Biblia ga King James Version (lava a kutala kabye va nga tiviwa hi Bedell wutsumbu), niku va lo tsala a vito ga Nungungulu ka matshamu yo tala lomu ka Biblia gabye. Hi xikombiso, ka Eksodusi 6:3, va lo hunzulusela a vito ga Nungungulu vaku: “Iehovah.” A Biblia go sangula legi Bedell a gi tsalileko hi mandla gi hlayisilwe le Biblioteka ya Marsh, Dublin, le Irlanda. — Wona a kwadru “Bedell i simama ku alakanyiwa ni ku nyikwa lisima.”
HI KUGUMESA GI LO HUMESIWA
Bedell i lo mbheta ntiro wakwe kwalomo ka va 1640. Kanilezi a nga tekelangi ku wu humesa. Hikuyini? A xinwe xa zilo, hi lezaku i wa ha simama ku kanetiwa nguvu. A valala vakwe va lo tsala mapapilo ya ku tseketsela muhunzuluseli-tshinya wa Bedell, na va lava ku mu mbheta ntamu ka ntiro wakwe. Va lo tlhela va mu khoma va mu valela paxweni. Niku ahandle ka lezo, Bedell i lova lomu xikari ka gudjegudje ya hombe ya vahluwuki va kulwa ni xiNgiza, leyi yi humeleleko hi 1641. A vaIrlanda va lo vikela Bedell hi xikhati xo kari, hambu lezi a nga hi xisumbulwa xa muNgiza, na va maha lezo hi kota ya ku wona kukhatala kakwe hi vona. Hambulezo, hi kugumesa, a masochwa ya vahluwuki ma lo mu valela ka paxo ga xanisa ya hombe nguvu. Handle ko kanakana lezo hi zona zi nga hatlisisa kufa kakwe hi 1642. A nga zangi a wona kuhumesiwa ka ntiro wakwe.
Phajina ga vahumesi, ga Biblia ga Bedell gi tsalilweko kwalomo ka va 1640, gi humesiwa hi 1685
A Biblia ga Bedell gi wa hi kusuhani ni ku fuviswa a xikhati lexi a muti wakwe wu nga phangiwa wu tlhela wu hohlolelwa. Kanilezi, a munghana wakwe wa hombe i lo maha malulamiselo ya lezaku a kuma mahungu wontlhe ma nga hunzuluselwe hi Bedell. Hi kufamba ka xikhati, ma lo kumiwa hi Narcissus Marsh, loyi hi kugumesa a nga maha murangeli wa vabixopo le Armagh ni Mupristi wa hombe wa Chechi ya le Irlanda. Robert Boyle, a tlhari ya siensia, i lo mu vuna hi mali niku na a nga chavi nchumu i lo humesa a Biblia ga Bedell hi 1685.
GIVE ZAMBO GA GI TSONGWANI HAMBULEZO GA LISIMA NGUVU
A Biblia ga Bedell a gi zangi gi nyikiwa nguvu lisima misaveni yontlhe. Hambulezo, gi vunile nguvu lezaku ku kumiwa Biblia go zwisiseka khwatsi, nguvunguvu ka vanhu va wulawulako xiIrlanda — ku nga hi ntsena ka vanhu va Irlanda, kanilezi ni ka vanhu va le Escócia ni ka matshamu manwani. Makunu va wa zi kota ku tatisa xilaveko xabye xa moya laha va nga gonza Mhaka ya Nungungulu hi lirimi labye la mabeleko. — Mateu 5:3, 6.
“Loku hi lera a Biblia ga Bedell, hizwa a magezu ya Biblia hi lirimi la hina la mabeleko. A Biblia legi, give nchumu wa lisima nguvu lowu wu nga vulula nyangwa ya lezaku mina ni ngango wa mina hi gonza a lisine lo tangalisa leli li nga lomu Mitsalweni”
A Biblia ga Bedell ga ha simama ku vuna a varanzi va lisine la Biblia kala xikhatini xa hina. A wanuna wo kari a wulawulako a xiIrlanda, loyi zalezanyana a nga gonza lezi a Biblia gi zi gonzisako hakunene, i wula lezi: “Loku hi lera a Biblia ga Bedell, hizwa a magezu ya Biblia hi lirimi la hina la mabeleko. A Biblia legi, give nchumu wa lisima nguvu lowu wu nga vulula nyangwa ya lezaku mina ni ngango wa mina hi gonza a lisine lo tangalisa li nga lomu Mitsalweni.”