Alhazen

Alhazen i pswalilwe hi va 965 Nguveni ya Hina, le Basra lomu inyamutlha ku nga Iraque. A zvigondzo zvakwe zvi wa patsa ku gondza zviwoningo zva tilo, Quimica, Matematika, ku tira mababyi, tisimu, ni zva ku yelana ni ku wona (óptica), Física, ni ku tsala a magezu yo sasekiselwa (poema). I nchumu muni wu hi mahako hi mu bonga?

DHAMU GA CONGO WA NILO

Hi malembe yo tala, a vanhu va wulawula hi matimu ya Alhazen ni makungo yakwe ya ku hungula a kutsutsuma ka Congo wa Nilo. Kanilezvi a ntiro lowo wu mahilwe hi 1902 le Assuã, andzhako ka 1000 wa malembe.

Alhazen i no kombisa maalakanyo a nga hi nawo ya ku hungula a tindambi ni cikhati ca cihala le Gibhite. A maalakanyo lawo ku wa hi ku maha a dhamu ga Congo wa Nilo. A cikhati leci a hosi ya le Cairo, Caliph al-Hakim, a ngazwa mawonela lawo, i no vitanisa Alhazen le Gibhite kasi a ya maha dhamu. Laha a nga wu wona a congo lowo hi mahlo yakwe, Alhazen i no tekela a ku zvi wona ku a nga ta zvi kota. Hi ku chava a ku tsayisiwa hi hosi leyo ya mona, Alhazen i no ti mahisa ku khwatsi o hlanya kala a cikhati leci caliph a ngafa andzhako ka 11 wa malembe, hi 1021. Ka cikhati caleco Alhazen a nga vhalelwe hi kota ya lezvi va nga alakanya ku o hlanya, i wa kuma cikhati ca kutala ca ku maha zvilo zvin’wani.

BHUKU GA KU WULAWULA HI KUWONA NI KUWONINGA

A cikhati leci Alhazen a nga humesiwa i wa tsalile cipandze ca hombe ca 7 wa tivholume ta bhuku gakwe ga ku wulawula hi ku wona ni ku woninga (Livro da Óptica), ku nga bhuku gi woniwako “kota ga lisima nguvhu ka matimu ya Física.” Ka bhuku lego i wulawulile hi zvilo a zvi ringiseleko zva matshamela ya kuwonekela. Lezvo zvi patsa lezvi a kuwonekela ku ti avanyesisako zvona hi mivala yo hambanahambana, ni lezvi ku wonekisako zvona laha ka cibuku, ni lezvi ku cicisako zvona loku ku hundza hi ka matshamu yo hambanahambana yo kota lomu ka mati ni lahandle. I tlhelile a gondza lezvi a matihlo ma tirisako zvona ni matshamela ya wona.

Kwalomo ka malembe ya va 1200, a mabhuku ya Alhazen ma wa hundzuluselwe hi ka ciÁrabe maya ka ciLatini, niku andzhako ka lezvo a titlhari ta le Europa ti wa mu tshaha nguvhu lomu ka mahungu. Lezvi Alhazen a zvi tsalileko xungetano hi matshamela yo hambanahambana ya vhidro zvi vhunile titlhari ta le Europa ta ku maha mayokola lezvaku ti tsamba michini ya ku wona zvilo zva le kule ni lezvi zvi nga wonekiko hi mahlo hi ku veka vhidro mahlweni ka gin’wani.

MUCHINI WA CIKALE WA KU SUSA MIFOTA

Alhazen i polile a wutlhari-tshinya legi gi tirisiwako kasi ku susa a mifota a cikhati leci a nga maha leci ci vitaniwako kota muchini wo sangula wa ku susa mifota. A nchumu lowo i “kwartu ya munyama” yi nga ni cibhoxwana ci nghenisako a kuwonekela loku ku humesako mifananiso yi jimileko ya zvilo zvi nga lehandle hi laha ka khurisi ga lomu ndzeni ga cikwarutwana leco.

Hi va 1800 ku no engetelwa wutlhari gin’wani ka muchini wa cikale wa ku susa a mifota kasi ku susa a mifota yo kala ku vhinyeka. Give gihi wuyelo ga kona? Kuve kumahiwa ka muchini wa ku susa mifota. A michini yontlhe ya ku susa mifota yi nga kona nyamutlha ni tihlo ha goce zvi tirisa a ku khwatsi muchini wa cikale wa ku susa mifota.a

MATIRELA YA SIYENSYA

A nchumu wa lisima ni wa ku hlamalisa ka ntiro wa Alhazen kuve kukambisisa kakwe ka wukheta ka zvilo zva ntumbuluko. A mahela gakwe gi wa nga tolovelekangi masikwini yakwe. Ive munhu wo sangula wa ku kambisisa zvilo hi ku zvi ringisa niku i wa nga chavi a ku kaneta a timhaka ti nga woniwa kota ta wutlhari loku a zvikambelo zvakwe zvi komba ku a hi lisine.

A tirela ga siyensya inyamutlha gi nga songiwa hi mhaka leyi: “Komba leci ci ku kholwisako!” A vokari va wona Alhazen kota “papayi wa matirela ya siyensya ya nyamutlha.” Hi kota ya zvontlhe lezvo, hi ni zvigelo zvo tala zva ku mu bonga.