A TITLHARI ta siyensya ti sangulile lembe ga 2017 hi ku huwelela mahungu yo chavisa. Hi Janeiro a ntlawa wo kari wa titlhari ta siyensya wu tiyisile lezvaku a misava yi kusuhani nguvhu ni ku lova. Na ti tirisa Wachi go fananisa ga Siku ga Kulamula kasi ku komba lezvaku a misava yontlhe yi kusuhani ni ku welwa hi mhango yo tshisa, a titlhari ta siyensya ti engetele 30 wa tisegundo ka cikhati ci nga setilwe. Zvezvi a wachi ga siku ga kulamula gi setilwe ka ma 23:57 e 30 segundos — zvi kombako ku a mhango leyo yo tshisa ya misava yontlhe yi kusuhani nguvhu ku hundza ni cihi cikhati ka 60 wa malembe ma hundzileko.

A titlhari ta siyensya ti na ni makungo ya ku maha kambisiso wun’wani hi 2018 kasi ku wona ku a misava yi laha kusuhani ku ya chikela kwihi ni ku lova. Xana a wachi ga siku ga kulamula gi komba a mhango yi tshinelako yo kala yi nga se maheka? U zvi wonisa kuyini? Kasi a tiko legi giya kwihi? U nga ha ci wona kota ciwutiso co karata. Hakuva hambu titlhari ta siyensya a ti zwanani ka mhaka leyi. A hi vontlhe va kholwako lezvaku a misava yi ta lova.

A vanhu va timiliyoni va rindzela zvilo zva zvi nene zvi to maheka cikhatini ci tako. Va wona zvikombiso zvo dlunyateka zvi kombako lezvaku a vanhu ni misava zvi ta tshama kala kupindzuka ku tlhela kuva ni wutomi ga gi nene ku hundza zvezvi. Zva tsumbeka zvikombiso lezvo? Kasi a tiko legi giya kwihi? Gi ta pona?

LOKU ku hi lezvaku wa karateka kutani kuchaviswa hi mahungu yo biha u ma zwako, a hi wena wece. Hi 2014, Barack Obama loyi a nga hi hosi ya Estados Unidos, i nyikile a mawonela ya ku hi kota ya wubihi gontlhe gi haxiwako, a votala va chikelela a magumo “yaku a misava ya cica nguvhu . . . niku a ku na munhu a nga zvi kotako ku yi wonelela.”

Hambulezvo cikhatanyana ndzhako ka ku wula lezvo, i wulawulile hi kuhiseka hi mizamo yi mahiwako kasi ku lulamisa a zvikarato zvo tala laha misaveni. I wulile ku a mizamo ya mifumo yo kari “mahungu yo saseka” a tlhela aku i wa “rindzela zva zvi nene.” Hi magezu man’wani, i wulile ku a mizamo ya vanhu yi mahiwako hi zvigelo zvi nene yi nga maha ku a misava yi nga welwi hi mhango yo tshisa.

A votala va ni mawonela yalawo. Hi cikombiso, a vokari va tsumba a siyensya leyi yi tsumbisako ku lulamisa a zvikarato zva misava hi ku tirisa tekinolojiya. A tlhari yo kari ya ku kambisisa a tekinolojiya ya ku tsala ni ya ku tsamba zvilo yi wulile lezvaku lomu ka va 2030, “a tekinolojiya ya hina yi tava ni ntamu nguvhu niku hi va 2045 a ha ha wuli.” I engetele aku: “Hi maha zvilo zvo hlamalisa. Hambu lezvi hi kumanako ni zvikarato zva hombe nguvhu, hi ni ntamu wa ku zvi hlula.”

Khwatsi-khwatsi a misava yi bihile a ku ya chikela kwihi? Xana hakunene a misava yi laha kusuhani ni ku welwa hi mhango yo tshisa? Hambu lezvi a titlhari ta siyensya ni mifumo va huwelelako a mahungu ya kutsumba, a vanhu vo tala a va zvi tivi ku a tiko giya kwihi. Hikuyini?

ZVIBHAMU ZVO DAYA NGUVU. Hambu lezvi a Tlhangano wa Matiko ni tihlengeletano tin’wani va ti karatako nguvhu, a va zvi koti ku mbheta zvibhamu zvo daya nguvhu. A ku hambana ni lezvo, a varangeli vo nonoha a va cheli kota hi milayo ya ku wonelela kumahiwa ka zvibhamu. A matiko ma nga ni matimu ya zvibhamu zvo daya nguvhu ma lomu ko zama ku lungisa zvibhamu zvabye zva kale ma tlhela ma maha zvin’wani zvo daya nguvhu. Lawa ma nga kala ma nga hi na zvibhamu zvo tala, zvezvi ma na ni zvibhamu zva ku daya vanhu vo tala hi khati gin’we.

A kulonga ka matiko ka kulwa yimpi ya hombe a ku hundza ni cihi cikhati zvi maha tiko gi chavisa ku hanya ka gona, hambu ka cikhati ca “kurula.” A bhuku O Boletim dos Cientistas Atômicos gi wula lezvi: “Hi cikombiso, a zvibhamu zvo daya vanhu vo tala hi khati gin’we zvaku zvi dhuwuka na zvi nga thithiwangi hi munhu kutani ku wonelelwa, zva vanga kuchava.”

A WUTOMI GA HINA GI LE MHANGWENI. A siyensya a yi zvi koti ku lulamisa zvikarato zvontlhe zva wutomi ga hina. A mababyi ya mbilu, ni ya ku kuluka nguvhu (Obesidade) maya ma andza; a kuchakisiwa ka moya, ni kudzaha, ni zvilo zvin’wani zvi vangako mababyi zvonawu zviya zvi andza nguvhu. Kufa vanhu va tsandza-vahlayi hi mababyi yo tala yo tshisa yo kota kankru, mababyi ya mbilu, ni dhiyabheti. A ntsengo wa lava va xaniswako hi mababyi man’wani yo tshisa a ku patsa ni mababyi ya maalakanyo wuya wu engetela. Ka malembana lawa ku polekile mitungu ya mhango nguvhu yo kota Ebhola ni Zika. Hi ku songa: A vanhu a va zvi koti ku wonelela mababyi, niku zvi wonekisa ku khwatsi a ku na kutsumba ka ku ma ta mbhela!

KUONHIWA KA NTUMBULUKO HI VANHU. A tifabrika ti simama ku chakisa moya. Lembe ni lembe kufa timiliyoni ta vanhu hi ku hefemula moya wa chaka.

A vanhu ni tihlengeletano ta mufumo va simama ku hoxetela chaka ga cipitali ni ga wurimi, ni miplaxtiko, ni zvilo zvin’wani zvi chakisako lomu mabimbini. A bhuku Encyclopedia of Marine Science gi ngalo: “A zvilo lezvo zva chaka zvi chelela a vhenene a zvihari zva bimbi ni tisinya, zvin’we ni vanhu va gako zvihari lezvo zvi kumileko vhenene.”

Niku a mati ya ku basa maya ma mbhela. Robin McKie a tlhari ya siyensya ya muBritaniko i tlharihisa lezvi: “A misava yi yimisana ni kuvhumaleka ka mati ku to khumba misava yontlhe.” A mifumo yi wula lezvaku a cikarato ca kuvhumaleka ka mati ci vangiwa nguvhunghuvhu hi vanhu niku ci ni mhango nguvhu.

TIMHANGO TA NTUMBULUKO. A bhubhutsa, ni cingulu, ni cipupuri, ni kutsekatseka ka misava zvi vanga tindambi ti onhetelako zvilo zvo tala, ni ku dhilimuxela misava ni zvilo zvin’wani. Inyamutlha a timhango leti ta ntumbuluko ti daya vanhu vo tala kutani ku va khumba hi ndlela yo kari. A cigondzo ci humesilweko hi hlengeletano ya le Estados Unidos yi wonelelako ku mahiwa ka miavhiyawu ni zvilo zva laha moyeni yi komba ku ku tava “ni zvingulo zva hombe, ku engeteleka ka kuhisa, ni tindambi ti landzelwako hi zvihala zva hombe.” Xana a ntumbuluko wu ta lovisa a vanhu?

Zva koteka ku u alakanya timhango tin’wani ti nga humelelako. Kanilezvi, a wu nge kumi mihlamulo yo tsakisa xungetano hi lezvi zvi tako hi ku kambisisa a zvilo zvontlhe zvo biha zvi humelelako nyamutlha kutani hi ku ingisela lezvi zvi wuliwako hi vapolitika ni titlhari ta siyensya. Hambulezvo, kota lezvi zvi kumbukilweko ka ndzima yi hundzileko, a vanhu vo tala va kuma mihlamulo yo tsumbeka ya zviwutiso xungetano hi lezvi zvi mahekako laha misaveni ni wumandziko. Hi nga yi kuma kwihi a mihlamulo ya zviwutiso lezvo?

Hi cikombiso, wona zviphrofeto zva Bhibhiliya zvi landzelako:

• ‘A tiko gi ta vhukela tiko, ni mufumo wu ta vhukela mufumo; ku tava kona tindlala ni kutsekatseka ka misava matshan’wini ma tsalangeneko.’ — Mateu 24:7.

• ‘A masikwini yo gumesa ku ta chikela a zvikhati zva zvikarato. Hakuva vanhu va ta ti randza wutsumbu, a varandzi va mali, a vamatshandza, a va manyanga, a va tihlamba, a va nga ingisiko vapswali vabye, a va nga bongiko, a va nga basangiko, lava va nga randziko a va ka kabye, lava va nga tsetseleliko, a valumbeti, lava va nga tiviko ku ti khoma, lava va lunya, lava va nga randziko zvinene, lava va nga tsumbekiko, va cikanikani, va ti kukumukisako, lava va randzako ku ti tsakisa ku hundza ku randza Nungungulu.’ — 2 Timote 3:1-4.

A zviphrofeto lezvi zvi tlhamusela a matshamela ya tiko lawa ma mahako a vokari va wula lezvaku a tiko giya gi biha nguvhu hi ndlela yo kala ku woneleleka. Hakunene a ku na munhu a zvi kotako ku wonelela tiko. Hi kuya hi Bhibhiliya, a vanhu a va na wutlhari ni ntamu wa ku lulamisa zvikarato hi kumbhelela. Lezvo zvi vekiwa kubaseni hi mitsalo yi landzelako:

• ‘Yi kona ndlela yi wonekako ka munhu na yi lulamile; kanilezvi magumo ka yona yi yisa kufeni.’ — Mavingu 14:12.

• ‘Mun’we a fumela mun’wani a mu yisa khombyeni.’ — Mutshawuteli 8:9.

• ‘A munhu a nga zvi koti ku lulamisa a mazambo yakwe.’ — Jeremiya 10:23.

Loku a vanhu va wo simama ku maha zvontlhe va zvi lavako, a misava yontlhe yi wa ta welwa hi khombo ga hombe. Kanilezvi zvi nga ta humelela! Hikuyini? Wona lezvi a Bhibhiliya gi zvi wulako:

• Nungungulu i ‘yimisile misava zviseketelweni zva yona, yi nga tsekatseki kala kupindzuka.’ — Lisimu 104:5.

• ‘A cizukulwana cin’we ca hundza kuta cin’wani, kanilezvi a misava yi tshamile kala kupindzuka.’ — Mutshawuteli 1:4.

• ‘A valulamileko va taga tshomba ya tiko, va aka ka gona kala kupindzuka.’ — Lisimu 37:29.

• ‘A mavele ma ta pfuna nguvhu tikweni ni lomu hehla ka zvitsunga.’ — Lisimu 72:16.

A tigondzo leti ta Bhibhiliya ti nyika mihlamulo yo zwala. A vanhu va nga ta lova hi kuchakiswa ka misava, hi tindlala ni kuvhumaleka ka mati, kutani ntungu wa misava yontlhe. A misava yi nga ta loviswa hi mabhomba nukleyari. Hikuyini? Hakuva Nungungulu i kari a wonelela a wumandziko ga wuako ga hina. Lisine ku Nungungulu i tsika vanhu va tlhatlheka ku hlawula lezvi va zvi lavako. Hambulezvo va tshovela mihandzu ya zviboho zvabye. (Va Le Galatiya 6:7) A misava a yi fani ni citimela ci ndlengandlengako ci lavako ku gumesa hi ku maha mhango yo tshisa. Nungungulu i yimisile mimbhingano ya zvikarato lezvi a vanhu va nga ti vangelako. — Lisimu 83:18; Mahebheru 4:13.

Kanilezvi Nungungulu i ta maha zvo hundza lezvo. I ta tisa “kurula ka hombe.” (Lisimu 37:11) Lezvi zvi tlhamuselweko ka ndzima leyi zvilo zvitsongwani ntsena cikari ka zvilo zvo tala zvo saseka zvi to maheka cikhatini ci tako lezvi a timiliyoni ta Timboni ta Jehovha ti zvi tivileko hi ku gondza Bhibhiliya.

A Timboni ta Jehovha i hlengeletano ya misava yontlhe ya vavanuna ni vavasati va titanga to hambanahambana va tako hi ka zvipandze zva mahanyela yo hambana. Va khozela Nungungulu mun’we wa lisine, loyi a vito gakwe ku nga Jehovha, kota lezvi gi kombisiwako lomu ka Bhibhiliya. A va chavi lezvi zvi to maheka cikhatini ci tako hakuva a Bhibhiliya gi ngalo: ‘Jehovha loyi a vangileko matilo; Nungungulu wutsumbu loyi a wumbileko misava, a yi yimisa, a yi tiyisa; a nga yi mahi a kuva ciwula, kanilezvi a yi mahela kuva wutshamu go aka kona, i ngalo: Hi mina Jehovha, a ku na mun’wani.’ — Isaya 45:18.