Xana Awuswi Tiva?
Ndlela leyi Sinagoga ali tshamise xiswona kolomuya ka malembe ya 1 kuya ka 100: Dezenyu leli li hambeliwe kuhi komba ndlela leyi a sinagoga leli kumiweke aGamla, doropa lelinga kolomuya ka 10 km ni N’walungu wa Lwandle la le Galileya, ali tshamise xiswona. Lihi pfuna kuvona ndlela leyi kumbexana masinagoga ya khale ama tshamise xiswona.
Masinagoga Ma Sungulise Kuyini?
A rito lelinge “sinagoga” li ta hi ka rito la Xigriki leli vulaka “nhlengeletano” kumbe “kuhlengeletana”. Rito leli la fanela hikuva aminkameni ya khale Vayuda ava hlengeletana kona leswaku va djondzisiwa nawu ni kugandzela Xikwembu. Matsalwa ya Xiheberu ama vulavuli hi ndlela yokongoma hi masinagoga kambe ndlela leyi kuvulavuliwaka hi wona ka Matsalwa ya Xigriki yi kombisa leswaku hi malembe ya 1 kuya ka 100 tindhawu leti se ati tolovelekile.
Vativi vanyingi va kholwa leswaku masinagoga ma sungule ankameni lowu Vayuda ava li wuhlongeni aBabilona. Buku leli vitaniwaka Encyclopaedia Judaica li vula leswi: “Tani hileswi Vayuda lava yisiweke aBabilona avangaha li na Tempele, ava hamba va tlhangana, swinga yendleka hi Mughivela, leswaku va djondza Matsalwa. Ava yendla leswi hikusa ava titwa va li ni xilaveko xa kuchavelelana hileswi ava li ka tiko la ku ahi la vona.” Swi tikomba ingaku loko se va humesiwile awuhlongeni la Babilona, Vayuda va yake masinagoga hinkwaku lomu ava ya tshama kona leswaku va hambeta va tlhangana akuva va khongela ni kudjondza Matsalwa xikan’we.
Ka malembe ya 1 kuya ka 100, Vayuda lava ava hangalakile a Mediterâneo, Médio Oriente kupatsa ni Israyele ava tirhisa masinagoga tani hi tindhawu ta wugandzeli naswona ava lulamisa swilo swotala leswi yelanaka ni wutomi la siku ni siku la tindhawu toleto. Mudjondzisi wa univhersidadi la Xiheberu la le Yerusalema, Lee Levine, a vule leswi: “[Masinagoga] ama tirhiseliwa kudjondza ka wona, kuyendla minkhuvo yohlawuleka ni kulalela hi mughivela, kuyendla swiboho swa wuyavanyisi ni kuyamukela minyikelo leyi ayi tirhiseliwa kupfuna swisiwana. Ama tlhela ma tirhisiwa tani hi tindhawu ta minhlangano ya politika ni ya timhaka tin’wana leti yelanaka ni wutomi la siku ni siku.” Mudjondzisi lweyi a tlhele a yengetela a ku: “Lexi axi nyikiwa lisima swinene aku li minhlangano leyi yelanaka ni wugandzeli.” Hi mhaka leyo, aswihi hlamalisi kutwa leswaku Yesu a atolovela kuya ka masinagoga. (Marka 1:21; 6:2; Luk. 4:16) A adjondzisa ni kukhutaza lava a va li kona. Pawulo axi tekelile xikombiso xa Yesu. Ndzhaku nyana ka loko bandla la Wukreste li wumbiwile, a chumayele hintamu ka masinagoga. Lava ava lava kuva kusuhi ni Xikwembu avaswi rhandza kuya ka masinagoga. Hi mhaka leyo, loko a fika ka doropa lokarhi, ndhawu yosungula leyi Pawulo a aya ka yona aku li sinagogeni la le kolaho. — Mint. 17:1, 2; 18:4.