Mareferensiya ya Xibukwana xa Minhlanganu ya Mahanyelo ni Ntirhu

4 KUYA KA 10 KA JUNHO

XUMA XINGA KA RITU LA XIKWEMBU | MARKA 15-16

“Swiprofeto Leswi Hetisekeke ka Yesu”

tinhlamuselu todjondza ha tona ka nwtsty ta Marka 15:24, 29

vayavelana swiyambalu swa yena: A rungula la Yh 19:23, 24 lini wuxokoxoko leli yengetelekeke lelinga vuliwiki hi Matewu, Marka na Luka: Swile rivaleni leswaku masocha ya Roma matirhise kuhlahluva ka swiyambalu swa le handle swa Yesu. Maswiyave ‘hi mabutsa ya mune [kumbe swiphemu swa mune], maphakelana ha swona’; vona avanga lavi kuhandzula xiyambalo xa le ndzeni, kutani va hlahluve hi tinhlolo, kutiva leswaku axitava xa mani. Kuhlahluva koloko ku hetisise Ps 22:18. Switikomba aswi tolovelekile kuva vadlayi va swigevenga vahlayisa mpahla ya swona, kutani naswinga se dlayiwa swigevenga aswitekeliwa mpalha ya swona ni swilo swin’wana leswi aswi swilumba. Swoleswo aswiyendla leswaku swi tsongahatiwa swinene.

vahlakahla nhloko: Hintolovelo avayendla leswo vali karhi va vula maritu ya kupoyila, ya kufedula kumbe yodelela. Navanga swixiye, vahundzi va ndlela va hetisise xiprofeto lexi kumekaka ka Ps 22:7.

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Marka 15:43

Yosefa: Kuhambana hambana ka wuxokoxoko leli vatsali vatiyevhangeli valinyikelaka malunghana na Yosefa ku kombisa kuhambana ka wumunhu la vona. Matewu lweyi aali muhakelisi wa tinemba axiye leswaku Yosefa aali “mun’we wa mufuwi wa le Arimateya”; Marka lweyi aatsalela ngopfungopfu Varhoma, ate Yosefa aali “Doda rochaviseka ngopfu ra huvu”, lweyi na yena aalangutela mfumu wa Xikwembu; Luka, dokodela lweyi wa musa, ate “aali munhu lwenene wolulama”, lweyi aangapfumelanga a kungu la vona lodlaya Yesu; kasi Yohane yexe avule leswaku Yosefa aali “mudjondzisiwa wa Yesu kambe xihundleni, hi kuchava Vayuda.” — Mt 27:57-60; Mr 15:43-46; Lk 23:50-53; Yh 19:38-42.

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Marka 15:25

nkarhi wa vunharhu: Ku vuliwa kolomo ka ma 9 wora wa nimixo. Van’wana va li leswinga ka rungula leli, swa lwisana ni leswinga ka rungula la Yh 19:14-16, lelinge: “awu lava kuva nkarhi wa wuntlhanu na wun’we” loko Pilato a nyikela Yesu leswaku a dlayiwa. Hambi leswi matsalwa manganyikeliki nhlamuselo lowuheleleke wa kuhambana loku, laha kuni swokarhi leswi hinga swi kambisisaka: Marungula ya Tiyevhangeli matwanana loko swita mhakeni ya nkama lowu swiyendlakalo swa siku la wugamu la Yesu amisaveni swihumeleleke ha wona. Marungula ya mune hinkwawu ka wona makombisa leswaku vaprista ni madoda vahlanganile loko lixa, vagama vateka Yesu vamuyisa ka Mufumi wa Rhoma Ponto Pilato. (Mt 27:1, 2; Mr 15:1; Lk 22:66–23:1; Yh 18:28) Matewu, Marka na Luka va rungula leswaku nkama lowu Yesu se aali amhandzeni, munyama wu wele misava “kusukela hi nkarhi wa wuntlhanu na wun’we, kuyafika ka nkarhi wa wuntlhanu ni mune.” (Mt 27:45, 46; Mr 15:33, 34; Lk 23:44) Xin’wana xingahavaka xiyendle leswaku nkama wa kugongodzeliwa ka Yesu wunga fani, hileswaku kubiwa hi xisepu aswi tekiwa kuli xiyenge xa kugongondzeliwa. Minkama yin’wana munhu aabiwa ngopfu hi xisepu aza afa. Yesu afanele abiwe ngopfu la ka kuva swi bohe leswaku kulaviwa munhu mun’wana leswaku a murhwalela mhandze ya nxanisu, ndzhaku ka loko atirhwalele mhandze yoleyo naali yexe. (Lk 23:26; Yh 19:17) Loko kubiwa hi xisepu aswitekiwa tani hi masungulo ya kugongondzeliwa, kufanele kuhundze nkama wo karhi na Yesu angase gongondzeliwa amhandzeni ya nxanisu. Mt 27:26 na Mr 15:15 loko tiseketela mhaka leyi, tikombisa kubiwa ni kugongondzeliwa swin’we. Hi kolaho, vanhu vohambana hambana vangaha tsala minkama leyinga faniki ya ku gongondzeliwa ka Yesu, swiya hileswaku akuli nkama muni loko ha mun’we wa vona a languta dlambu nkama lowu Yesu aali kubiweni ni ku gongodzeliwa. Leswo swingaha hi yendla hitwisisa leswaku hi mhaka muni Pilato a hlamalile loko atwa leswaku Yesu afile, na kaha kuhundza nkama wutsongo ndzhaku ka loko agongondzeliwile amhandzeni. (Mr 15:44) Kuyengetela ka leswo, makhambi manyingi vatsali va Bibele vatirhisa mayendlelo lawa ya kuyava siku hi mune wa swigava, leswi xin’wana ni xin’wana xa swona xinga ni mawora manharu, hi laha swiyendliweke ha kona ni ka wusiku. Kuyava siku hi ndlela leyi, swi hlamusela xivangelo xova minkama yotala ku vulavuliwa hi wora ya wunharhu, wora ya wuntlhanu na yin’we ni wora ya wuntlhanu na mune. Minkama leyi ayi kontiwa kusukela kolomo ka 6 wora wa nimixo. (Mt 20:1-5; Yh 4:6; Min 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Handle ka leswo, hakanyingi vanhu avangana mawachi. Hikolaho, nkama awutolovela ku vuliwa hi ritu lelinge “kolomu ka” kumbe “awulava kuva”, hi laha hi swikumaka ha kona ka Yh 19:14. (Mt 27:46; Lk 23:44; Yh 4:6; Min 10:3, 9) Hi kusonga: swingaha yendla Marka a katse ka rungula la yena kubiwa, ni kugongondzeliwa amhandzeni; kuve Yohane aavulavula ntsena hi kugongondzeliwa amhandzeni. Vatsali hi vambirhi vangahava va tshindzete nkama lowu va wu vuleke ka yin’we ya minkama leyinga ndzeni ka xigava xa mawora manharhu, lexinga kusuhi ni nkama lowu va wu vuleke. Kutani Yohane atirhise xiga lexinge “aswilava kuva nkarhi wa” loko a kombetela ka nkama lowu awuvuleke. Swilo leswi, swingava swiyendlile leswaku kuva ni kuhambana ka minkama leyi vuliweke ka marungula lawa. Hi wugamu, kuva Yohane lweyi atsaleke na kuhundze makume ya malembe, atsale nkama lowu wu tikombaka wu hambane ni lowu wu nyikeliweke hi Marka, swi kombisa leswaku Yohane aangokopiyara ntsena leswi aswi tsaliwe hi Marka ka rungula la yena.

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Marka 16:8

hikuva avachava: Hikuya hi mabuku lamanga kona yakhale yotsaliwa hi voko ya xiyenge xa wugamu xa buku la Marka, a Evhangeli leyi yi gama hi maritu lamanga ka ndzimana 8. Van’wana vali leswi mahetelelo lawa manga ya xitshuketa, aswi twali leswaku mangava wona mahetelelo ya buku. Hambi swili tanu, hi kolaho ka ndlela leyi hakanyingi Marka aatsala ha yona, mavonelo ya vanhu volavo amatirhi. Kutlula kolano, swidjondzi, Jeronimo (wa kolomo ka 347 kuya ka 419/420) na Eusebio (wa kolomo ka 260 kuya ka 339 E.C), swikombisa leswaku rungula lotshembeka leli tsaliweke ligimeta hi maritu lamange: “hikuva avachava”.

Kuni mabuku yosiyana siyana ya kutsaliwa hi voko ya Xigrika ni man’wana manga hundzuluxeliwa hi tindzimi tin’wana, lamanga yengetela mahetelelo yoleha ni mahetelelo yokoma ndzhaku ka ndzimana 8. A mahetelelo yoleha (manga ni 12 wa tindzimana leti yengetelekeke) makumeka ka Códice Alexandrino, Códice de Ephraem Syri rescriptus ni Códice Bezae Cantabrigiensis, hinkwawu i ya xikarhi ka malembe ya kolomo ka 400 na 500 E.C.. Naswona mahumelela ka Vulgata latina, ka Siríaco curetoniano ni ka Pesito siríaca. Hambi swili tanu, amahumeleli ka mabuku mambirhi ya Xigrika yotsaliwa hi voko lamanga rhanga mahumesiwa kolomo ka malembe ya 400 E.C, kunga Códice Sinaítico ni Códice Vaticano kumbe ka Códice Sinaítico siríaca ya kolomo ka 400 na 500 E.C, kumbe saídico do copta kunga buku la Marka la khale lotsaliwa hi voko. Hi la kufanaka, mabuku ya khale ya Marka hi xiArmeniano ni xiGeorgiano ma gamela ka ndzimana 8.

Mabuku man’wana ya Xigrika ya kutsaliwa hi voko ni lawa ma hundzuluxiweke ka tindzimi tin’wana ma ni mahetelelo yokoma (manga ni maritu mangali mangani). A Códice Regius litsaliwileke kolomo ka 700 kuya ka 800 E.C lini mahetelelo ha mambirhi, naswona marhanga hi mahetelelo yokoma. Mahetelelo lawa masungula hi kuvula leswaku maritu ya mahetelo ama tirhisiwa hi varhangeli kumbe vavanuna lava ava b’aliwa tintlhari, kutani vona va pfumela leswaku avana wulawuli ka maritu wolawo.

MAHETELELO YOKOMA

Mahetelelo yokoma makumekaka ndzhaku ka Marka 16:8, amayendli xiyenge xa matsalwa lama huhuteliweke. Wona mali:

Kambe swilo hinkwaswu leswi lerisiweke vaswihlamusele hi ku komisa ka lava avali na Petro. Kutlula kolaho, ndzhaku ka swilo leswi, Yesu hi yexe, arhumela ha vona kuhuweleliwa loku kwetsimaka ni lokunga wonhakiki, ka kuponisiwa lokunga heliki. Kusukela awuxeni kuya awupela djambu.

MAHETELELO YOLEHA

Mahetelelo yoleha makumekaka ndzhaku ka Marka 16:8 amayendli xiyenge xa matsalwa lama huhuteliweke. Wona mali:

⁹ Loko Yesu apfukile kufeni, ni mpundzu wa siku lerosungula ra vhiki, arhanga atikomba ka Mariya wa Magadala, anga wansati lweyi Yesu aahlongolile madimoni ya ntlhanu ni mambirhi ka yena. ¹⁰ Mariya ayativisa vadjondzisiwa lava’wana va Yesu lava avali nkosini, na varila; ¹¹ Loko vona vatwa lesvaku Yesu wahanya, ni lesvaku avoniwile hi Mariya, avasvikholwanga. ¹² Ndzhaku ka svona atikombisa hi xivumbeko xin’wana ka vambirhi va vona, loko vali ndleleni yohuma doropeni. ¹³ Vona vatlhela, vayarungulela lavan’wana, kambe na vona lava avavakholwanga. ¹⁴ Kuheteleleni, Yesu atikomba ka lava va khume na mun’we loko vali kujeni; kutani avasola hi lesvi avakala kupfumela ni lesvi avani timbilu tononon’hwa, hikuva avangapfumelanga ka lava va muvoneke loko apfukile kufeni. ¹⁵ Kutani aku ka vona: “Fambani misaveni hinkwayu miyahuwelela evhangeli ka swivumbiwa hinkwasvo. ¹⁶ Lweyi angatapfumela, ava akhuvuliwa, ataponisiwa; kambe lweyi angapfumeliki, atayavanyisiwa. ¹⁷ Mahlori lamangatayendliwa hi lavapfumelaka hi lawa: Hi vitu ra mina vatahlongola madimoni; vatavulavula tindzimi letimpsha; ¹⁸ Vatakhoma tinyoka hi mavoko; kutani hambi vanganwa leswidlayaka, svingakala svingavayendli nchumu; vatatlhanteka mavoko ka lava vavabzaka, vavahanyisa.” ¹⁹ Kuteloko hosi Yesu avulavulile na vona, atlakuliwa aya tilweni, ayatshama vokweni ra xinene ra Xikwembu. ²⁰ [Loko vali vona, vasuka vafamba, vayahuwelela evhangeli hinkwako, hosi yilikarhi yitirhisana na vona, yitiyisa maritu ya yona hi mahlori lawa amahumelela nkarhini wolowo.]

11 KUYA KA 17 KA JUNHO

XUMA XINGA KA RITU LA XIKWEMBU | LUKA 1

Lavetela Xuma xa Moya

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Luka 1:76

wena uta rhangela mahlweni ka Yehovha: Yohane Mukhuvuli aata “rhangela mahlweni ka Yehovha” hikuva aata pfulela ndlela Yesu, lweyi aata yimela Yehovha Tatana wa yena, naswona aata hi vitu la Tatana wa yena. — Yh 5:43; 8:29

18 KUYA KA 24 KA JUNHO

XUMA XINGA KA RITU LA XIKWEMBU | LUKA 2-3

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Luka 2:41

vapsali va yena avatolovela: Nawu awunga sindzisi leswaku vavasati vaya akutlangeleni ka Páscoa. Hambi swili tanu, Mariya aani mukhuva wa kufamba ni nuna wa yena Yosefa ka liyendzo la lembe ni lembe loya Yerusalema ka nkhuvu wa Páscoa. (Eks 23:17; 34:23) Lembe ni lembe vona avayendza kolomo ka 300 km ya kufamba ni ku vuya hi Yerusalema, swin’we ni ndjangu wa vona lowu awuya wu kula.

tinhlamuselu todjondza ha tona ka nwtsty ta Luka 2:46, 47

kuvavekela swivutiso: Hi laha swi kombisiweke ha kona hi lava ava yingisela Yesu, swivutisu swa yena aswinga li swa wun’wanana, kumbe swa ku lava ku hetisisa kunavela ka yena. (Lk 2:47) Ritu la Xigrika lelinge, “avavekela . . . swivutisu”, nkama wun’wana lingaha vula muxaka wa swivutisu leswi yendliwaka loko kukambisisiwa timhaka kumbe tithetiwa. (Mt 27:11; Mr 14:60, 61; 15:2, 4; Min 5:27) Vatsali va matimu va vula leswaku varhangeli lava kulu va wukhongeli ava ni mukhuva wa kutshama a tempeleni ndzhaku ka nkhuvu leswaku vadjondzisa. Avatolovela kuyendla leswo ka lin’we la mavharanda lamakulu lawa amali kona atempeleni. Vanhu ava tshama kusuhi ni vavanuna lava, leswaku vava yingisela ni kuvavekela swivutisu.

vahlamala: Ndlela leyi ritu la Xigrika “kuhlamala” litirhisiweke ha yona lana, likombisa kuhlamala hi kuphinda phindha.

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Luka 2:51, 52

aatshama avayingisa: Kumbe “ahambeta ati veka hansi; ahambeta avayingisa.” Ndlela leyi ritu la Xigrika litirhisiweke ha yona likombisa leswaku ndzhaku ka loko ahlamalise vadjondzisi atempeleni hi wutivi leli aali na lona la Ritu la Xikwembu, Yesu atlhelele kaya naswona a hambete ayingisa vapsali va yena. Kuyingisa ka yena akuli ni lisima swinene kutlula kuyingisa ka vana van’wana; hi kuyingisa ka yena, aahetisisa a Nawu wa Moxe hi kuhelela. — Eks 20:12; Ga 4:4.

Lavetela Xuma xa Moya

tinhlamuselu todjondza ha tona ka nwtsty ta Luka 2:14

kurhula akuve misaveni ka vanhu lava xivatsakelaka: Mabuku man’wana ya kutsaliwa hi voko mani maritu lawa mangaha twisisiwaka hi ndlela leyi “nakambe kurhula amisaveni, ka vanhu lava xivatsakelaka,” Matsalelo lawa matolovelekile ka wuhundzuluxeli lokarhi la Bibele. Kambe ndlela leyi Tradução do Novo Mundo liswi vekaka ha yona li ni nseketelo lowu tiyeke wa mabuku yotsaliwa hi voko. Xitivisu lexi xa tintsumi axi vule leswaku Xikwembu xi tsakela vanhu hinkwavu, kunga khataliseki matshamelo kumbe swiyendlo swa vona. Matshan’wini ya leswo, xi vulavula hi lava vangata tsakeliwaka hi Xikwembu hi leswi vakombiseke lipfumelo la ntiyisu ka xona ni kuva va ve valandzeli va n’wana wa xona. — Vona nhlamuselu yodjondza ha yona ya vanhu lava xivatsakelaka ka ndzimana leyi.

vanhu lava xivatsakelaka: A ritu la Xigrika eu·do·kiʹa lingaha vula “kuyamukeleka kumbe kutsakeliwa”. Ritu leli yelanaka ni leli, litirhisiwa ka Mt 3:17; Mr 1:11; na Lk 3:22 (vona tinhlamuselo todjondza ha tona ta Mt 3:17; Mr 1:11), loko Xikwembu xi vulavula hi Yesu ndzhaku ka loko a khuvuliwile. Ritu leli, linyikela hlamuselo wa xisekelo wa maritu “kuyamukela; kuva u tsakisiwa swinene hi; kuvoniwa kahle; kuyenelisiwa hi”, kunga Ritu la Xigrika leli tirhisiweke ka tidzima letinga laha henhla (an·throʹpois eu·do·kiʹas). Ritu leli lingaha tlhela likombetela ka vanhu lava tsakeliwaka hi Xikwembu.

25 KA JUNHO KUYA KA 1 KA JULHO

XUMA XINGA KA RITU LA XIKWEMBU | LUKA 4-5

vona xifanisu ka nwtsty

Xihlungwa xa Tempele

Sathana angava ateke Yesu hi ku kongoma amuveka axihlungweni [kumbe “ndhawu leyi tlakukeke ngopfu”] xa Tempele, kutani amubyela leswaku aticukumetela hansi. Hambi swili tano, aswi tiveki leswaku hi ku kongoma angahava ayime hi kwini. Leswi ritu “Tempele” lingaha vulaka muyako hinkwawo wa tempele, swingaha yendleka Yesu aayime ka khona la dzonga-vuxa (1) la tempele. Kumbe swingayendla aayime ka lin’we la makhona ya yin’we ya tiyindlo leti atikumeka atempeleni. Loko awowa na ali ka yin’we ya tindhawu leti, handle ko kanakana aatafa. Aata huluka ntsena loko Yehovha awo swinghenela.

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ta Luka 4:17

buku ya muprofeta Esaya: A buku nsongwa ya Esaya leyi kumiweke a Mar Morto, yiyendliwe hi 17 wa madzovo yo tsindziyela, lawa hinkwawu ka wona maleheke kolomo ka 7,3 m, litlhela liyaviwa hi 54 wa makoluna. Swinga yendleka buku nsongwa leyi tirisiweke asinagogeni la le Nazareta na yona ayini mpimu lowu fanaka hi kuleha ka yona. Leswi ka nkama wa Yesu awungali kona mpfuno wa tindzima ni tindzimana, akulaveka leswaku Yesu alavetela lana aalava kulerha kona. Kambe leswi anga yi kuma ndhawu leyi maritu ya wuprofeta amatsaliwe ka yona, swoleswo swikombisa leswaku hakunene aalitiva kahle Ritu la Xikwembu.

nhlamuselu yodjondza ha yona ka nwtsty ya Luka 4:25

hi malembe manharhu ni tihweti ta ntlhanu ni yin’we: Hi kuya hi 1Th 18:1, Eliya ativise leswaku djandza alita hela “ka lembe la wunharhu”. Hikolaho ka leswo, van’wana va vula leswaku Yesu wa yala rungula linga ka buku la 1 Tihosi. Hambi swili tanu, a rungula la Matsalwa ya xiheveru, ali vuli swona leswaku djandza lingava li hele kunga se hundza malembe manharhu. Swile rivaleni leswaku maritu lamange, “ka lembe la wunharhu” ma vula nkama wa kusukela loko Eliya ativise Akabu hi ta djandza. (1Th 17:1) Swingayendla xitivisu lexi xinyikeliwe loko nkama wa djandza leli hakanyingi aliteka ntlhanu wa tihweti na yin’we se awusungulile. Ka khambe leli, swingayendla djandza li teke nkama wo leha kutlula lowu awutolovelekile. Handle ka leswo, djandza ali tekelanga kuhela ndzhaku ka loko Eliya atlhele akumana na Akabu “ka lembe la wunharhu”, kambe lihele ntsena ndzhaku ka kuringiwa hi ndzilo antshaveni ya Karimeli. (1Th 18:18-45) Hi ndlela leyi, maritu ya Yesu lamatsaliweke laha, swin’we ni maritu lamayelanaka ya makwavu wa Yesu hi tlhelo la mamana, manga ka Yakobo 5:17, hinkwawu ka wona matwanana ni nxaxameto lowu nyikeliwaka ka 1Th 18:1.