Xarhipitiri sélula kánikua sési úkata jarhasti. Sélularhu terujkanikuarhu ADN jarhasti ka kánikua sési organisadu jarhasti. Í sélula úsïndi paani ka xereantani máteru sustansiechani para ísï úni tsípiti jarhani.
Ambe engajtsïni xarhatachejka tsípikua
Iámindu ambe enga tsípiti jaka kʼuiripesïndi, manakuarhisïndi ka uánikuaksï úkuarhisïndi ka úsïndiksï eska juchaari planeta kánikua sési jáxeaka. Ka iásïchi sánderu sési míteskia na enga úkata jaka iámindu ambe enga tsípiti jaka. ¿Ambejtsïni jorhendasïni na enga ueenaka jarhani tsípikua? Ju je exeni.
Iámindu ambe enga tsípiti jaka xarhatasïndi eska nema kuerauaska. Iámindu ambe enga tsípiti jaka uánikua sélulecha jimbo úkata jarhasti. Mándani sélula úsïndi ambe ma enga kánikua úkua jukaka paraka ambe ma tsípiti jauaka ka parakaksï uaaka uánikua úkuarhini. Ka asta sánderu sapichitu ambe jingoni enga tsípiti jaka ísï úkuarhisïndi. Pori ejemplu, eratsenta je xarhipitini (lebadura) enga úranhajka para kurhinda úni ka enga máechakuajku sélula jimbo úkata jaka. Enga terukutanhantaska kʼuiripuecheri sélulecha jingoni, xarhipitiri sélula ísï xarharasïndi enajki no xáni kʼéri ambe. Peru inde sélula kánikua sési úkata jarhasti. Sélularhu terujkani ADN jarhasti ka í arhisïndi sélulani ambe enga jatsika para úni. Sélula jukasti ambe ma enga xereantajka sustansiechani enga marhuakujka para tʼireni ka ísï úni tsípiti jarhani. Enga no jarhajka tʼirekua, í sélula nóteru ánchikuarhisïndia ka ísï pakarasïndi komu kʼuíni jarhani. Ísï jimbosï újti ióni marhuani astaka ménderu úranhaaka.
Desde iónisïa sientifikuechaksï estudiarixati xarhipitiri sélulani paraksï sánderu sési kurhanguni na enga ánchikuarhijka kʼuiripuecheri sélulecha. Peru útasï uánikua ambe jarhasti engaksï no míteka. Jorhentpiri ma enga ánchikuarhijka Universidad Tecnológica Chalmers jini Suecia, uandasïndi: “Nóksï uánikua biologuecha jarhasti paraksï úni sánderu sési míteni na enga ánchikuarhijka xarhipitiri sélula ma”.
Engajtsï eratsentajka na enga xáni sési úkata jaka xarhipitiri sélula, ¿uandapirintsï eska nema úska? ¿Ojtsï eratsesïni eska xarhipitiri sélula enga xáni sési úkata jaka ísku úkuarhiska?
Paraka ambe ma tsípiti jauaka jatsisti para uérani ambe máeri enga tsípiti jauakia. ADN úkata jarhasti máru molekulecha jimbo engaksï arhinhajka nukleotikudu. Mándani kʼuiripuecheri sélula, jukasti 3,200 miioni nukleotiduechani. Íksï nukleotiduecha kadeneni jásï ma úsïndi paraka sélula uaaka úni ensimechani ka proteinechani.
Sientifikuechaksï uandasïndi eska engaksï nukleotiduecha no sési organisadu japiringa nóksï méni úpiringa jandiajku úni ADN ma.
Sientifikuechaksï no méni úxati tsípikua íntskuni ambe mani.
Kʼuiripuecheri tsípikua kánikua ambakiti ambeesti. Iámindu ambeeri enga tsípiti jaka, kʼuiripuechajkuchisï újka jánhaskani, sési pájperani máteruecha jingoni ka xarhatani ambe engachi pʼikuarherani jarhajka. Úsïngachi mámaru jásï ambe tsʼémuni, sïpiruni, kurhaani, mámaru járhati kolorichani exeani ka ístu exeni na enga xáni sési jándeka Echerirhu. Ístuchi eratsesïnga ambe engachi uéjka úni sánderu orhepani ka jirinhakuntasïngachi néna sési irekani. I ambe ka máteru ambe engachi kʼuiripuecha újka úni, úsïndi eskachi kánikua tsípikua jingoni irekaaka.
¿Chá ambe uandapirini? ¿Na engachi úkata jaka sánhani arhipi mójtakurhini solu parakachi úpiringa tsípiti jarhani ka únchi uánikua úkuarhini? ¿O xarhatasïni eska Kueraajpiri ma enga kánikua xénchpetika úska eskachi tsípiti jauaka?