Ebijuliziibwe omu Katabu Obwomeezi n’Obuheereza Bwaitu nk’Abakristaayo
SEBUTEMBA 6-12
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | EKYEBIRAGIRO 33-34
“Serra Obwirukiro omu Mikono ya Yahwe ‘Etahwaho’”
it-2-E 51
Yesuruni
Ekitiinisa ekyahairwe Isaleri. Omu Septuagint ey’Oruyonaani ekigambo “Yesuruni” kiri kigambo eky’okwoleka okugonza, kandi kimanyisa “omugonzebwa.” Ekitiinisa “Yesuruni” kyakwijukize Abaisaleri ngu bakaba bakozere endagaano na Yahwe kandi ngu baali basemeriire kwikara niborobera Yahwe obwire bwona. (Bir 33:5, 26; Is 44:2) Omu Ekyebiragiro 32:15 ekigambo Yesuruni kikozesiibwe kumanyisa ekintu ekindi. Omu kiikaro kya Isaleri kukora ebintu ebirukuhikaana n’ibara lyayo Yesuruni, likanga kuhuliiriza ayalikozere, lyamurugaho, lyagaya omujuni walyo.
rr-E 120, akasanduuko
Obukonyezi Kutukonyera Kwongera Kwemerra
Nitwijukibwa ngu ebyasa bingi Ezekyeri atakazairwe, nabbi Musa akooleka ngu, Yahwe tarukugarukira ha kuba n’amaani kyonka, baitu aine n’ekihika eky’okugakozesa kukonyera abantu be. Musa kahandiika ati: “Ruhanga atahwaho nikyo kiikaro kyawe ekyokuikaramu. Kandi emikono [ye] etahwaho nekukwatirra.” (Bir. 33:27) Mali, nitukigumiza kimu ngu kakuba tuserra obukonyezi hali Ruhanga waitu omu bwire obw’obujune, naija kutukwatirra n’emikono ye, atwimukye mporampora kandi atukonyere kwongera kwemerra.—Ez. 37:10.
w11-E 9/15 19 ¶16
Iruka Akaliitango n’Okugumiisiriza
Nka Iburahimu, Musa na uwe atarole omurago gwa Ruhanga niguhikirizibwa omu kasumi ke. Abaisaleri obubakaba bali haihi kutaaha omu Ensi Eyekaba Eraganiziibwe, Musa akagambirwa ati: “Olirora ensi omu maiso gawe; baitu otalitahayo omu nsi eyimpa abana ba Isareri.” Kinu kiri kiti habwokuba enyumaho uwe na Aroni, bakabihirwa habw’obujeemu bw’abantu, basiisira Ruhanga “hagati yabana ba Isareri ha maizi ga Meriba.” (Bir. 32:51, 52) Musa akabiihirwa rundi yayahura enzigu? Nangwa. Akaha abantu omugisa kandi yamalirra n’agamba ati: “Onyina omugisa iwe Isareri: Noha akusisaine, ihanga eryajunirwe Mukama, Engabo eyokukonyerwa kwawe? Kandi niyo busitama eyobukuru bwawe!”—Bir. 33:29.
Eby’Omuhendo Kuruga Omu Baibuli
it-2-E 439 ¶3
Musa
Musa akafa aine emyaka 120. Baibuli obwerukuba n’ebazaaho amaani ge n’egamba eti: “Erisolye likaba litahimbaire, namani gomubiri gakaba gatahoireho.” Yahwe akamuziika omu kiikaro ekitarukumanywa kuhikya na hati. (Bir 34:5-7) Nikisobora kuba ngu Yahwe akaba n’agonza kutangira Abaisaleri kutasikiirizibwa kwejumbira omu kuramya okw’ebisuba, obu nibafoora ekituuro kya Musa ekiikaro eky’okuramizaamu. Sitaani akagonza kukozesa omubiri gwa Musa habw’ebigendererwa nibyo bimu. Omukwenda Yuda kandi mugenzi wa Yesu Kristo, akahandiika ati: “Mikaeri maraika omukuru, obuyakungaine na Setani nahakana habwomubiri gwa Musa, atasobole okumuletera omusango ogwokujuma, baitu yamugamba ati Mukama akuhane.” (Yuda 9) Abaisaleri obubakaba batakatahire omu nsi ya Kanaani hansi y’obwebembezi bwa Yosuha, bakalirirra Musa kumara ebiro 30.—Bir 34:8.
SEBUTEMBA 13-19
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 1-2
“Omulingo Osobora Kuba Musinguzi omu Bwomeezi”
w13-E 1/15 8 ¶7
Fooka Mumanzi—Yahwe Ali Naiwe!
Kusobora kutunga obumanzi obw’okukora Ruhanga eby’agonza, tusemeriire kwesomesa Ekigambo kye kandi ebitusomere tubiteeke omu nkora. Yosuha obuyagarukire omu bigere bya Musa, eki nikyo yagambiirwe kukora: “Ofoke wamani, noguma muno omutima okwatege okukora byona nkebiragiro byona Musa omuiru wange ebiyakuragiire: . . . Ekitabu kinu ekyebiragiro kitaliruga omu kanwa kawe, baitu olikitekererezamu nyamusana nekiro, nukwo okolege byona nkoku byahandikirwemu: baitu nubwo oliterekereza omuhanda gwawe, kandi nubwo olibona omugisa.” (Yos. 1:7, 8) Yosuha akahondera oburagirizi obu kandi naitwe obuturakora tuti nitwija kweyongera kutunga obumanzi n’obusinguzi omu kuheereza Ruhanga.
w13-E 1/15 11 ¶20
Fooka Mumanzi—Yahwe Ali Naiwe!
Omu nsi enu embi kandi ey’enyakwijwiremu ebizibu, tikyanguhire kuhondera omuhanda ogw’okuhikirra obuturukuba nitulengwa. Baitu tituli itwenka, Ruhanga ali hamu naitwe. Yesu, anyakuli omutwe gw’ekitebe nauwe ali naitwe. Kandi twine Abakaiso ba Yahwe bagenzi baitu omu nsi yoona abarukuhingura obukaikuru 7,000,000. Leka itwena tugumizeemu nitwoleka okwikiriza kandi nitutebeza amakuru amarungi obu nitwijuka ekyahandiikirwe eky’omwaka 2013, ekirukugamba ngu: “Ba mumanzi kandi ow’amaani. . . . Yahwe Ruhanga wawe ali hamu naiwe.”—Yosuha 1:9, NW.
Eby’Omuhendo Kuruga Omu Baibuli
w040-E 12/1 9 ¶1
Ebiturukwega Kuruga Omu Kitabu Kya Yosuha
2:4, 5—Habwaki Rahabu yahabisize abasaija abaali batumirwe Omukama kuserra entasi? Rahabu akateeka obwomeezi bwe omu kabi kusobora kulinda entasi habwokuba akaba atungire okwikiriza omuli Yahwe. Kikaba kitarukumwetagisa kugambira abasaija banu ebirukukwata ha ntasi habwokuba bakaba nibaija kukora kubi abantu ba Ruhanga. (Matayo 7:6; 21:23-27; Yohana 7:3-10) Rahabu ‘akaihwaho omusango obw’okukora,’ kandi ebikorwa binu nibitwarramu n’okuhabisa abasaija abakaba batumirwe omukama.—Yakobo 2:24-26.
SEBUTEMBA 20-26
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 3-5
“Yahwe Aha Omugisa Ebikorwa eby’Okwikiriza”
it-2-E 105
Yorudani
Ekicweka kya Yorudani ekiri ifo y’enyanja ya Galiraya kihamire nka mita 1 kuhika ha 3 (fuuti 3 kuhika ha 10) kandi kigalihire mita nka 27 kuhika 30 (fuuti 90 kuhika 100). Baitu omu bwire bw’amagesa, ekyambu Yorudani kibooga kandi kyeyongera kuhama n’okugaliha. (Yos 3:15) Nk’oku kyabaga kiboogere omu bwire bwenjura, kyali kitali ky’amagezi abasaija, abakazi hamu n’abaana b’ihanga lya Isaleri kukyambuka, kukira muno haihi na Yeriko. Oku, amaizi g’ekisaru gairuka muno kandi omu busumi obw’enyumaho, abarukuziha abamu bakatwarwa amaizi. Baitu omu mulingo ogw’ekyamahano, Yahwe akoomya Yorudani kusobozesa Abaisaleri kurubatira ha itaka eryomere. (Yos 3:14-17) Hanyuma y’ebyasa bingi kurabaho hakabaho ekyamahano nikyo kimu ekyakozerwe Eriya obwakaba ali na Erisa kandi hanyuma Erisa yakikora ali wenka.—2Bakam. 2:7, 8, 13, 14.
w13-E 9/15 16 ¶17
Obyokwijukibwa bya Yahwe Leka Nibyo Bisemezege Omutima Gwawe
Ebikorwa eby’okwikiriza bitukonyera bita kwesiga Yahwe? Tekerezaaho Ekyahandiikirwe ekirukukwata ha kutaaha kw’Abaisaleri omu Nsi ey’Ekaba Eraganiziibwe. Yahwe akaba aragiire banyakatagara kuhimba esanduuko y’ekiragaano kandi bambuke Ekyambu Yorudani. Baitu obubakaba nibairra haihi n’ekyambu, bakakyetegereza ngu enjura ey’amaani ekaba eretiire ekyambu kubooga. Abaisaleri bakukozere ki? Baakutiire enkambi ha musa gw’ekyambu kulinda amaizi kumara wiiki nyingi n’okukiraho kuhikya amaizi obugarakeeha? Nangwa, bakesiga Yahwe kandi bahondera oburagirizi bwe. Kiki ekyarugiremu? Ekyahandiikiire nikigamba: “nebigere byabanyakatagara abahimbire esanduko obubyagweriire ha rubaju rwamaizi, . . . amaizi agarugire eruguru gayemerra, . . . Nabanyakatagara abahimbire esanduko eyekiragano kya Mukama bakagumiraho ha itaka eryomere hagati omu Yorudani Nabaisareri bona barabamu homere, okuhikya ihanga lyona obulyamazire kwambuka Yorudani.” (Yos. 3:12-17) Tekerezaaho omulingo Abaisaleri bayehuliiremu obubarozere amaizi amaingi kandi agarukwiruka muno nigemerra! Mali okwikiriza kw’abo omuli Yahwe kukeyongera kuguma habwokuba bakesiga oburagirizi bwa Yahwe.
w13-E 9/15 16 ¶18
Obyokwijukibwa bya Yahwe Leka Nibyo Bisemezege Omutima Gwawe
Ky’amananu ngu Yahwe takyakorra abantu be ebyamahano nk’ebi kasumi kanu, baitu aha omugisa ebikorwa byabo eby’okwikiriza. Omwoyo gwa Ruhanga ogurukwera gubakonyera kukora omulimo ogw’okutebeza obutumwa bw’Obukama omu nsi yoona. Nka Kaiso wa Yahwe owarukukirrayo kimu, Yesu Kristo ayahumbuukire akagumya abegeswa be ngu naija kubaha obukonyezi omu mulimo gunu omukuru: “Mugende, muhindule amahanga gona abegeswa, . . . Nyowe ndi hamu nainywe ebiro byona, okuhikya obusinge bunu obubulihwaho.” (Mat. 28:19, 20) Abakaiso ba Yahwe baingi abakaba baine ensoni rundi nibatiina, nibasobora kuha obwakaiso ngu omwoyo gwa Ruhanga ogurukwera gubahaire obumanzi kubaza n’abantu ababatarukumanya omu buheereza.—Soma Zabuli 119:46; 2 Abakolinso 4:7.
Eby’Omuhendo Kuruga omu Baibuli
w04-E 12/1 9 ¶2
Ebiturukwega Kuruga omu Kitabu kya Yosuha
5:14, 15—N’oha asobora kuba yali ‘ngabwa y’ihe lya [Yahwe]’? Omubiito ayaizire kuhuumuza Yosuha ha kutandika kw’obulemu obw’okutaaha omu Nsi ey’Ekaba Eraganiziibwe aine kuba akaba ali “Kigambo”—Ogu nuwe Yesu Kristo obw’akaba atakaizire omu nsi. (Yohana 1:1; Danieri 10:13) Mali kanikigarramu amaani kukimanya ngu Yesu Kristo hati anyakuli omu kitiinisa eky’amaani ali hamu n’abantu ba Yahwe omu kasumi kanu abarukurwana obulemu obw’eby’omwoyo!
SEBUTEMBA 27–OKITOBBA 3
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 6-7
“Wetantale Ebintu Ebitaine Mugaso”
w10-E 4/15 20 ¶5
Wetantale Kurora Ebintu Ebitaine Mugaso!
Hanyuma y’ebyasa bingi kurabaho, amaiso g’Omunyaisaleri arukwetwa Akani gakamusikiiriza kwiba ebintu ebimu omu rubuga rwa Yeriko orukaba rukwasirwe. Ruhanga akaba aragiire ngu ebintu byona eby’omu rubuga oru byali bisemeriire kuhwerekerezebwa oihireho ebintu ebimu ebikaba nibigenda kutwarwa omu lyahurro lya sente erya Yahwe. Abaisaleri bakaterererwa bati: “Nainywe mwerindire kimu hali eki ekyasoroirwe, [nukwo mutegomba]” kandi mukatwara ebintu ebimu kuruga omu rubuga. Akani obuyajeemere, abantu ba Isaleri bakasingurwa obubarwaine n’orubuga rwa Ai kandi abamu hali bo bakafa. Akani ataikirize ensobi ye kuhikya obubamuzoire. Akani akagamba ati: “Obunaboine” ebintu, “nubwo nabyegomba, nabitwara.” Okwegomba kw’amaiso ge kukamuletera kuhwerekerra, “na byona ebyakabanyinabyo.” (Yos. 6:18, 19; 7:1-26) Akani akegomba omu mutima gwe ebintu ebibakaba bamutangire.
w97-E 8/15 28 ¶2
Habwaki Tusemeriire Kuranga Ekibi?
Emu ha nsonga habwaki tusemeriire kuranga ekibi eri ngu kikonyera kwikaza ekitebe kiri kyecumi. Yahwe ali Ruhanga omwecumi kandi ow’arukwera. Nayetaagisa abo boona abamuramya kuba becumi omu by’omwoyo n’omu ngeso. Ekigambo kya Ruhanga ekiterekereziibwe omwoyo ogurukwera nikitutererra kiti: “Nkabana abokuhurra mutarukwesisaniriza nkokwegomba kwanyu okwaira okukuli, omu kutamanya kwanyu: baitu nkogu ayabesere okwarukwera nukwo nainywe mube abarukwera omu ngeso zona; baitu kikahandikwa ngu muliba abarukwera, baitu ninyowe ndukwera.” (1 Petero 1:14-16) Abantu abatali becumi rundi abakora ebintu ebibi nibasobora kwesitaza ekitebe kandi nibaletera Yahwe kutakisiima rundi buli haroho ekikozerwe kuterekereza ensonga rundi kubaihamu.—Lengesaniza na Yosuha, esuura 7.
w10-E 4/15 21 ¶8
Wetantale Kurora Ebintu Ebitaine Mugaso!
Abakristaayo ab’amananu tibaikiriza okwegomba okw’amaiso hamu n’okw’omubiri. Nahabweki Ekigambo kya Ruhanga nikitwekambisa kuba n’okwehana obukirukuhika ha bintu ebiturukurora rundi ebitwegomba. (1 Kol. 9:25, 27; soma 1 Yohana 2:15-17.) Yobu ow’akaba ali musaija ow’okuhikirra, akaba amanyire ngu okurora nikusobora kuletera omuntu kwegomba. Akagamba ati: “Nkaragana ekiragano namaiso gange; Ninsobora nta okurolerra omuisiki?” (Yob. 31:1) Yobu atange kukwataho omukazi omu mulingo ogutahikire kyonka, baitu ataikirize n’okukitekerezaaho. Yesu akakigumya ngu titusemeriire kutekerezaaho ebintu by’obusiihani obuyagambire ati: “Omuntu wena anyakurora omukazi namwegomba, buli amazire kumusihanaho omu mutimagwe.”—Mat. 5:28.
Eby’Omuhendo Kuruga Omu Baibuli
w15-E 11/15 13 ¶2-3
Ebikaguzo Kuruga omu Basomi Baitu
Omu busumi obwa kara, kyali kya buli kiro abanyanzigwa kugota orubuga orwetoroirwe ebisiika eby’amaani. N’obukyayetagisaaga kurugota kumara akasumi karaihire, obubarusinguraga, baanyagaga eby’obuguuda ebiri omu rubuga oru otwaliremu n’ebintu ebindi ebyabaga bisigairemu. Baitu omu matongo ga Yeriko, abarukuseruliiriza ha bintu ebya kara bakasangamu eby’okulya bingi. Habw’ensonga enu, magaziini eya, Biblical Archaeology Review n’egamba eti: “Oihireho ebibumba, ekintu ekirukukira obwingi ekyasangirwe omu bisigarra binu, bikaba biri byokulya eby’enjuma. . . . Kinu ky’embaganiza muno omu bihandiiko ebirukukwata ha bintu ebya kara ebyasangirwe omu Palestine.’ Omu bisigarra hakira kusangwamu ekibumba kimu rundi bibiri. Baitu kyali ky’embaganiza muno kusangamu ebyokulya eby’enjuma ebingi muno nk’ebi.”
Kusigikirra ha byahandiikirwe, haroho ensonga habwaki Abaisaleri baali batasemeriire kunyaga eby’okulya eby’enjuma ebya Yeriko. Yahwe akaba abaragiire kutakikora. (Yos. 6:17, 18) Abaisaleri bakatahirra orubuga omu kasumi k’amagesa nambere ebyokulya eby’enjuma byaberaga bingi muno. (Yos. 3:15-17; 5:10) Habwokuba ebyokulya bingi bikasigara omu rubuga rwa Yeriko nikyoleka ngu Abaisaleri bakarugota kumara obwire butaito, nk’oku Baibuli erukukyoleka.
OKITOBBA 4-10
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 8-9
“Amasomo Turukwegera ha Birukukwata Hali Abagibeoni”
it-1-E 930-931
Gibeoni
Enkoragana Yabo na Yosuha. Omu kasumi ka Yosuha, ekiikaro kya Gibeoni kyaikarwamuga Abahivi, limu ha mahanga musaanju ag’Abakanaani agakaba gasemeriire kuhwerekerezebwa. (Bir 7:1, 2; Yos 9:3-7) Abagibeoni bayetwaga Abamoli, kandi nikisisana ngu ibara linu lyayetwaga Abakanaani boona. (2Sam 21:2; lengesaniza na Kub 10:15-18; 15:16.) Kwahukanaho n’Abakanaani abandi, Abagibeoni bakakyetegereza ngu n’obubaraaba baali baine ihe ely’amaani n’orubuga orw’amaani, bakaba batasobora kusingura ihanga lya Isaleri habwokuba Yahwe akaba n’alirwanirra. Nahabweki, hanyuma ya Isaleri kuhwerekereza Yeriko hamu na Ai, abasaija ba Gibeoni, abasobora kuba baali nibakikirra embuga ezindi isatu ez’Abahivi ezirukutwarramu orubuga rwa Kefira, Beerosi na Kiryasi-yealimu bakasindika bantu omu Girigali nambere Yosuha akaba ali, nukwo baserre obusinge. (Yos 9:17) Abakwenda kuruga Gibeoni—bakajwara ebitengo, enkaito ezidubukire, bakwata endyanga ezikuzire kandi ezibaziirwe, hamu n’emigaati ey’eyomere kandi ehuumbire kwoleka ngu nibaruga omu nsi eya hara muno, hatali omu nsi Abaisaleri ezibaka baine kuhwerekereza. Bakaikiriza ngu ebintu byona ebyahikire hali ihanga lya Misiri na ha bakama b’Abamoli, Sihoni na Ogi, Yahwe nuwe akaba abikozere. Baitu omu mulingo gw’amagezi batabazeeho ebyahikire hali Yeriko na Ai, habwokuba amakuru ago, gakubaire gatakahikire omu nsi eyahara muno kusigikirra ha bwire obubaasimbwireyo. Engabwa za Isaleri bakebiija kurungi obwakaiso kandi baikiriza ngu buhikire. Hanyuma bakora endagaano nabo kutabahwerekereza.—Yos 9:3-15.
w11-E 11/15 8 ¶14
“Oleke Okwigamira ha Kwetegereza Kwawe Wenka”
Itwena, otwaliremu n’abagurusi tuli abatahikiriire. Nahabweki tusemeriire kwerinda nukwo tutalemwa kuserra oburagirizi bwa Yahwe obuturukuba nitukora encwamu. Tekerezaaho ekintu Yosuha ayagarukire omu bigere bya Musa, hamu n’abakuru Abaisaleri ekibaakozere, Abagibeoni abokwekenga obubaizire nambere bali nibefoora nkabarukuruga omu nsi ya hara muno. Yosuha hamu n’abandi bakanguhiriza kukora endagaano ey’obusinge n’Abagibeoni batabandize kwekaguzaaho Yahwe. N’obukiraaba ngu Yahwe akasagika endagaano eibaakozere, akateeka ekintu kinu eky’okulemwa kuserra oburagirizi hali uwe omu Byahandiikirwe, nukwo kitugasire.—Yos. 9:3-6, 14, 15.
w04-E 10/15 18 ¶14
“Mugende omu Nsi”
Engabwa kuruga omu Abagibeoni bakagamba ngu: “[Tukaruga] omu nsi eya hara, habwibara lya Mukama Ruhanga wawe.” (Yosuha 9:3-9) Ebijwaro hamu n’ebyokulya byabo bikaba nibyoleka ngu mali nibaruga hara, baitu amananu gali ngu Gibeoni ekaba eri nka mailo 20 [kilomita 30] kuruga Girigali. Yosuha n’abakuru abandi bakaikiriza kandi baakora omukago na Gibeoni n’embuga ezindi ezikaba ziri haihi nayo. Hati tugambe ngu Abagibeoni bakakora ekintu kinu habw’okugonza kwetantara kwitwa kyonka? Nangwa, ekibaakozere kikoleka ngu nibagonza kusiimwa Ruhanga wa Isaleri. Yahwe akasiima Abagibeoni y’abaikiriza kufooka ‘abaasi b’enku n’abaleesi b’amaizi hali ekitebe na habw’ekyoto kya Yahwe,’ baseenyaga enku ez’ekyoto ky’ebihongwa. (Yosuha 9:11-27) Abagibeoni bakagumizaamu niboleka ngu behaireyo kukora emirimo eya hansi omu kuheereza Yahwe. Nikizooka ngu, bamu hali bo bakaba omu baana Banesini abaali baarugire Baburoni kandi baherezaaga ha yekaru eyayombekerwe buhyaka. (Ezera 2:1, 2, 43-54; 8:20) Nitusobora kwegera ha kyokurorraho kyabo kakuba tutekamu amaani kwikara twine obusinge na Ruhanga kandi n’okwikara twetekaniize kwikiriza obujunaanizibwa obwa hansi.
Eby’Omuhendo Kuruga Omu Baibuli
it-1-E 1030
Kuhanika Abantu ha Miti
Ebiragiro Yahwe ebiyahaire Isaleri, byaragiraga kuhanika ha muti abacwi b’ebiragiro abamu hanyuma y’okwitwa, nk’omuntu “akyenerwe Ruhanga.” Batekwaga omu kiikaro nambere bararorwa abantu baingi kuba kyokurorraho hali abandi. Omutumbi gw’omuntu ayabaga ahanikirwe gwaihwaga ha muti obwire butakaizire kandi niguziikwa; kumulekaho akaraaraho kyasiisaga ensi Ruhanga eiyahaire Abaisaleri. (Bir 21:22, 23) Abaisaleri bahonderaga ekiragiro kinu, anyakwisirwe n’obuyabaga atali Munyaisaleri.—Yos 8:29; 10:26, 27.
OKITOBBA 11-17
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 10-11
“Yahwe Arwanirra Isaleri”
it-1-E 50
Adonizedeki
Omukama wa Yerusalemu omu akasumi Abaisaleri basingwire Ensi ey’Ekaba Eraganiziibwe. Adonizedeki aketeraniza hamu n’obukama obundi obutali bw’amaani obukaba buli omu Bugwaizooba bwa Yorudani, kurwanisa ihe lya Yosuha. (Yos 9:1-3) Baitu, Abahivi abaikaraga omu Gibeoni bakakora endagaano y’obusinge na Yosuha. Habw’okugonza kutangira abantu abandi kweteranizaaho abakaba nibabarwanisa, amahe ga Adonizedeki gaketeraniza hamu n’ag’abakaba abandi bbana Abamoli, baagota Gibeoni kandi bagitahirra. Yosuha akaija kujuna Abagibeoni kandi yasasangura amahe ganu agakaba geteraniize hamu, ekyahambiriize abakama banu bataano kwiruka bakesereka omu bwingira bwa Makeda nambere bakwatiirwe. Yosuha nuwe yaisire Adonizedeki n’abakama abandi bbana omu maiso g’ihe rye, kandi yabahanika ha miti. Hanyuma emitumbi yabo ekanagwa omu bwingira, obw’afookere ekituuro kyabo.—Yos 10:1-27.
it-1-E 1020
Orubaale
Yahwe Arukozesa. Orubaale kiri kimu ha by’okurwanisa, Yahwe ekiyakozesaaga obwire obumu kuhikiriza ekigambo kye n’okwoleka amaani ge amaingi. (Zab 148:1, 8; Is 30:30) Omurundi ogw’okubanza ekintu kinu obukyabaireho gwali muhito gwa musanja hali ihanga lya Misiri, obuhatiire orubaale rw’amaani rwahwerekereza ebinyansi, emiti, kandi rwaita abantu hamu n’ebisoro baitu rutahike h’Abaisaleri abakaba bali omu Goseni. (Kurug 9:18-26; Zab 78:47, 48; 105:32, 33) Hanyuma, omu Nsi ey’Ekaba Eraganiziibwe, Yosuha obuyayebembiire Abaisaleri obubaizire kukonyera Abagibeoni abaali batahiriirwe abakama bataano Abamoli, Yahwe akakozesa orubaale kurwanisa Abamoli. Omu kasumi ako abaisirwe orubaale bakakira obwingi abo abaferiire omu bulemu.—Yos 10:3-7, 11.
w04-E 12/1 11 ¶1
Ebiturukwega Kuruga omu Kitabu kya Yosuha
10:13—Ekintu kinu kikasoboka kita? “Haroho ekirukulema [Yahwe],” Omuhangi w’iguru n’ensi? (Okubanza 18:14) Yahwe kakuba akigonza n’asobora kuletera ensi kuleka kwetoroora nukwo izooba n’okwezi bisisane nk’ebiri omu kiikaro kimu hali abantu abali omu nsi. Rundi n’asobora kuletera ensi n’okwezi kugumizaamu nibyetoroora baitu izooba n’okwezi bikagumizaamu nibyaka. Kyona ekisobora kuba kyabaireho, “busaho ekiro ekindi” ekyakasisanaga na kinu omu byafaayo by’abantu.—Yosuha 10:14.
Eby’Omuhendo Kuruga Omu Baibuli
w09-E 3/15 32 ¶5
Ebikaguzo Kuruga Omu Basomi Baitu
N’obukiraaba ngu ebitabu ebimu nibibazibwaho omu Baibuli kandi byakozesebwaga, tikisemeriire kutuletera kuteekereza ngu nabyo bikaterekerezebwa omwoyo ogurukwera. Baitu Yahwe Ruhanga, alinzire ebitabu byona ebirumu “ekigambo kya Ruhanga,” kandi binu ‘birigumaho ebiro n’ebiro’. (Is. 40:8) Mali, Yahwe ebiyacwiremu kuba bimu ha bitabu 66 ebiri omu Baibuli eitwine hati, nibyo ebiturukwetaaga nukwo ‘tuleke kuburwaho kyona kyona, tube na byona ebyegomberwa omulimo gwona omurungi.’—2 Tim. 3:16, 17.
OKITOBBA 18-24
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 12-14
“Hondera Yahwe n’Omutima Gwawe Gwona”
w04-E 12/1 12 ¶2
Ebiturukwega Kuruga omu Kitabu kya Yosuha
14:10-13. N’obukiraaba ngu Kalebu akaba ahikize emyaka 85, akasaba omulimo ogugumire muno ogw’okusemeza ekiikaro kya Heburoni. Omu kiikaro eki, haikaramuga abasaija Abanaki, abakaba bali bakooto muno. Yahwe akakonyera Kalebu ow’akaba ali murwani w’amaani kusingura, kandi Heburoni rukafooka orubuga orw’okwirukiramu. (Yosuha 15:13-19; 21:11-13) Ekyokurorraho kya Kalebu nikitwekambisa kutatiina kwikiriza obujunanizibwa oburukuzooka nk’obugumire omu kitebe.
w06-E 10/1 18 ¶11
Kwoleka Obumanzi Kurabira omu Kwikiriza n’Okutiina
Okwikiriza kwa mulingo gunu tikwereta kwonka. Kweyongera obutuhondera amananu omu bwomeezi bwaitu, ‘tukaroza’ ha mulingo garukutugasira, ‘tukarora’ esaara zaitu nizigarukwamu kandi tukarora omulingo Yahwe arukutuhaburamu omu bwomeezi bwaitu. (Zabuli 34:8; 1 Yohana 5:14, 15) Nitukigumya ngu okwikiriza kwa Yosuha na Kalebu kukeyongera kuguma obubaarozere ebirungi Ruhanga akaba n’abakorra. (Yosuha 23:14) Tekerezaaho ensonga zinu: Bakasingura orugendo rw’emyaka 40 omu irungu nk’oku Yahwe akaba abaraganiize. (Okubara 14:27-30; 32:11, 12) Bakaheebwa obujunaanizibwa bw’amaani omu kusingura ensi ya Kanaani, ekintu ekyatwaire emyaka mukaaga. Hanyuma, bakegondeza omu bwomeezi oburungi kandi bahangaara kandi batunga obugwetwa bwabo habwabo. Mali Yahwe aha empeera abo abamuheereza n’obwesigwa n’obumanzi!—Yosuha 14:6, 9-14; 19:49, 50; 24:29.
Eby’Omuhendo Kuruga Omu Baibuli
it-1-E 902-903
Gebaliti
Yahwe akabazaaho n’ensi “Yabagebaliti” nka kimu ha biikaro ebikaba nibigenda kutwarwa Isaleri omu busumi bwa Yosuha. (Yos 13:1-5) Abahakaniza Baibuli bagamba ngu ekintu kinu tukirukukwatagana habwokuba, orubuga rwa Gebaliti rwali ruli omu matemba ga Isaleri (c. kilomita 100 rundi [mailo 60] omu matemba ga Dani) kandi ngu etasingurwe Abaisaleri. Abamu ha baseruliriza ha bya Baibuli batekereza ngu ekihandiiko eky’Oruheburaniya ha rukarra runu kikasisikara kandi bagamba ngu ebigambo ebi byasomwaga ngu “ensi eyehereraine na Lebanoni,” rundi ‘kuhikira kimu ha mutaano gwa Abagebaliti.’ Baitu, kisemeriire kwijukwa ngu omurago gwa Yahwe hali Abaisaleri oguli omu Yosuha 13:2-7 kusobora kuhikirra Abaisaleri baali baine ekiragiro ekibasemeriire kworobera. Nahabweki Abaisaleri nibasobora kuba balemerwe kutwara ensi Yabagebaliti habw’obujeemu bwabo bonka.—Lengesaniza na Yos 23:12, 13.
OKITOBBA 25-31
EBITURUKWEGA KURUGA OMU BAIBULI | YOSUHA 15-17
“Linda Obugwetwa Bwawe obw’Omuhendo”
it-1-E 1083 ¶3
Heburoni
Abaisaleri bakaguzmizaamu nibarwanisa Kanaani eyekaba eri omu masirimuka, kandi abaikazi ba Heburoni otwaliremu n’omukama wabo (kandi onu nuwe ayali agarukire omu bigere bya Hohamu), bona bakahwerekerezebwa. (Yos 10:36, 37) Baitu, n’obukiraaba ngu Abaisaleri hansi y’obwebembezi bwa Yosuha bakasingura Abakanaani, nikizooka ngu batatekeyo enkambi z’amahe aho naaho. Nikisobora kuba ngu Abaisaleri obubaali nibarwanisa amahanga agandi, Abanaki bakongera bagaruka omu Heburoni, kandi kinu kiketagisa Kalebu (rundi batabani ba Yuda hansi y’obwebembezi bwa Kalebu) kwongera kubaaka orubuga runu hanyuma y’akasumi. (Yos 11:21-23; 14:12-15; 15:13, 14; Bac 1:10) Orubuga Heburoni orwali ruhairwe Kalebu ow’omu ruganda rwa Yuda, rukahika rwaforwa rumu ha mbuga ez’okwirukiramu. Ekindi rukaforwa orubuga rw’abanyakatagara. Baitu, “emisiri eya ha rubuga [Heburoni]” hamu n’ebiikaro byarwo bikahebwa Kalebu nk’obugwetwa.—Yos 14:13, 14; 20:7; 21:9-13.
it-1-E 848
Omulimo ogw’obwiru
Ekigambo “omulimo ogwobwiru’” (Heb., mas) kyakozesebwaga muno omu busumi bwa Baibuli, habwokuba abantu abasingurwaga baforwaga abairu. (Bir 20:11; Yos 16:10; 17:13; Es 10:1; Is 31:8; Emp 1:1) Abaisaleri bakakora omulimo gw’obwiru kandi ogw’okubonabonesa, ogw’okwombeka embuga ez’okuhunikamu Pisomo na Ramusesi, hansi y’obulemi bw’abakuru b’ihanga lya Misiri. (Kurug 1:11-14) Hanyuma y’okutaaha omu Ensi Eyekaba Eraganiziibwe, omu kiikaro kyokuhondera ekiragiro kya Yahwe eky’okubinga Abakanaani boona omu nsi egi hamu n’okubahwerekereza, Abaisaleri bakabahambiriza kubakorraga emirimo nkabairu. Kinu kikaletera Abaisaleri kugwa omu mutego ogw’okuramya baruhanga ab’ebisuba. (Yos 16:10; Bac 1:28; 2:3, 11, 12) Omukama Sulemani akagumizaamu n’okukozesa abantu Bakanaani omulimo gw’obwiru kandi banu nubo Abamoli, Abahiti, Abaperezi, Abahivi, n’Abayebusi.—1Bakam 9:20, 21.
it-1-E 402 ¶3
Kanaani
N’obukiraaba ngu Abakanaani baingi bakakira kusingurwa kandi bayanga kulemwa, nikisobora kugambwa ngu “nukwo Mukama yahaire Isareri ati ensi yona eyiyarahiire okuha baisenkurubo,” kandi ngu akaba abahaire “okuhumura embaju zona” kandi “busaho kigambo nekimu ekitarahikire habwebirungi byona Mukama ebiyagambiire enju ya Isareri; byona bikahika.” (Yos 21:43-45) Abanyanzigwa boona bakaba betoroire Isareri bakatiina kandi bakaba batarukutiinisa. Ruhanga akaba asangirwe araganiize ngu naija kubinga Abakanaani “mpora mpora” nukwo enyamaiswa ez’omu kisaka zitaija kukanya omu nsi etarumu bantu. (Kurug 23:29, 30; Bir 7:22) N’obukiraaba ngu Abakanaani bakaba baine eby’okurwanisa eby’amaani, otwaliremu ebigaali, hamu n’ebigali ebiine ebihyo ebirukusara, Abaisaleri obu balemwaga kutwara ebiikaro ebimu gwabaga gutali musango gwa Yahwe ngu alemerwe kuhikiriza omurago gwe. (Yos 17:16-18; Bac 4:13) Oihireho, ebyafaayo nibyoleka ngu emirundi nke Abaisaleri eyibasingurwaga, kyarugirrraga ha kutalinda obwesigwa bwabo.—Kubar 14:44, 45; Yos 7:1-12.
Eby’Omuhendo Kuruga omu Baibuli
w15-E 7/15 32
Obaire Okimanyire?
Ihanga lya Isaleri eya kara likaba line emiti nyingi nk’oku Baibuli erukwoleka?
Baibuli egamba ngu ebiikaro ebimu eby’omu Ensi Eyekaba Eraganiziibwe bikaba by’ekibira kandi ngu hakaba haliyo emiti nyingi. (1 Bakam. 10:27; Yos. 17:15, 18) Baitu, abahakaniza Baibuli obubarora ebiikaro bingi ebitarumu ebibira kasumi kanu, kibagumira kukiikiriza ngu ekaba eriyo.
Ekitabu Life in Biblical Israel nikisoborra ngu “emiti omu Isaleri eya kara ekaba eri nyingi muno kukira kasumi kanu.” Ebiikaro ebyensozi byali biswekerwe emiti eyerukwetwa Aleppo pine (Pinus halepensis), evergreen oak (Quercus calliprinos), hamu na terebinth (Pistacia palaestina). Omu kyeya Esitaoli, ekiikaro ekiri hagati ya y’ensozi hamu na ha mwaro gw’ekiyanja kya Mediterranean, emiti emisikamoli rundi (Ficus sycomorus) ekaba eri nyingi muno.
Ekitabu Plants of the Bible nikigamba ngu ebiikaro ebimu eby’omu Isaleri tibirumu miti omu kasumi kanu. Kiki ekyaleteriize kinu? Ekitabu nikigamba kikatandika mpora mpora, kandi kyongera kigamba ngu: “abantu bagumizeemu kusiisa ebibira, kukira muno nukwo basobole kutunga ah’okulima n’ahokulisiza, n’okutunga eby’okwombekesa hamu n’enku.”