Sunagoge Ilo Yesu na Ŵasambiri Ŵake Ŵakapharazgako
“Kufuma apo, wakendendeka mu Galileya mose, kusambizga mu masunagoge ghawo na kupharazga makani ghawemi gha ufumu.”—MATEYU 4:23.
TIKUŴAZGA kanandi waka mu mabuku gha Mateyu, Mariko, Luka, na Yohane kuti Yesu wakapharazga mu sunagoge. Kwa vilimika vitatu na hafu ivyo wakacitira uteŵeti, Yesu wakendanga mu msumba wa Nazarete uwo wakakulira, panji mu msumba wa Kaperenaumu uwo wakakhalanga, panji mu misumba ndiposo vikaya vinyake. Ku malo ghose agha, wakatemwanga kupharazga vya Ufumu wa Ciuta mu sunagoge. Nakuti pakuyowoya za uteŵeti uwo wakacita, Yesu wakati: “Nyengo zose nkhasambizganga mu sunagoge na mu tempele, mwenemumo Ŵayuda ŵakuwungana.”—Yohane 18:20.
Mwakuyana waka, ŵapositole ŵa Yesu na Ŵakhristu ŵanji ŵakwambilira kanandi ŵakasambizganga mu masunagoge gha Ŵayuda. Kweni kasi Ŵayuda ŵakizanga kalinga kuti ŵazakasope mu masunagoge? Kasi masunagoge agha ghakawonekanga wuli mu nyengo ya Yesu? Tiyeni tiwone umo ghakaŵira.
Malo Ghakuzirwa ku Ŵayuda Katatu pa cilimika, Ŵayuda ŵanalume ŵakeneranga kwenda ulendo kuluta ku Yerusalemu kukacita viphikiro ivyo vikacitikiranga pa tempele, agho ghakaŵa malo ghakupatulika. Kweni pakusopa nyengo na nyengo, ŵakalutanga mu masunagoge, kwali ŵakakhalanga ku Palestina panji vigaŵa vinyake vya kuwaro kwa Palestina, ivyo vikaŵa pasi pa Ŵayuda.
Kasi ŵanthu ŵakamba pawuli kusopera mu sunagoge? Ŵanyake ŵakughanaghana kuti ŵakamba apo Ŵayuda ŵakaŵa ku wuzga ku Babuloni (mu 607-537 B.C.E.), nyengo iyo tempele la Yehova likaŵa kuti labwangandulika, panji nyengo yicoko waka Ŵayuda ŵati ŵawerako ku wuzga, apo Ezra musofi wakaciska ŵanthu kuti ŵapulikiske na kulimanya Dango la Ciuta.—Ezra 7:10; 8:1-8; 10:3.
Pakwamba, lizgu lakuti “sunagoge” likang’anamuranga “ungano” panji “mpingo.” Ndimo likalembekeranga mu Septuagint, agho ni Malemba Ghacihebere ghakung’anamulika mu Cigiriki. Nyengo yikati yajumphapo, lizgu ili likamba kung’anamura nyumba iyo ŵanthu ŵakasoperangamo. Mu nyengo ya Yesu, pafupifupi cikaya cilicose ico wakenda mukaŵa sunagoge. Mu misumba mukaŵa masunagoge ghanandi; ndipo mu Yerusalemu ndimo ghakaŵa ghanandi comene. Kasi nyumba izi zikawonekanga wuli?
Nyumba Yicoko Yakusoperamo Para ŵakukhumba kuzenga sunagoge, Ŵayuda ŵakapenjanga malo ghakukwera na kuzenga munthowa yakuti mulyango (1) ulazgenge ku Yerusalemu. Nangauli vili nthena, vikulongora kuti nyengo zinyake ŵakalondezganga yayi kazengero aka ndipo awo ŵacita nthena ŵakaŵavyanga mulandu.
Sunagoge likaŵanga licoko ndipo mukaŵanga vinthu vinandi yayi. Cinthu cakuzirwa comene ico cikaŵanga mu sunagoge ni likasa, (2) panji malo agho ŵakaŵikangako vinthu vyakuzirwa comene ivyo ni mipukutu ya Malemba Ghatuŵa. Para maungano ghakucitika, likasa ili ŵakaliŵikanga pakweru na kuliwezgeraso pa malo ghake para ungano wamara (3).
Pafupi na likasa pakaŵa mipando yakunthazi yakulazga ku ŵategherezgi (4) iyo pakakhalanga ŵalara ŵa sunagoge na ŵalendo wose ŵapadera. (Mateyu 23:5, 6) Cadera pakatikati pa holo ŵakazengangapo pulatifomu iyo pakaŵanga gome na mpando wa muyowoyi (5). Mu vigaŵa vitatu mukaŵa mipando yakulazga ku pulatifomu yakuti ŵategherezgi ŵakhalengepo (6).
Kanandi mpingo uwo ukawungananga mu sunagoge ndiwo ukapweleleranga sunagoge ili. Vyawanangwa ivyo ŵasambazi na ŵakavu ŵakapelekanga ndivyo ŵakanozgeranga sunagoge ili. Kweni kasi maungano mu sunagoge ghakacitikanga wuli?
Umo Ŵakasoperanga pa Sunagoge Pa nyengo yakusopa mu sunagoge ŵakimbanga sumu zakulumba Ciuta, kulomba, kuŵazga Lemba, ndiposo kusambizga na kupharazga. Mpingo ukambanga vyose na kuyowoya pa mtima lurombo lwakucemeka Shema, ulo lukaŵa lwa kuphara pakweru cipulikano cawo. Zina ili likafuma pa lizgu lakwamba la lemba lakwamba ilo ŵakayowoyanga lakuti: “Pulikani [Shema], O Israyeli, Yehova Ciuta winu ndi Yehova yumoza.”—Duteronome 6:4.
Kaciŵiri, pakaŵa kuŵazga na kulongosora mazgu gha mu Tora. Tora ni mabuku ghakwambilira ghankhondi gha mu Baibolo, gheneagho ghakalembeka na Mozesi. (Milimo 15:21) Pamanyuma, pakaŵazgikangaso vigaŵa vinyake vya malemba ghakulembeka na nchimi (vyakucemeka haftarahs) ndipo ŵakavilongosoranga na kuyowoya umo vingaŵawovwilira. Nyengo zinyake ŵalendo ndiwo ŵakacitanga cigaŵa ici, nga umo wakacitira Yesu pa lemba la Luka 4:16-21.
Mpukutu uwo ukapelekeka kwa Yesu pa ungano uwu ukaŵa wakupambana na Mabaibolo gha mazuŵa ghano cifukwa ukaŵavya vipaturo na mavesi. Ntheura tingawona kuti Yesu wakacita kuzungulura mpukutu na woko lake lamazere uku wakuzinga na woko lake lamalyero mpaka wasange malo agho wakapenjanga. Para ŵamara kuŵazga, ŵakazingangaso mpukutu.
Kanandi ŵakaŵazganga mu Cihebere cakwambilira na kung’anamulira mu Ciaramu. Mu mipingo iyo yikayowoyanga Cigiriki ŵakaŵazganga Septuagint.
Likaŵa Lakuzirwa Comene pa Umoyo Wawo Ŵayuda ŵakazirwiskanga comene sunagoge pamoza na nyumba zinyake zakubanikizgana nalo panji izo zikaŵa pafupi nalo. Nyumba izi zikagwiranga nchito zakupambanapambana. Nyengo zinyake ŵakeruzgirangamo milandu, ndipo ŵanthu ŵa mu cikaya ŵakacitirangamo maungano ghawo. Kweniso ŵakacitirangamo maungano agho pakaŵanga vyakurya. Nyengo zinyake ŵalendo ŵakagonanga mu nyumba za pa sunagoge.
Pafupifupi pa sunagoge yiliyose pakaŵanga sukulu, ndipo kanandi yikaŵanga mu nyumba yimoza na sunagoge. Yelezgerani kuti mukuwona kilasi ilo lazura na ŵana ŵa sukulu awo ŵakusambira kuŵazga malembo ghakurughakuru agho msambizgi wawo waŵalembera. Ŵayuda ŵanandi ŵakamanyanga kuŵazga na kulemba cifukwa ca sukulu izi, nanga ŵangaŵa ŵanthu ŵapasi ŵakamanyanga makora Malemba.
Ndipouli, cilato cikuru ca sunagoge cikaŵa cakuti ŵanthu ŵasoperengemo nyengo zose. Nchakuzizika yayi kuti pakaŵa vinandi ivyo vikayananga pakati pa maungano gha Ŵakhristu ŵakwambilira na agho Ŵayuda ŵakacitiranga mu sunagoge. Maungano gha Ŵakhristu nagho cilato cake cikaŵa cakuti ŵasope Yehova kwizira mu lurombo, sumu za kulumba, kuŵazga, na kudumbiskana Mazgu gha Ciuta. Pakaŵaso vinthu vinyake ivyo ŵakayananga. Usange pa malo apo Ŵayuda na Ŵakhristu ŵakasoperanga pakukhumbikwira vinthu vinyake, ŵanthu ŵakajipelekanga mwawanangwa. Pa maungano gha Ŵakhristu ŵakwambilira na agho Ŵayuda ŵakacitiranga mu sunagoge, awo ŵakaŵazganga na kudumba Mazgu gha Ciuta ŵakaŵanga ŵaliska pera yayi, ndipo awo ŵakanozganga maungano na kulongozga ŵakaŵa ŵanalume ŵalara.
Mazuŵa ghano, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakuyezgayezga kudemelera ku ivyo Yesu na ŵalondezgi ŵake ŵakwambilira ŵakacitanga. Ntheura pali vinthu vinyake ivyo vikuyana pakati pa maungano gha Ŵakaboni ŵa Yehova agho ghakucitikira mu Nyumba ya Ufumu na maungano ghakale agho ghakacitikiranga mu sunagoge. Kuluska vyose, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakuwungana na cilato ico wose awo ŵakutemwa unenesko ŵakuŵa naco, ca ‘kusendelera kwa Ciuta.’—Yakobe 4:8.
[Cithuzithuzi pa peji 16, 17]
Kazengekero aka katoleka ku pulani ya Sunagoge la ku Gamla la mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira
[Cithuzithuzi pa peji 18]
Sukulu ya pa sunagoge ŵakasambizgirangamo ŵasepuka ŵa vilimika 6 mpaka 13