Kasi Kuchanya na Charu Chapasi Vikutiphalirachi?
Ŵanthu awo ŵakusanda vinthu vyakuchanya ŵachali kuzizikika na vinthu ivyo vili kuchanya. Ndipo ŵakulutilira kupanga vinthu viphya ivyo vikuŵawovwira pakusanda uku. Kasi ni vichi ivyo ŵasanga?
Vinthu vyakuchanya vili mundondomeko. Nkhani yinyake mu magazini ya Astronomy yikati: “Vipingausiku vili kukhala waka bweka kuko yayi, kweni vili mundondomeko yiwemi.” Chifukwa wuli vili nthena? Ŵasayansi ŵakugomezga kuti chisisi chagona pa chinthu chinyake (dark matter) panji kuti nkhongono yinyake yambura kuwoneka iyo yikovwira kuti vipingausiku vikhalenge mu malo ghake.
Kasi vikenda wuli kuti vinthu vyakuchanya viŵe mundondomeko nthena? Kasi vikachitika waka vyekha kwambura Mlengi? Wonani ivyo munthu munyake zina lake Allan Sandage wakayowoya. Iyo njumoza mwa ŵanthu “ŵakumanyikwa chomene pa ŵanthu awo ŵakasandanga vinthu vyakuchanya mu vyaka 100 ivyo vyajumpha,” ndipo wakagomezganga kuti kuli Chiuta.
Iyo wakati: “Nkhawona kuti vingachitika yayi kuti vinthu vya kuchanya pa vyekha viŵe mundondomeko nthena. Pakwenera kuŵa chinyake icho chikawovwira kuti viŵe mundondomeko nthena.”
Vinthu vyakuchanya vili pa malo ghawemi kuti pa charu paŵe umoyo. Ghanaghanirani ivyo ŵasayansi ŵakuyowoya pa nkhani ya nkhongono iyo yikovwira kuti dazi liŵarenge. Iwo ŵakuti nkhongono iyi yikovwira kuti dazi nyengo zose liŵarenge mwakuyana. Ndipo ŵakuti nkhongono iyi yiŵenge kuti njichoko mphanyi dazi likapangika yayi. Kweniso yiŵenge kuti njikuru chomene mphanyi dazi lili kunyeka kale.
Nkhongono iyo yikovwira kuti dazi nyengo zose liŵarenge njimoza mwa vinthu ivyo vili mu malo ghake kuti pa charu palutilire kuŵa vyamoyo. Munthu munyake uyo wakulemba vyasayansi zina lake Anil Ananthaswamy, wakayowoya kuti, usange chimoza mwa vinthu ivi chilekenge kuŵa mu malo ghake, mphanyi “nyenyezi, mapulaneti, kweniso vipingausiku vindapangike. Ndipo mphanyi vyamoyo kulije.”
Kuchanya na charu chapasi vikovwira ŵanthu kuŵa na umoyo. Charu chapasi chili na mphepo zakwenelera, maji ghakwenelera na mwezi uwo ngwasayizi yiwemi uwo ukovwira charu chapasi kuti chiŵenge mu malo ghake. “Umo charu chapasi chiliri, vyakumera kweniso vyamoyo, vyose ivi vikovwira kuti charu chapasi ghaŵe malo ghekha ghawemi ghakwenelera ku ŵanthu.”—National Geographic.a
Mwakuyana na ivyo mulembi munyake wakayowoya, dazi “lili kutali” na nyenyezi zinyake mu chipingausiku icho tikuwona. Ntheura pakuti dazi lili kutali na nyenyezi zinyake, ndivyo vikovwira kuti pa charu paŵe umoyo. Tiŵenge kuti tikukhala kufupi na nyenyezi zinyake, kwali mphakati pa chipingausiku panji chakufupi na chipingausiku, mphanyi umoyo ukuŵapo yayi. Kweni tili pa charu icho ŵasayansi ŵakuti ndigho malo ghekha agho ngakwenelera ku vyamoyo.
Mwakuyana na ivyo Paul Davies wakamanyanga pa nkhani ya kuchanya na charu chapasi, munthu wakusanda vinthu uyu wakayowoya kuti: “Nkhugomezga yayi kuti tikaŵako mwamwaŵi waka kwambura chilato pa charu ichi. . . . Tili kupangikira nadi kuŵa pa malo agha.” Nangauli Davies wandasambizgepo kuti Chiuta ndiyo wakalenga kuchanya na charu chapasi kweniso taŵanthu, kweni kasi imwe mukuwona wuli? Kuchanya na charu chapasi vili kupangika munthowa yakuti pa charu chapasi paŵe umoyo. Kasi vili nthena chifukwa chakuti vikachita kulengeka?
a Nkhani ya mu National Geographic iyi chilato chake chikaŵa chakulongosora kuti Chiuta ndiyo wakalenga charu chapasi na ŵanthu yayi. Kweni yikayowoyanga waka umo charu chapasi chiliri chiwemi ku ŵanthu.