FUMBO 4

Kasi Vyamoyo Vyose Vikafuma Kumoza?

Khuni la umoyo la Charles Darwin likulongora kuti mitundu yose ya vyamoyo yikafuma kumoza

Darwin wakaghanaghananga kuti vyamoyo vyose vikafuma kumoza. Iyo wakatenge umoyo pa charu ukuyana waka na khuni likuru. Ŵanthu ŵanyake ŵakamba kugomezga kuti khuni la umoyo ili likaŵa waka chiŵiriŵiri chimoza chakupangika na maselo ghakwamba ghambura vinandi. Ŵakuti mu chiŵiriŵiri ichi mukafuma mitundu yinyake ndipo yikalutilira kugaŵikana na kuŵa viŵaro, panji kuti mitundu ya vyakumera na vinyama. Kufuma apo, yikazgoka minthavi, kung’anamura vyakumera na vinyama vya mitundumitundu nga umo viliri mazuŵa ghano. Kasi ndivyo vikachitika nadi?

Kasi ŵasayansi ŵanandi ŵakuti wuli? Ŵanandi ŵakuyowoya nga kuti vinthu vyakale ivyo vyasangika mu dongo vikulongora kuti vyamoyo vikafuma nadi kumoza. Kweniso chifukwa chakuti vyamoyo vyose vili na DNA, ŵakuti mbukaboni unyake wakuti vyamoyo vikafuma kumoza.

Kasi Baibolo likuti wuli? Buku la Genizesi likuti vyakumera, vyamoyo vyamunyanja, vyamoyo vyapamtunda, na viyuni, vikalengeka “kuyana na mitundu yake.” (Genizesi 1:12, 20-25) Mazgu ghakuti “mitundu” ghakulongora kuti vilengiwa vya gulu limoza vingaŵa vyakupambanako, kweni mtundu uliwose ngwapadera. Chifukwa cha ivyo Baibolo likulongosora, tingazizwa yayi usange vinthu vyakale ivyo vyasangika mu dongo vikulongora kuti vyamoyo vinyake vikaŵako kamoza na kamoza.

Kasi ukaboni ukuvumbura vichi? Kasi ukaboni ukukolerana na ivyo Baibolo likulongosora? Panji Darwin ndiyo wakaneneskanga? Kasi ivyo ŵanthu ŵasanga mu vyaka 150 ivyo vyajumpha vikutipa ukaboni wuli?

KHUNI LA DARWIN LAWA

Mu vyaka vyasonosono apa, ŵasayansi ŵayaniska majini gha twamoyo tunandi twa selo limoza kweniso gha vyakumera na vinyama. Ŵakupenja ukaboni wakuti sachizgo la Darwin lakuti vyamoyo vikafuma kumoza ndanadi. Kweni ndivyo ŵakusanga yayi.

Kasi ŵasanga ukaboni wuli? Mu 1999, Malcolm S. Gordon wakalemba kuti: “Vikuwoneka kuti umoyo ukafuma kwakupambana. Vyamoyo vikafuma kumoza yayi.” Kasi ulipo ukaboni wakuti mitundu yose ya vyamoyo yikafuma kumoza umo wakagomezgeranga Darwin? Gordon wakuti: “Chisambizgo chakale na kale chakuti vyamoyo vyamitundumitundu vikafuma kumoza chikuŵa nga chikukolerana yayi na umo tikumanyira mitundu ya vyamoyo mazuŵa ghano. Chikovwira yayi pakugaŵa magulu (phyla) ghanyake gha vinyama panji ghose waka, kweniso pakulongosora makilasi gha vinyama vinyake mukati mwa magulu ghawo.”²⁹ a

Ivyo ŵasayansi ŵakubowozga vichali kupambana na sachizgo la Darwin lakuti vyamoyo vikafuma kumoza. Mu 2009, mu magazini ya New Scientist ŵakalembamo fundo ya wasayansi zina lake Eric Bapteste, uyo wakugomezga kuti umoyo ukaŵako waka mwamwaŵi. Iyo wakati: “Tilije ukaboni wakulongora kuti khuni la umoyo ndanadi.”³⁰ Mu nkhani iyi mukaŵaso fundo iyo wakayowoya Michael Rose, uyoso wakugomezga kuti umoyo ukaŵako mwamwaŵi. Iyo wakati: “Khuni la umoyo likusoŵa ukaboni ndipo likuwundika nga ni maseŵera. Tose tikumanya ichi, kuti waka vikutisuzga kuzomera ivyo tikusambira.³¹ b

KASI IVYO VIKUSANGIKA MU DONGO VIKUPELEKA UKABONI WULI?

Ŵasayansi ŵanandi ŵakuti vinthu vyakale ivyo vyasangika mu dongo vikulongora kuti vyamoyo vikafuma kumoza. Iwo ŵakuti vinthu ivi vikulongora kuti somba zikazgoka kuŵa vyamoyo ivyo vikukhala mu maji na pamtunda wuwo. Kweniso ŵakuti vinyama vyakukhwaŵa vikasintha na kuŵa vyakonkheska. Kasi ndivyo vikachitika nadi?

David M. Raup ni kaswiri wakusambira ivyo vikusangika mu dongo, kweniso wakugomezga kuti umoyo ukaŵako wekha. Iyo wakuti: “Kwambira mu nyengo ya Darwin, ukaboni uwo tikusanga ukulongora kuti vyamoyo vikachita kusintha pachokopachoko yayi, kweni vikabulika waka, kung’anamura kuti vikaŵako kamoza na kamoza kuyana na mitundu yawo, nakuti vikasinthanga viŵi yayi m’paka vikamaliramo waka.”³²

Fundo njakuti vinandi ivyo vyasangika mu dongo vikulongora kuti vinyama vikasinthanga yayi nanga pajumphe nyengo yitali. Palije ukaboni wakuti vinyama vikazgokanga na kuŵa vyamtundu unyake. Kukaŵa vinyama vyamitundumitundu panyengo yimoza. Nanga ni ivyo vikupambanako pachoko waka na vinyake vikaŵangako kamoza na kamoza. Chiyelezgero ni ichi: Pali ŵakasuska awo ŵakovwirika na mudumu wa mazgu ghawo kuti ŵamanye malo na vinthu vinyake. Palije ukaboni wakuti ŵakasuska aŵa ŵakazgoka kufuma ku ŵakasuska ŵanyake ŵakale.

Nakuti vikuwoneka kuti magulu ghakurughakuru gha vyamoyo ghakujumpha hafu ghakaŵako kamoza na kamoza. Para ŵasayansi ŵakupima ivyo ŵakusanga mu dongo, ŵakuwona ukaboni wakuti vyamoyo vinandi vyakupambanapambana vikabulika panyengo yichoko waka. Pa chifukwa ichi, nyengo iyi ŵakuyichema “Cambrian explosion.” Kasi pakaŵa pawuli chomene?

Tiyelezgere waka kuti ivyo ŵakaswiri ŵakusachizga ni vyaunenesko. Mbiri ya charu chapasi tingayiyaniska na utali wa girawundi la bola (1). Para tingapima mwanthowa iyi, ndikuti mwendenge kufuma ku golo limoza m’paka kufupi chomene na golo linyake kuti mufike pa nyengo iyo ŵasayansi ŵakuti vyamoyo vinandi vikaŵirako, panji kuti Cambrian period (2). Kuyana na ivyo ŵasanga, pakaŵa kanyengo kanyake mukati mwa nyengo iyi apo kukaŵira vinyama vyamitundumitundu. Kasi ivi vikachitika mwaluŵiro wuli? Mu chiyelezgero chithu ichi, apo mukwenda kulazga ku golo, mukutamphuska waka lundi kuti mwende sitepu yimoza, mbwenu kukubamuka vinyama nyomi, vyamitundu yinandi!

Nyengo iyo utali wake wakuwuyaniska na girawundi la bola yakulongora apo mbiri ya charu yikambira kuzakafika apo ŵakuti pa Cambrian explosion

Pakuti vyamoyo vyamitundumitundu vikaŵako panyengo yichoko waka, ŵanyake awo ŵakugomezga kuti vyamoyo vikaŵako vyekha ŵamba kukayika usange Darwin wakaneneskanga. Yumoza wawo ni Stuart Newman, wasayansi uyo nayo wakugomezga kuti vyamoyo vikaŵako vyekha. Mu 2008, wakati pakwenera kusangika sachizgo linyake ilo lingayana na ukaboni uwo ukulongora kuti vyamoyo vyamitundumitundu vikaŵako kamoza na kamoza. Wakatiso: “Nkhuwona kuti fundo izo Darwin wakayowoya pakulongosora umo vinthu vikasinthira, nagho ni masachizgo waka, nakuti ngakuzirwa viŵi yayi kuti tipulikiske umo vyamoyo vikasinthira mathupi ghawo.”³³

UKABONI UKUSANGIKA NA MASUZGO

Ukaboni wa mu dongo umo ukuwonekera mu mabuku ghanyake kweniso umo ukuwonekera pa sikelo — Chifukwa wuli mu mabuku ghanyake ŵakujambura nga viwangwa ivi vikuyana waka sayizi?

Pachanya kumazere: umo viwangwa vikuwonekera mu mabuku ghanyake

Pachanya kumalyero: umo vikwenera kuŵira

Kasi unenesko ngwakuti wuli pa sachizgo lakuti somba zikazgoka kuŵa vyamoyo ivyo vikukhala mu maji na pamtunda wuwo, ndipo vinyama vyakukhwaŵa vikazgoka vyakonkheska? Kasi ivyo ŵali kusanga mu dongo vikukhozgera nadi kuti vyamoyo vikachita kusintha? Para tawoneseska ukaboni uwo wasangika mu dongo, pakusangika masuzgo pa fundo iyi.

Lakwamba ni ili: Mu mabuku ghanyake ŵakusintha sayizi ya viwangwa vya nyama zakonkheska izo ŵakuti zikafuma ku vyakukhwaŵa. Unenesko ngwakuti viwangwa vinyake ni vikuru, apo vinyake ni vichoko, kweni mu mabuku ŵakujambura nga vikuyana waka sayizi.

Suzgo lachiŵiri kweniso likuru chomene ndakuti palije ukaboni wakuti vyamoyo ivi vikafuma kumoza. Ŵakaswiri ŵakuyezga kundandika viwangwa, ndipo pakulongosora ŵakuti pakajumpha vyaka mamiliyoni kuti chamoyo chisinthe na kuŵa chamtundu unyake. Kweni kaswiri wakumanya vya vinyama, zina lake Henry Gee wakuti: “Vyaka ivyo vikajumphapo pakati pa vyamoyo ivi vikaŵa vinandi chomene, ndipo ntchakusuzga kumanya usange pakaŵa nadi ubali.”³⁴ c

Malcolm S. Gordon wakayowoyapo maghanoghano ghake pa viwangwa vya somba na vyamoyo ivyo vikukhala mu maji na pamtunda wuwo. Wakati ivyo vyasangika mu dongo “vikutiphalira tuchoko waka, nakuti panji kukaŵa mitundu yinandi ya vyamoyo vya magulu agha iyo tindayimanye.” Wakayowoyaso kuti: “Palije nthowa yakumanyira usange mitundu iyi nayo yikazgoka kuŵa vyamoyo vyamtundu unyake, usange vikachitika nadi, kweniso tingamanya yayi ubali uwo ukaŵapo.”³⁵ d

Mizere yakudumura yikwimira ivyo ŵeneko ŵakuti vikuyanako

KASI “FILIMU” YIKUTIPA UKABONI WULI?

Mu 2004, mu magazini ya National Geographic mukalembeka nkhani yakulongosora ivyo ŵasayansi ŵasanga mu dongo. Yikati ivyo ŵasanga vingayana waka na filimu iyo pa vithuzi 1000, vithuzi 999 ŵali kuwuskamo, ndipo vili kuzgeŵa.” ³⁶ Kasi fundo njakuti wuli mu chiyelezgero ichi?

Tepi yose ya filimu na vithuzi vichoko waka vya filimu — Usange “vithuzi 95,” panji kuti ukaboni unandi uwo wasangika mu dongo ukulongora kuti vinyama vikusintha kufuma ku vinyake yayi, chifukwa wuli ŵakaswiri ŵakundandika “vithuzi 5” nga mbukaboni wakuti vikusintha?

Tiyelezgere kuti mwasanga vithuzi 100 vya filimu iyo yikaŵa na vithuzi 100,000. Kasi mungawumanya wuli mutu wa nkhani mu filimu iyi? Panji mungasachizga waka. Kweni wuli usange mungaŵa na vithuzi 5 pa vithuzi 100, na kundandika vithuzi 5 ivi munthowa yakuti vikolerane na mutu uwo mwasachizga, kweni vithuzi 95 vikumuphalirani kuti filimu yikuyowoya vinyake? Kasi ghangaŵa mahara kuyowoya kuti ivyo mwasachizga ndiwo mbunenesko chifukwa cha vithuzi 5? Pakundandika vithuzi 5 mwakhumbanga waka kusanga ukaboni wakuti ivyo mwasachizga ndiwo mbunenesko, asi nthe? Kweni chingaŵa chamahara kusintha maghanoghano chifukwa cha ukaboni wa vithuzi 95. Imwe mukuwona wuli?

Kasi chiyelezgero ichi chikukolerana wuli na umo ŵasayansi ŵakuwonera ivyo ŵasanga mu dongo? Ukaboni unandi uwo ŵasanga mu dongo ukulongora kuti vyamoyo vikusintha viŵi yayi. Kweni kumanyuma kose uku, ŵakaswiri ŵakazomeranga yayi fundo iyi. Vikuyana waka na munthu uyo vithuzi 95 vikumuphalira nkhani yakupambanako na iyo wakusachizga. Chifukwa wuli ŵakakhalapo waka chete pa ukaboni wakuzirwa uwu? Wakulemba mabuku zina lake Richard Morris wakuti: “Vikuwoneka kuti ŵakaswiri ŵakakora chomene fundo yakuti vinthu vikachita kusintha pachokopachoko. Iwo ŵakakhumba yayi kusintha, nangauli ukaboni uwo ŵasanga ukupambana na fundo iyi. Ŵakayezganga kulongosora ukaboni uwo ŵasanga mu dongo munthowa yakuti ukolerane na fundo iyo ŵanandi ŵakugomezga, yakuti vyamoyo vikasintha kufuma ku vinyake.”³⁷

“Kundandika waka viwangwa na kuyowoya kuti vikwimira mukoka wa uko ŵanthu ŵakafuma ni sachizgo ilo pa sayansi likukwana yayi kulipenjera ukaboni. Vikuyana waka na chidokoni icho nangauli chingaŵa chakunozga na chakusambizga, kweni chikukolerana yayi na sayansi.”—In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, ilo wakalemba Henry Gee, pp. 116-117

Wuli awo ŵachali kugomezga kuti vyamoyo vikachita kusintha? Kasi vingachitika kuti nawo ŵakuyezga kundandika viwangwa kuti viŵe nga vikupeleka ukaboni uwo ŵakukhumba? Enya. Ŵakuchita ivi kuti ŵakolerane na ŵanandi awo ŵakuti umoyo ukaŵako wekha, nangauli ŵakumanya kuti ukaboni unandi wakufuma mu dongo kweniso mu majini ukulongora kuti ndimo vikaŵira yayi.e

Imwe mukutipo wuli? Ukaboni ukulongora kuti unenesko ni ngu? Sono tiyeni tiweleremo ivyo tasambira kufuma pakwamba.

Mbutesi kuti umoyo ukambira ku selo lambura vinandi.
Ntchakukayikiska usange ivyo vikuŵa mu selo vikakumana waka na kupanga chinthu chimoza.
Ulongozgi panji kuti “pulogiramu” (DNA) yakwendeska vinthu mu selo njapachanya, kulongora kuti yikapangika mwamahara, nakuti palije chinthu chakupangika na munthu chingafikapo pa ivyo yikuchita panji umo yikusungira vinthu.
Pakusambira vya majini, vyawoneka kuti vyamoyo vikafuma kumoza yayi. Chinyake ntchakuti kuyana na ukaboni uwo wasangika mu dongo, magulu ghakurughakuru gha vinyama ghakaŵako kamoza na kamoza.

Pakuwona fundo zose izi, kasi imwe mukuwona kuti ukaboni ukukolerana na fundo ya mu Baibolo yakuti vyamoyo vikalengeka? Kweni pali ŵanthu ŵanandi awo ŵakuti pa vinandi, sayansi yikukolerana yayi na ivyo Baibolo likuyowoya vyakuti vyamoyo vikachita kulengeka. Kasi mbunenesko uwu? Kasi Baibolo likuti wuli chomene?

a Mazgu ghakuti phyla (panji phylum, kwimira chinthu chimoza) ghakung’anamura gulu la vinyama ivyo vikuyanako mathupi. Nthowa yimoza iyo ŵasayansi ŵakupambaniskira vyamoyo njakuti ŵakuvigaŵa mu masitepu seveni. Sitepu yiliyose yikovwira kupambaniska mtundu wa chamoyo. Sitepu yakwamba ŵakuti kingdom, iyo mukusangika vinyama vyose ivyo vikuyanako. Kufuma apo, pakwiza phylum, class, order, family, genus, na species. Tiyeni tiyelezgere na hachi. Ŵakuyipambaniska na vyamoyo vinyake mwantheura: kingdom, Animalia; phylum, Chordata; class, Mammalia; order, Perissodactyla; family, Equidae; genus, Equus; species, Caballus.

b Manyani kuti nkhani iyo yikaŵa mu New Scientist na ivyo ŵakayowoya ŵina Bapteste na Rose vikung’anamura kuti ŵakukana kuti umoyo ukaŵako wekha yayi. Kweni fundo yawo njakuti sachizgo la Darwin ilo pagona chisambizgo chakuti umoyo ukaŵako wekha likusoŵa ukaboni. Ŵasayansi aŵa ŵachali kupenja ukaboni wakulongora kuti umoyo ukaŵako waka mwamwaŵi.

c Henry Gee wakasuskanga sachizgo lakuti umoyo ukaŵako wekha yayi. Fundo yake apa njakuti viwangwa vingaŵapa mazgoro ghose yayi ŵasayansi.

d Malcolm S. Gordon nayo wakukhozgera chisambizgo chakuti vyamoyo vikachita kusintha.

e Wonani bokosi la mutu wakuti “Wuli Sachizgo Lakuti Ŵanthu Ŵakafuma ku Vinyama?”

Wuli Sachizgo Lakuti Ŵanthu Ŵakafuma ku Vinyama?

Mu mabuku agho mungaŵazga pa nkhani iyi, muwonenge kuti ŵandandika vithuzi vya vinyama, kwamba na munkhwere. Pakwamba wakuwoneka wakusindama, kweni wakunyoloka pachokopachoko, ndipo mutu nawo ukukura. Paumaliro wakwimilira makora nga ni munthu. Chifukwa cha vithuzi ivi, ntchipusu kuwona nga pali ukaboni wakuti munthu wakafuma ku vinyama. Kweniso mu manyuzipepara, pa wayilesi na pa TV, nyengo zinyake ŵakupharazga kuti kwasangika ukaboni uwo ukakhalako. Kasi ulipo nadi ukaboni wakukwana? Tiyeni tiwone ivyo ŵakuyowoya ŵakaswiri ŵanyake pa fundo zakulondezgapo izi.f

IVYO UKABONI UWO WASANGIKA MU DONGO UKULONGORA

Fundo: Apo tikanjiranga m’ma 1900, vinthu vyose vyakusangika mu dongo ivyo ŵakatenge mbukaboni wakuti ŵanthu na vinyama ŵakafuma kumoza, vikakwananga waka pa thebulu limoza likuru. Kufuma nyengo yira, vinthu ivi vyasazgikira chomene, ndipo ŵakuti sono vingazura tilera yimoza ya sitima.³⁸ Kweni vinandi mwa vinthu ivi vikasangika pachekhapachekha, kwali ntchiwangwa panji jino. Ni viŵi yayi kusanga chiwangwa chose cha mutu panji viwangwa vyose vya thupi.³⁹

Fumbo: Pakuti vinthu vyakusangika mu dongo vyasazgikira, kasi ŵakaswiri awo ŵakuti ŵanthu ŵakafuma ku vinyama, sono ŵakumanya apo ŵanthu ŵakasinthira kufuma ku vinyama kweniso umo vikachitikira?

Zgoro: Yayi. Nakuti vyasazgirako waka suzgo. Vikuŵasuzga kupatura viwangwa ivi kuyana na magulu gha vinyama. Mu 2009, Robin Derricourt, pa yunivesite ya New South Wales, Australia wakalemba kuti: “Panji chimoza pera icho tikuzomerezgana ntchakuti tikukolerana chimoza yayi.”⁴⁰ Mu 2007 mu nyuzipepara ya sayansi yakuchemeka Nature mukafuma nkhani iyo ŵakalemba ŵanthu ŵanyake awo pakwamba ŵakayowoya kuti ŵasanga ukaboni uwo ukakhalako pa chisambizgo chakuti ŵanthu ŵakafuma ku vinyama. Mu nkhani iyi, iwo ŵakati vikumanyikwa yayi apo ŵanthu ŵakazgokera kufuma ku vinyama, panji umo vikachitikira.⁴¹ Gyula Gyenis, uyo wakugwira ntchito mu Department of Biological Anthropology pa Eötvös Loránd University ku Hungary, mu 2002 wakalemba kuti: “Kugazgana kukumara yayi pakuyezga kupatura viwangwa ivi kuyana na magulu gha vinyama, na nyengo iyo vikaŵirako apo munthu wakasinthanga kufuma ku vinyama.” Iyo wakayowoyaso kuti ukaboni uwo wasangika ngwakupeleŵera ndipo ungawovwira yayi kumanya nyengo yeneko iyo vinyama vikazgokera kuŵa ŵanthu, uko vikachitikira, panji umo vikachitikira.⁴²

KUPHARAZGA “UKABONI UWO UKAKHALAKO”

Fundo: Kanandi pa nyuzi ŵakupharazga kuti kwasangika “ukaboni uwo ukasoŵanga.” Mu 2009 kukasangika chitanda cha nyama iyo ŵasayansi ŵakayipa zina lakuti Ida. Nkhani yinyake yikati ŵamanyuzi ŵakatchukiska chomene vya Ida.⁴³ Ku United Kingdom (UK), mu nyuzipepara ya The Guardian mukaŵa mutu wakuti: Kwasangika ‘Ukaboni Uwo Ukakhalako’ Wakuti Munthu Wakafuma ku Vinyama.”⁴⁴ Kweni pakati pajumpha mazuŵa ghachoko waka, magazini ya sayansi ku UK yakuchemeka New Scientist yikati: “Mbutesi kuti Ida ‘mbukaboni uwo ukakhalako,’ wakuti munthu wakafuma ku vinyama.”⁴⁵

Fumbo: Chifukwa wuli ŵakuyowoya na nkhongono para ŵakuti kwasangika “ukaboni uwo ukakhalako,” kweni ŵakukhala waka chete para ŵawona kuti vyapambana na fundo yakuti vyamoyo vikafuma kumoza?

Zgoro: Robin Derricourt, uyo wazunulika pakwamba, wakuyowoyapo vya awo ŵakusanga maukaboni ghanthena agha, wakuti: “Uyo wakudangilira ŵanyake pakupenja ukaboni, wakusazgirako vinyake kuti viŵe nga ŵasanga ukaboni wapadera chomene, ndipo ŵakachita nthowa yapadera kuti usangike. Iwo ŵakukhumba kuti para ivi vyapharazgika pa nyuzi, ŵanthu ŵaŵape ndalama zakugwilira ntchito yawo, m’malo mwa kugomezga waka izo zikufuma uko ŵakugwira ntchito.”⁴⁶

VITHUZI IVYO VIKUŴA MU MABUKU NA VIKOZGO VYA ŴANTHU ŴAKALE

Fundo: Vyamoyo vyakukozgana na ŵanthu ivyo ŵasayansi ŵakujambura mu mabuku, kweniso ivyo ŵakupanga na kuŵika mu mamyuziyamu, navyo vikuŵa na chisko nga cha munthu, chikumba chiswesi, na sisi. Kanandi ŵakwamba na vithuzi vya ŵamunkhwere, kulongora kuti ndiko munthu wakafuma, ndipo pamanyuma wakwamba kukozgana na munthu. Wakuŵa na chikumba nga cha munthu, na sisi.

Fumbo: Kasi ŵasayansi ŵangamanya nadi umo ŵamunkhwere na ŵanthu ŵakale ŵakaŵira kuwonera waka pa viwangwa ivyo ŵakusanga?

Zgoro: Yayi. Mu 2003, kaswiri munyake zina lake Carl N. Stephan, uyo wakugwira ntchito mu Department of Anatomical Sciences, pa yunivesite ya Adelaide, ku Australia, wakalemba kuti: “Ntchakusuzga kupanga visko vya ŵanthu ŵakale, panji kupima umo vikaŵira.” Wakatiso uyo wakujambura ŵanthu ŵakale kuwonera waka pa ŵamunkhwere awo ŵaliko mazuŵa ghano “wakwendera waka ivyo wakugomezga, ndipo wakujambura vyautesi kweniso vyambura kovwira.” Iyo maghanoghano ghake ngakuti wuli? Wakuti “chilichose icho munthu wangajambura panji kupanga chakukozgana na ŵanthu ŵakale ntchakupuluska.”⁴⁷

KASI UKURU WA WONGO NA MAHARA VIKUKOLERANA?

Fundo: Para ŵasayansi ŵakukhumba kumanya usange pakati pa chinyama na munthu pali ubali, nthowa yimoza iyo ŵakuchita njakuti ŵakuyaniska ukuru wa wongo.

Fumbo: Kasi pali kukolerana pakati pa ukuru wa wongo na mahara?

Zgoro: Yayi. Ŵakaswiri ŵanyake ŵakawoneranga waka ukuru wa wongo na kusachizga kuti vinyama vinyake ivyo sono kulije vikaŵa vyakuyanako na ŵanthu. Kweni iwo ŵakati “iyi ni nthowa yakugomezgeka yayi.”⁴⁸ Chifukwa? Wonani ivyo vikalembeka mu magazini ya Scientific American Mind mu 2008: “Ŵasayansi ŵatondeka kusanga ukaboni wakuti pali kukolerana pakati pa sayizi ya wongo na mahara, kwali ni wongo wa ŵanthu panji wa vinyama. Kweniso ŵakuwona kukolerana yayi pakati pa mahara na sayizi ya wongo, panji vigaŵa vinyake vya wongo, kupaturako kachigaŵa kakuchemeka Broca ako kakovwira ŵanthu kuyowoya.”⁴⁹

Imwe mukutipo wuli? Chifukwa wuli ŵasayansi ŵakutolera sayizi ya wongo pakundandika viwangwa kuŵa ukaboni wakuti munthu wakafuma ku vinyama, uku ŵakumanya kuti palije kukolerana pakati pa sayizi ya wongo na mahara? Kasi ŵakuguzirapo waka ukaboni kuti uyane na ivyo ŵakusachizga? Kweniso chifukwa wuli ŵakaswiri ŵakutondeka kukolerana chimoza pakupatura viwangwa ivyo ŵakuti mbukaboni wakuti vyamoyo vikafuma kumoza? Panji viwangwa ivyo ŵakupima ni viwangwa bweka, vya mitundu ya ŵamunkhwere awo sono kulije. Imwe mukuwona wuli?

Paliso viwangwa vya ŵamunkhwere ŵakukozgana na ŵanthu, awo ŵakuchemeka Neanderthals. Chifukwa cha viwangwa ivi, ŵasayansi ŵakugomezga kuti kukaŵa ŵamunkhwere ŵakukozgana na ŵanthu. Sono ŵakaswiri ŵamba kusintha maghanoghano, ndipo ŵakuti unenesko ukumanyikwa yayi. Mu 2009, Milford H. Wolpoff, kaswiri uyo wakugwira ntchito pa yunivesite ya Michigan, U.S.A. wakalemba mazgu agha mu American Journal of Physical Anthropology: “Vikuŵa nga Neanderthals likaŵa fuko la ŵanthu ŵanadi.”⁵⁰

Ŵanyake ŵali kuwamo kuti palije ukaboni wakuti munthu wakafuma ku vinyama, kweni ŵasayansi ŵakuguzirapo waka ukaboni chifukwa cha kujikuzga, ndalama, na kukhumba kumanyikwa. Kasi imwe mungawugomezga ukaboni wanthena?

f Manyani kuti: Wose awo ŵakuzunulika mu bokosi ili ŵakugomezga yayi kuti vinthu vikachita kulengeka, nga umo Baibolo likuyowoyera. Wose ŵakuti vikachita kusintha.