Mazgu gha Yehova Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku la Joel na la Amosi
IYO WAKUJIPHARA waka kuti ni “Joel mwana wa Petueli.” (Joel 1:1) Mu buku ilo likumanyikwa na zina lake, wakuyowoya waka vya uthenga uwo wakapika, ndipo wakuyowoyapo vinandi yayi, mwakuti nyengo iyo wakalembera yikucita kusacizgika waka kuti panji mukaŵa mu cilimika ca 820 B.C.E., vilimika vinkhondi na vinayi pamasinda pakuti Uziya wamba kuwusa Yuda. Cifukwa wuli Joel wakayowoya vinandi yayi vya iyo mwene? Panji cingaŵa cifukwa cakuti wakakhumbanga kuyowoya waka ivyo wakatumika, kuti za iyo mwene yayi.
Munyake uyo wakapika mulimo wa uprofeti mu nyengo ya Uziya ni Amosi, uyo wakakhalanga ku Yuda, ndipo wakaŵa “muliska wa ng’ombe, na mutotoli wa vikuyu.” (Amosi 7:14) Mwakupambana na Joel uyo wakacitira mulimo wake ku Yuda, Amosi wakatumika ku mpoto, uko kukaŵa ufumu wa Israyeli wa mafuko khumi. Buku la Amosi likamara kulembeka mu cilimika ca 804 B.C.E., pamasinda pakuti Amosi wawelera ku Yuda, ndipo wakalilemba na mazgu ghapusu kweni ghankhongono.
CIFUKWA WULI WAKATI, “MBAYA ‘WE ZUŴA ILI!”?
Mu mboniwoni iyo Joel wakawona mukaŵa “vibungu,” “zombe,” ndiposo “mathondo,” ivyo vikawa mu caru. Vinthu ivi vikuyowoyeka kuti ni “mtundu wa ŵanthu ŵakuru na ŵankhongono” “nga zingwazi.” (Joel 1:4; 2:2-7) Joel wakadandawura kuti: “Mbaya ‘we zuŵa ili! Pakuti zuŵa la Yehova laneng’enera, ngati pharaniko kufumira kwa Wankhongonozose likwiza.” (Joel 1:15) Yehova wakaphalira ŵanthu ŵa mu Ziyoni kuti: “Zgokerani kwa Ine na mtima winu wose.” Ŵapulikirenge mphanyi Yehova wakacitira “cisungusungu ŵanthu ŵake” na kucimbizgira kutali ŵankhondo ŵa ku “mpoto,” awo ŵakawukira nga ni vibenene. Pambere zuŵa lake likuru lindafike, Yehova ‘wamkupungulira mzimu wake pa ŵanthu wose’ ndipo ‘walongorenge vyakuzizwiska kucanya na pano pasi.’—Joel 2:12, 18-20, 28-31.
Mitundu yikaphalirika kuti: “Fulani mayembe ghinu ghaŵenge malupanga, na vimphopo vinu viŵenge mikondo,” na kunozgekera nkhondo. Yikaphalirika kuti ‘yikwelere ku dambo la Yehoshafati,’ kuti yikeruzgike na kuparanyika. “Kweni Judah tiwaŵe na ŵanthu ŵakukhalamo muyirayira.”—Joel 3:10, 12, 20.
Mafumbo gha m’Malemba ghazgoleka:
1:15; 2:1, 11, 31; 3:14—Kasi “zuŵa la Yehova” ni vici? Zuŵa la Yehova ni nyengo iyo Yehova wazamweruzgira ŵalwani ŵake na kuŵaparanya, ndiposo kuponoska ŵasopi ŵake ŵaunenesko. Mwaciyelezgero, zuŵa ili likizira Ŵababulone mu 539 B.C.E., apo ŵakathereskeka na Ŵamedi na Ŵaperesi. (Yesaya 13:1, 6) “Zuŵa la Yehova” linyake liri pafupi kwiza, apo wazamweruzga “Babulone Mukuru,” uwo ni ufumu wa kusopa kwautesi.—Civumbuzi 18:1-4, 21.
2:1-10, 28—Kasi ucimi wakuyowoya za vibenene wafiskika wuli? Mu Baibolo mulije apo pali kulembeka kuti vibenene vikawa mu caru ca Yuda nga ni umo buku la Joel likuyowoyera. Mwantheura, cikuwoneka kuti ivyo Joel wakayowoya vikaŵa ucimi uwo ukafiskika mu 33 C.E., apo Yehova wakapungulira mzimu wake pa ŵalondezgi ŵakwambilira ŵa Khristu, ndipo ŵakamba kupharazga uthenga uwo ukakwiyiska ŵalongozgi ŵa cisopa cautesi. (Milimo 2:1, 14-21; 5:27-33) Tili na mwaŵi kuti nase tikucita mulimo wakuyana waka mazuŵa ghano.
2:32—Kasi ‘kucema pa zina la Yehova’ kukung’anamuraci? Kucema pa zina la Ciuta kukung’anamura kumanya zina lake, kulicindika comene, na kugomezga mweneco wa zina ili.—Ŵaroma 10:13, 14.
3:14—Kasi “dambo la kweruzgika” ni vici? Ni malo agho ghakwimira uko Ciuta wakupelekera ceruzgo cake. Mu mazuŵa gha Yehoshafati themba la Yuda, uyo zina lake likung’anamura ‘Yehova ni mweruzgi,’ Ciuta wakaponoska Ŵayuda ku mitundu iyo yikaŵazingirizga mwa kutimbanizga ŵasilikari ŵa mitundu iyi. Mwantheura, malo agha ghakucemekaso “dambo la Yehoshafati.” (Joel 3:2, 12) Mazuŵa ghano, dambo ili likwimira malo uko Yehova wazamukandira mitundu nga ni mpheska mu cakukamatiramo.—Civumbuzi 19:15.
Ivyo Tikusambirapo:
1:13, 14. Kuti munthu wazakapone wakwenera kulapa nadi ndiposo kuzomerezga kuti Yehova ndiyo ni Ciuta waunenesko.
2:12, 13. Kulapa kwanadi kukwenera kufumira mu mtima. Kukusazgapo kupalura mtima withu wakuyelezgera, kuti kupalura vyakuvwara yayi.
2:28-32. Yekha uyo “wamkucema pa zina la Yehova [ndiyo] wamkuthaskika” pa “zuŵa likuru na lakofya la Yehova.” Tili ŵakuwonga comene kuti Yehova wapungulira mzimu wake pa ŵanthu wose, kusazgapo ŵana na ŵalara, ndiposo ŵanalume na ŵanakazi. Wose ŵakucima, ico cikung’anamura ‘kuyowoya vikuru vya Ciuta.’ (Milimo 2:11) Apo zuŵa la Yehova likusendelera, asi nchakukhumbikwa comene kuti tikuzge “makhaliro ghose ghatuŵa na kusopa Ciuta”?—2 Petros 3:10-12.
3:4-8, 19. Joel wakacima kuti mitundu iyo yikaŵa pafupi na Yuda yizamweruzgika cifukwa ca kusuzga ŵanthu ŵa Ciuta. Ucimi uwu ukafiskika apo msumba ukuru wa Ture ukaparanyika na Nebukadinezara, themba la Babulone. Pamanyuma pake, cigaŵa cinyake ca msumba uwu ico cikaŵa pa cirwa cikaparanyika na Alexander mukuru, ndipo ŵasilikari na ŵanthu ŵanandi ŵakumanyikwa ŵakakomeka ndipo ŵanyake ŵakukwana 30,000 ŵakaguriskika kuti ŵakaŵe ŵazga. Vinthu vyakuyana waka ndivyo Alexander na awo ŵakanjira mu malo ghake ŵakacitira Ŵafilisiti. Ca m’ma 500 B.C.E., Edomu wakaŵa kuti ni mapopa kale. (Malaki 1:3) Maucimi agho ghali kufiskika kale agha, ghakukhozga cipulikano cithu mwa Yehova uyo wakufiska ivyo walayizga. Ghakulongoraso umo Yehova wazamucitira na mitundu iyo yikusuzga awo ŵakumusopa.
3:16-21. ‘Mitambo na caru capasi vyamkusunkhunika,’ ndipo ŵamitundu ŵazamweruzgika na Yehova. “Kweni Yehova ndi ciphokwero ca ŵanthu ŵake,” wazamuŵapa umoyo uwemi mu paradiso. Asi tikwenera kusimikizga mtima kuti tiŵe nayo paubwezi apo zuŵa lake lakweruzgira ŵanthu ŵaheni likusendelera?
“JINOZGERATHU KUKUMANA NA CIUTA WAKO”
Amosi wakaŵa na uthenga wakuti wapharazge ku ŵalwani ŵa Ŵaisrayeli, ndiposo ku Ŵayuda na Ŵaisrayeli. Siriya, Filisitiya, Ture, Edomu, na Moabu ŵakaŵa pafupi kuparanyika cifukwa cakuti ŵakacitiranga nkhaza ŵanthu ŵa Ciuta. Ŵanthu ŵa mu caru ca Yuda nawo ŵakeneranga kuparanyika cifukwa ca “kupata dango la Yehova.” (Amosi 2:4) Wuli pakuyowoya za ufumu wa Israyeli wa mafuko khumi? Zakwananga zake zikasazgapo kusuzga ŵakavu, uzaghali, ndiposo kuyuyura ŵaprofeti ŵa Ciuta. Amosi wakacenjezga kuti Yehova ‘wazamuranga majochero gha Beteli’ na ‘kutimba nyumba ya cifuku pamo na nyumba ya cihanya.’—Amosi 3:14, 15.
Nangauli Ŵaisrayeli ŵakaŵa kuti ŵalangikapo kale kanandi waka, kweni ŵakalutilira kugaluka. Amosi wakaŵaphalira kuti: “Jinozgerathu kukumana na Ciuta wako.” (Amosi 4:12) Kwa Ŵaisrayeli, zuŵa la Yehova likaŵizira apo ŵakakoleka wuzga kuluta ku Siriya “kujumpha Damascus.” (Amosi 5:27) Amosi wakasuskika comene na musofi wa ku Beteli, kweni wakacita wofi yayi. Yehova wakaphalira Amosi kuti: “Umaliro wafika pa ŵanthu ŵane Israyeli; tindiŵajumphengeso cara.” (Amosi 8:2) Nanga ŵacimbilirenge ku Sheole panji pa lupiri pacanya, ŵakatenge ŵagwenthenge yayi cilango ca Ciuta. (Amosi 9:2, 3) Kweni pakaŵaso layizgo lakuti vinthu vizamuŵaso makora. Yehova wakati: “Nditi ndiwezge umikoli wa ŵanthu ŵane Israyeli, ndipo ŵizamkuzenga mizi yakupasuka, na kukhalamo; ŵalime minda ya mpheska na kumwa vinyo lawo, ŵalimeso minda, na kurya vipasi vyawo.”—Amosi 9:14.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
4:1—Kasi “ng’ombe zanakazi za Bashani” zikimiranga anjani? Bashani cikaŵa caru ico cikaŵa kumafumiro gha dazi kwa Nyanja ya Galileya. Cikamanyikwanga comene cifukwa ca viŵeto viwemi kusazgapo ng’ombe. Caru ici cikaŵa na malo ghawemi ghakuliskako viŵeto, lekani kukaŵa ng’ombe ziwemi. Amosi wakayaniska ŵanakazi ŵakutemwa vinthu vyapacanya ŵa ku Samariya na ng’ombe zanakazi za ku Bashani. Nchakukayikiska yayi kuti ŵanakazi aŵa ŵakacicizganga ŵafumu ŵawo kuti ŵalyerenge masuku pamutu ŵakavu mwakuti iwo ŵasange ivyo ŵakukhumba.
4:6—Kasi mazgu ghakuti “uphotoleko wa mino” ghakung’anamuraci? Pakuti mazgu agha ghazunurika pamoza na “kusoŵerwa cingwa,” ghakwenera kuti ghakung’anamura nyengo ya njara, apo mino ghakuŵa ghakutowa cifukwa cakuti mu mlomo mukunjira cakurya yayi.
5:5—Kasi mazgu ghakuti Ŵaisrayeli ŵaleke ‘kupenja Beteli’ ghakang’anamurangaci? Yeroboamu wakimika tholi ku Beteli kuti ŵanthu ŵalisopenge. Kufuma mu nyengo iyi, msumba uwu ukaŵa cinyina ca kusopa kwautesi. Ku Gilgali na ku Beersheba nako kukwenera kuti kukacitikiranga kusopa kwautesi. Kuti Ŵaisrayeli ŵaleke kusangana na soka ilo likayowoyekerathu, ŵakeneranga kuleka kuluta ku malo agha, ndipo para ŵaleka, ŵambe kusopa Yehova.
7:1—Kasi mazgu ghakuti “kumweta kwa themba” ghakung’anamuraci? Ghakwenera kuti ghakung’anamura msonkho uwo ŵanthu ŵakeneranga kupeleka kwa themba kuti wovwire kupwelelera ŵakavalo na ŵakweri ŵake. Msonkho uwu ukeneranga kupelekeka “mu nyengo ya kwamba kuphuka utheka wamunyuma.” Pamanyuma pake ndipo ŵanthu ŵakeneranga kuvuna mbuto zawo. Ndipouli, pambere ŵandavune, kukeneranga kwiza zombe linandi na kurya mbuto zawo kusazgapo vyakumera vinyake.
8:1, 2—Kasi “citundu ca vipasi vya cihanya” cikimiranga vici? Cikalongoranga kuti zuŵa la Yehova liri pafupi. Vipasi vya cihanya vikuvunika kuumaliro wa nyengo ya vuna. Apo Yehova wakalongora Amosi “citundu ca vipasi vya cihanya,” cikalongoranga kuti Israyeli wakaŵa pafupi kuparanyika. Mwantheura, Ciuta wakaphalira Amosi kuti: “Umaliro wafika pa ŵanthu ŵane Israyeli; tindiŵajumphengeso cara.”
Ivyo Tikusambirapo:
1:1:3, 6, 9, 11, 13; 2:1, 4, 6. Cifukwa ca ukali uwo wakaŵa nawo pa Israyeli, Yuda, na mitundu yinkhondi na umoza iyo yikaŵa pafupi na Israyeli, Yehova wakati: “Ndiwezgenge kulangika kwake cara.” Ceruzgo ca Yehova nchambura kugwentheka.—Amosi 9:2-5.
2:12. Tileke kugongoweska ŵapayiniya awo ŵakulimbikira uteŵeti, ŵalaŵiliri ŵakwendakwenda, ŵamishonale, panji awo ŵakuteŵetera pa Beteli mwa kuŵaphalira kuti ŵaleke uteŵeti wawo mwakuti ŵakhalenge nga umo ŵanthu wose ŵakukhalira. Kweni tikwenera kuŵakhuŵilizga kuti ŵalutilire kucita mulimo wawo uwemi.
3:8. Nga umo waliyose wakopera para nkharamu yabangura, Amosi nayo wakakhuŵilizgika kupharazga apo wakapulika Yehova wakuti: “Luta, ukacime ku ŵanthu ŵane.” (Amosi 7:15) Kopa Ciuta kukwenera kutipangiska kuti tiŵe na mwamphu pakupharazga uthenga wa Ufumu.
3:13-15; 5:11. Cifukwa ca kovwirika na Yehova, Amosi uyo wakaŵa muliska wa viŵeto, wakapharazgira ŵanthu ŵasambazi ndiposo ŵambura kunweka na uthenga wake. Mwakuyana waka, Yehova wangatovwira kuti tifiske mulimo wa kupharazga uthenga wa Ufumu nangauli ku cigaŵa ico tikupharazga ŵanthu ŵakukana uthenga withu.
4:6-11; 5:4, 6, 14. Nangauli Ŵaisrayeli ŵakatondeka kanandi waka “kuwelera” kwa Yehova, ŵakaciskika kuti ‘ŵapenje Yehova ndipo ŵaŵe na umoyo.’ Apo Yehova wacali kuzizipizga na caru ciheni ici, tikwenera kuciska ŵanthu ŵa mu caru ici kuti ŵawelere kwa Ciuta.
5:18, 19. ‘Kukhumba zuŵa la Yehova’ pambere tindalinozgekere mbucindere. Uyo wakucita nthena wali nga ni munthu uyo wakucimbira nkharamu na kusangana na nkaramira, ndipo pakucimbira nkharamira wakulumika na njoka. Cingaŵa camahara usange nyengo zose tikuŵa “maso” mwauzimu, ndiposo ŵakunozgeka.—Luka 21:36.
7:12-17. Tikwenera kuŵa ŵambura wofi ndiposo ŵacikanga pakupharazga uthenga wa Ciuta.
9:7-10. Nangauli Ŵaisrayeli ŵakaŵa ŵana ŵa ŵanthu ŵakugomezgeka ndiposo awo ŵakathaskika mu caru ca Eguputo nga ni mtundu wakusoreka na Ciuta, kweni Ciuta wakaŵakana nga umo wakakanira Ŵakushi. Kuŵa paubwezi na Ciuta, uyo wakutemwera yayi, vikuthemba pa mbumba iyo munthu wafumira yayi, kweni ‘kumopa na kucita urunji.’—Milimo 10:34, 35.
Kasi Tikwenera Kucitaci?
Zuŵa lakuti Ciuta weruzgire caru ca Satana laneng’enera. Ciuta wapungulira mzimu wake pa ŵanthu awo ŵakumusopa, kuti uŵawovwire kupharazga za kwiza kwa zuŵa lake. Asi nase mphanyi tacitako mwakukwana mulimo uwu wa kovwira ŵanthu kuti ŵamanye Yehova ndiposo ‘kucema pa zina lake.’—Joel 2:31, 32.
Amosi wakati: “Tinkhani viheni, mutemwe viwemi, mwimike weruzgi mu cipata.” (Amosi 5:15) Apo zuŵa la Yehova laneng’enera, nchamahara kusendelera kwa Ciuta na kujipatura ku caru ciheni ici. Ivyo tasambira mu buku la Joel na Amosi ni vyapanyengo yake cifukwa vingatovwira kuti ticite nthena.—Ŵahebere 4:12.
[Cithuzithuzi pa peji 4]
Joel wakacima kuti: “Zuŵa la Yehova laneng’enera”
[Vithuzithuzi pa peji 7]
Nga ni Amosi, nase tikwenera kupharazga uthenga wa Ciuta mwambura wofi ndiposo mwacikanga