Pulikani Ivyo Njuŵi Yinu Yikuyowoya
‘Ŵamitundu, awo mbambura Malango, ŵakusungilira Malango mu kawiro.’—ŴAROMA 2:14.
1, 2. (a) Ni mwawuli umo ŵanthu ŵacitira vinthu mwakughanaghanira ŵanyawo? (b) Ni nkhani wuli za mu Baibolo izo zikulongosora umo ŵanthu ŵanyake ŵakaghanaghanira ŵanyawo?
MWANALUME munyake wa vilimika 20 wakaŵa pa siteshoni ya sitima ya pa mtunda. Mwamabuci, cizilisi cikamutora ndipo wakawa pacanya pa visulo ivyo mukwenda Sitima, uku sitima yikwiza. Mwanalume munyake wakati wawona nthena, wakalekezga ŵana ŵake ŵaŵiri awo wakaŵa nawo ndipo wakadukira apo pakawa mwanalume uyu. Wakamuwira pacanya na kugodobokera nayo mu nkhwawu yikuru iyo yikaŵa pakati pa visulo ivyo mukwenda sitima, kuti ŵaleke kugandika. Mwamwaŵi, yikaŵajumpha pacanya kwambura kuŵapweteka. Ŵanyake ŵangayowoya kuti munthu uyo wakaponoska wavizilisi uyu wakacita nthena kuti wamanyikwe kuti nchinkhara. Kweni iyo wakati: “Mukwenera kucita vinthu viwemi. Nacita nthena cifukwa ca lusungu, kuti cifukwa ca kukhumba kumanyikwa yayi nesi kuti ŵanthu ŵanicindike.”
2 Panji mukumanyapo munthu munyake uyo wakajipata kuti waponoske ŵanji. Ndimo ŵanthu ŵanandi ŵakacitira mu nyengo ya Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose, ŵakabisanga ŵanthu ŵambura kuŵamanya. Kumbukiraniso ivyo vikacitikira mpositole Paulosi na ŵanthu ŵanyake ŵakukwana 275 apo ngalaŵa yikasweka, pa Melita, pafupi na Sicily. Ŵanthu ŵa ku malo agha ŵakiza na kovwira ŵalendo aŵa, na kuŵalongora “lusungu lwene lukuru.” (Milimo 27:27–28:2) Wuli pakuyowoya za kasungwana ka ku Israyeli, ako kakakoleka na Ŵasiriya na kuŵa muzga wa Namani? Kuti kakaŵika umoyo wake pangozi yayi, kweni kakalengera lusungu Namani. (2 Mathemba 5:1-4) Kweniso, ghanaghanirani za ntharika ya Yesu iyo yikuyowoya za Musamariya muwemi. Musofi na Mulevi ŵakamuzerezga Muyuda munyawo uyo wakaŵa pafupi kufwa, kweni Musamariya uyo wakaŵa paulendo wake wakamovwira. Ntharika iyi yacontha mitima ya ŵanthu ŵa mitundu yinandi kwa vilimika vinandi.—Luka 10:29-37.
3, 4. Kasi mtima wa kukhumba kovwira ŵanji uwo ŵanthu ŵali nawo ukususkana wuli na cisambizgo cakuti ŵanthu ŵali kufuma ku vinyama?
3 Mbunenesko kuti tikukhala mu “nyengo zinonono,” apo ŵanthu ŵanandi ‘mbakali’ ndiposo “ŵambura kutemwa uwemi.” (2 Timote 3:1-3) Ndipouli, asi tikuwona kuti ŵanthu ŵakucitirana vinthu viwemi, mutepanji nase ŵali kuticitirapo? Mtima wa kovwira ŵanji kufika na pa kujipata wuwo ngwakuzara comene, mwakuti ŵanji ŵakuyowoya kuti ndiwo “wunthu.”
4 Mtima wa kovwira ŵanji kufika na pa kujipata wuwo ukuwoneka mu mitundu yose ya ŵanthu, ndipo ici cikususka cisambizgo cakuti ŵanthu ŵali kufuma ku vinyama. Mwaciyelezgero, nyama zilije mtima wa kukhumba kovwira nyama za mtundu unyake. Kweni Yehova wali kulenga ŵanthu na mtima wa kukhumba kovwira ŵanji, nanga ni para pakukhumbikwira kuti ŵajipate kuti ŵawovwire ŵanthu awo mbamtundu wawo yayi, panji awo ŵakupambana nawo vinthu vinandi.
‘Mazgu Agho Njuŵi Yikuyowoya’
5. Kasi nchivici ico kanandi ŵanthu ŵakucita?
5 Pakuyowoya za cigaŵa cinyake ca mtima wa kukhumba kovwira ŵanji, wasayansi munyake, zina lake Collins wakati: “Ni mazgu agho njuŵi yithu yikutiphalira kuti tovwirenge ŵanji nangauli tipokelengepo kanthu yayi.” Lizgu lakuti njuŵi ilo wakazunura lingatikumbuska ivyo Paulosi wakayowoya kuti: “Ŵamitundu, awo mbambura Malango, para ŵakusungilira Malango mu kawiro, nanga ŵalive Malango, ndiwo Malango ku ŵeneco; pakuti ŵakulongora milimo ya Malango kuti yili kulembeka mu mitima yawo, njuŵi zawo nazo zikupanikizgirapo, ndipo maghanoghano gha uyo na uyo ghakucombora panji ghakuvikilira.”—Ŵaroma 2:14, 15.
6. Cifukwa wuli ŵanthu wose ŵazamuŵavya mpandira apo ŵazamweruzgika na Mlengi?
6 Mu kalata iyo Paulosi wakalembera Ŵaroma, wakati ŵanthu ŵazamuŵavya mpandira apo ŵazamweruzgika na Ciuta cifukwa vilengiwa ivyo ŵakuwona vikuŵawovwira kumanya kuti Ciuta waliko ndiposo kumanya mikhaliro yake. Ndimo viliri “kufuma ku mtendeko wa caru.” (Ŵaroma 1:18-20; Salmo 19:1-4) Mbunenesko kuti ŵanandi ŵangazerezga Mlengi wawo na kucita vinthu vyaukazuzi. Ndipouli, khumbo la Ciuta ndakuti ŵanthu ŵamanye urunji wake na kuleka viheni ivyo ŵakucita. (Ŵaroma 1:22–2:6) Ŵayuda ŵakeneranga kucita ntheura cifukwa Ciuta wakaŵapa Dango kwizira mwa Mozesi. Nanga ŵangaŵa ŵanthu awo ŵakaleka kupokera “mavumbuliro gha Ciuta” ŵakeneranga kuzomerezga kuti kuli Ciuta.—Ŵaroma 2:8-13; 3:2.
7, 8. Kasi kumanya ico nchakwenelera nkhwakuzara wuli, ndipo kukulongoraci?
7 Cifukwa cikuru ico ŵanthu wose ŵakwenera kuzomelezgera kuti Ciuta waliko na kucita vinthu ivyo wakukhumba nchakuti ŵali na njuŵi iyo yikuŵaphalira ico nchiwemi na ico nchiheni. Kumanya ico nchakwenelera, kukulongora kuti tili na njuŵi. Tiyelezgere kuti ŵana ŵandanda pa mzere, waliyose wakulindilira kuti wakwere pa kandewe. Mbwenu mwana munyake wafuma kumasinda na kuluta kunthazi kuti wambe ndiyo kukwera. Ŵanyake ŵangamususka kuti tikucita nthena yayi. Antheura jifumbani kuti, cifukwa wuli nanga ni ŵana ŵacoko mwakawiro ŵakumanya ico nchakwenelera? Ici cikulongora kuti ŵali na njuŵi. Paulosi wakalemba kuti: ‘Ŵamitundu, awo mbambura Malango, ŵakusungilira Malango mu kawiro.’ Wakayowoya mwakukayika yayi. Wakalongora kuti ndimo ŵakucitira nyengo zose. Ici cikulongora kuti ŵanthu “ŵakusungilira Malango mu kawiro,” kung’anamura kuti ŵakukhuŵilizgika na njuŵi yawo kucita vinthu mwakukolelerana na dango la Ciuta.
8 Mu vyaru vinandi ŵanthu ŵakumanya ico nchakwenelera. Profesa munyake wakalemba kuti mu malango gha Ŵababulone, Ŵaeguputo, Ŵagiriki, ŵanthu ŵa ku Australia, ndiposo ŵanthu awo ŵakaŵa ŵakwamba kukhala ku America, mukaŵa malango agho “ghakakanizganga kusuzgana, kukomana, upusikizgi ndiposo utesi. Mukaŵaso malango agho ghakayowoyanga za kucitira lusungu ŵacekuru, ŵana ndiposo ŵanthu ŵambura nkhongono.” Ndipo Collins wakalemba kuti: “Kukuwoneka kuti ŵanthu ŵa mitundu yose pa caru capasi ŵakumanya ico nchiwemi na ico nchiheni.” Kasi fundo iyi yikumukumbuskani yayi ivyo lemba la Ŵaroma 2:14 likuyowoya?
Kasi Njuŵi Yinu Yikugwira Wuli Nchito?
9. Kasi njuŵi ni vici, ndipo yingamovwirani wuli pambere mundacite cinthu cilicose?
9 Baibolo likulongora kuti njuŵi ni wunthu wamkati uwo ukuwona ndiposo kusanda ivyo tikucita. Yili nga ni mazgu agho ghali mkati mwithu ghakutiphalira kuti ico tikucita nchiwemi panji nchiheni. Pakuyowoya za mazgu agho ghakaŵa mkati mwake, Paulosi wakati: ‘Njuŵi yane yikupanikizga pamoza nane mu mzimu utuŵa.’ (Ŵaroma 9:1) Mwaciyelezgero, pambere mundacite cinthu cinyake, njuŵi yingamuphaliliranithu usange nchiwemi panji yayi. Njuŵi yinu yingamovwirani kusanda cinthu ico muzamucita kunthazi na kuwona umo muzamujipulikira para mwacita.
10. Kasi kanandi njuŵi yikugwira wuli nchito?
10 Kanandi njuŵi yinu yikugwira nchito pamasinda pakuti mwacita cinthu cinyake. Apo Davide wakacimbiranga Themba Sauli, wakaŵa na mwaŵi wa kucitira ciheni themba lakuphakazgika la Ciuta, ndipo wakacita nadi. Wakati wacita, “mtima wake ukamususka Davide.” (1 Samuel 24:1-5; Salmo 32:3, 5) Lizgu lakuti “njuŵi” lindazunurike mu nkhani iyi, kweni ndiyo yikamusuzga. Tose njuŵi yili kutisuzgapo. Tikati tacita cinthu cinyake, pamanyuma pake tikasuzgika na njuŵi. Pali ŵanthu ŵanyake awo ŵali kugwenthapo msonkho ndipo pamanyuma pakuti njuŵi yaŵasuzga ŵakakapeleka. Njuŵi yacitiskapo ŵanji kuphalira munyawo wa munthengwa za uleŵi uwo ŵacita. (Ŵahebere 13:4) Para munthu wakucita mwakuyana na ivyo njuŵi yake yikumuphalira, wangaŵa wakukhorwa ndiposo wangaŵa na mtende.
11. Cifukwa wuli cingaŵa cakofya kucita waka ivyo njuŵi yithu yikuyowoya? Yowoyani ciyelezgero.
11 Antheura, kasi tikwenera kugomezga waka njuŵi yithu kuti ndiyo yitilongozgenge? Nchiwemi kupulika ivyo njuŵi yithu yikuyowoya, kweni nyengo zinyake ivyo yikuyowoya vingatipuluska comene. Enya, mazgu agho “wunthu withu wa mukati” ungayowoya ghangatipuluska. (2 Ŵakorinte 4:16) Wonani ciyelezgero ici. Baibolo likutiphalira kuti Stefano wakaŵa munthu wakujipeleka pakulondezga Khristu ndiposo “wakuzura na ucizi na nkhongono.” Ŵayuda ŵanji ŵakaguzira Stefano kuwaro kwa Yerusalemu na kumudinya na malibwe, mpaka wakafwa. Saulosi (uyo pamasinda wakazgoka mpositole Paulosi) wakawonanga, ndipo “wakazomerezga kukomeka” kwa Stefano. Vikuwoneka kuti Ŵayuda aŵa ŵakaŵa ŵakukhorwa kuti ivyo ŵakacita vikaŵa viwemi, ndipo njuŵi yawo yikaŵasuzgapo yayi. Ndimo wakwenera kuti wakajipulikirangaso Saulosi, cifukwa pamanyuma pa kukomeka kwa Stefano, wakaŵa kuti “wacali kuthutira pa ŵasambiri ŵa Fumu kufinga na kukoma.” Apa nchakuwonekerathu kuti njuŵi yake yikamupusika.—Milimo 6:8; 7:57–8:1; 9:1.
12. Kasi ni nthowa wuli yimoza iyo njuŵi yithu yinganangikira?
12 Cingaŵa civici ico cikapangiska kuti Saulosi waŵe na njuŵi yanthena? Cifukwa cimoza cikwenera kuti cikaŵa mtundu wa ŵanthu awo wakendezgananga nawo. Taŵanandi tili kuyowoyeskanapo pa telefoni na mwanalume uyo mazgu ghake ghakukozgana na gha awiske. Panji wali kuhara kapulikikwiro ka mazgu ghake kufuma kwa awiske, panji wakutolera umo awiske ŵakuyowoyera. Ndimo vikaŵiraso na Saulosi. Panji nayo wakatolera kaghanaghaniro ka Ŵayuda awo ŵakatinkhanga Yesu ndiposo kususka visambizgo vyake. (Yohane 11:47-50; 18:14; Milimo 5:27, 28, 33) Enya, ŵanthu awo Saulosi wakendezgananga nawo ŵakwenera kuti ndiwo ŵakananga njuŵi yake.
13. Kasi uko munthu wakukhala kungakhwaska wuli njuŵi yake?
13 Kweniso, njuŵi yingacita vinthu mwakukolerana na mutheto ndiposo malo uko munthu wakukhala, nga ni umo munthu wangazunulira mazgu kuyana na uko wakukhala. (Mateyu 26:73) Ndimo vikwenera kuti vikaŵira na Ŵasiriya. Ŵakamanyikwanga cifukwa ca kutemwa nkhondo, ndipo vyakuŵaja vyawo kanandi vikuŵalongora kuti ŵakusuzga ŵazga. (Nahum 2:11, 12; 3:1) Ŵanthu ŵa ku Nineve ŵa mu nyengo ya Yona ŵakulongosoreka kuti ŵakaŵa “ŵambura kumanya kupatura woko la malyero ku woko la mazere.” Ici cikung’anamura kuti ŵakapambaniskanga yayi pakati pa ico nchiwemi na ico nchiheni nga ni umo Ciuta wakuwonera. Ghanaghanirani waka umo njuŵi ya munthu uyo wakakhalanga ku Nineve yikatenge yiŵirenge. (Yona 3:4, 5; 4:11) Mazuŵa ghano napo, njuŵi ya munthu yingakhwaskika na ŵanthu awo wakukhala nawo.
Umo Tingasambizgira Njuŵi
14. Kasi njuŵi yithu yikukolerana wuli na mazgu agho ghali pa Genesis 1:27?
14 Pakulenga Adamu na Heva, Yehova wakaŵapa njuŵi, ndipo ise tili kuhara njuŵi yithu kufuma kwa iwo. Lemba la Genesis 1:27 likutiphalira kuti ŵanthu ŵali kulengeka mu cikozgo ca Ciuta. Ici cikung’anamura kuti thupi lithu likuyana ndendende na la Ciuta yayi, cifukwa Ciuta ni mzimu, apo ise tili ŵanthu ŵa thupi na ndopa. Tili kulengeka mu cikozgo ca Ciuta cifukwa tili na mikhaliro yake, tikumanya ico nchiwemi, kweniso tili na njuŵi. Fundo iyi yikutilongora kuti pali nthowa yinyake iyo tingasambizgira njuŵi yithu kuti yiŵe yakugomezgeka. Tingasambizga njuŵi yithu mwa kusambira vinandi vyakukhwaskana na Mlengi na kuŵa nayo paubwezi.
15. Kasi ni nthowa wuli yinyake iyo tingamanyira maghanoghano gha Adada ŵithu ŵakucanya?
15 Baibolo likulongora kuti Yehova ni Dada wa tose. (Yesaya 64:8) Ŵakhristu ŵakugomezgeka, kwali ŵali na cilindizga ca kukakhala kucanya panji mu paradiso pa caru capasi, ŵakucema Ciuta kuti ni Dada wawo. (Mateyu 6:9) Tikwenera kuŵa na khumbo la kusendelera kwa Dada withu, na kuwona vinthu nga umo iyo wakuviwonera. (Yakobe 4:8) Ŵanandi ŵalije khumbiro la kusendelera kwa Ciuta. Ŵali nga Mbayuda awo Yesu wakaŵaphalira kuti: “Mazgu ghawo mulive kughapulika na kale, nanga nkhuwona kawonekero kake. Ndiposo mazgu ghawo kuti muli nagho ghakukhalilira mwa imwe cara.” (Yohane 5:37, 38) Ciuta wandayowoyepo nase mwakudunjika, kweni tingamanya ivyo wakukhumba usange tikuŵazga Baibolo, ndipo tingaŵa nga ndiyo na kuwona vinthu nga umo iyo wakuviwonera.
16. Kasi nkhani ya Yosefe yikulongora wuli kuzirwa kwa kusambizga njuŵi yithu na kucita ivyo yikuyowoya?
16 Nkhani yakuyowoya za Yosefe apo wakaŵa ku nyumba ya Potifara yingatovwira kumanya maghanoghano gha Adada ŵithu. Muwoli wa Potifara wakayezgayezga kunyengelera Yosefe kuti wagone nayo. Nangauli mu nyengo ya Yosefe kukaŵavya Baibolo ndipo Malango Khumi ghakaŵa kuti ghandapelekeke, kweni Yosefe wakazgora kuti: “Kasi ndingacita wuli uheni uwu ukuru, na kwanangira Ciuta?” (Genesis 39:9) Yosefe wakazgora nthena kuti wakondweske ŵa mu mbumba yake yayi, cifukwa mbumba yake yikaŵa kutali. Comene wakakhumbanga kukondweska Ciuta. Yosefe wakamanyanga malango gha Ciuta ghakukhwaskana na nthengwa, kuti mwanakazi ŵakupokerana yayi, cifukwa ŵanthu para ŵatorana ŵakuŵa “thupi limoza.” Wakwenera kuti wakapulikapo umo Abimeleki wakajipulikira apo wakati wamanya kuti Rabeka wakaŵa wakutengwa, kuti kutora mwanakazi wakutengwa uyu kukaŵa kwambura kwenelera ndipo kukatenge kwiziskenge soka. Enya, Yehova wakatumbika Abimeleki cifukwa ca ivyo wakacita, ndipo vikalongora umo Yehova wakuwonera uleŵe. Cifukwa ca kumanya nkhani izi, njuŵi ya Yosefe yikwenera kuti yikakhozgeka comene, ndipo yikamususka kucita uleŵe.—Genesis 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.
17. Cifukwa wuli ise tili na mwaŵi ukuru wakumanyira maghanoghano gha Adada ŵithu kuluska Yosefe?
17 Mbunenesko kuti mazuŵa ghano tili na mwaŵi. Tili na Baibolo lose, umo tingasambira maghanoghano gha Adada ŵithu ndiposo umo ŵakuwonera vinthu, kusazgapo ivyo ŵakutemwa na ivyo ŵakutinkha. Para tikulimbikira comene kuŵazga Malemba tingawovwirika kuti tisendelere pafupi na Adada ŵithu na kwamba kuwona vinthu nga umo iwo ŵakuviwonera. Para tikucita nthena, ivyo njuŵi yithu yizamutiphaliranga vizamuŵa vyakukolerana comene na maghanoghano gha Adada ŵithu. Vizamukolerana comene na khumbo lawo.—Ŵaefeso 5:1-5.
18. Nangauli tingasintha yayi vinthu ivyo tili kubuda kale, kweni tingacita wuli kuti njuŵi yithu yiŵe yakugomezgeka?
18 Kasi uko tikukhala kungakhwaska wuli njuŵi yithu? Tingaŵa kuti tikatolera kaghanaghaniro na vyakucita vya ŵabali ŵithu ndiposo ŵanthu ŵanyake awo tikakhalanga nawo. Antheura, ivyo njuŵi yithu yikayowoyanga vingaŵa kuti vikaŵa vyakutimbanizgika. Yikayowoyanga vinthu vyakuyana na maghanoghano gha ŵanthu awo tikakhalanga nawo. Mbunenesko kuti tingasintha yayi vinthu ivyo tili kubuda kale, kweni tingasanga mabwezi agho ghangatovwira kuti njuŵi yithu yiyowoyenge vinthu viwemi. Nthowa yakuzirwa iyo tingacitira nthena njakuti nyengo zose tiŵenge paubwezi na Ŵakhristu ŵakugomezgeka awo ŵayezgayezga kwa nyengo yitali kuŵa nga Mbadada ŵawo ŵakucanya. Kuluta ku maungano gha mpingo ndiposo kucezga na ŵabali ŵithu pambere maungano ghandambe ndiposo paumaliro, nako kungatovwira comene kuti ticite nthena. Panyengo iyi, tingawona umo Ŵakhristu ŵanyithu ŵakughanaghanira ndiposo kucitira mwakukolerana na ivyo ŵali kusambira mu Baibolo. Tingawonaso umo ŵakucitira na ivyo njuŵi yawo yikuŵaphalira vyakukhwaskana na umo Ciuta wakuwonera vinthu. Mukuluta kwa nyengo, ivi vingawovwira kuti njuŵi yithu yikoleranenge na fundo za mu Baibolo, ndipo vingacitiska kuti ticitenge vinthu nga umo Ciuta wakukhumbira. Para njuŵi yithu tingayisambizga malango gha Adada ŵithu na kulondezga vinthu viwemi ivyo Ŵakhristu ŵanyithu ŵakucita, yizamutiphaliranga vinthu vyakugomezgeka ndipo tizamuŵa ŵakunweka comene kupulika ivyo yikuyowoya.—Yesaya 30:21.
19. Kasi ni vinthu wuli vinyake vyakukhwaskana na njuŵi ivyo tikweneraso kuvimanya?
19 Kweni pali ŵanyake awo nyengo zose vikuŵasuzga kulondezga ivyo njuŵi yawo yikuŵaphalira. Nkhani yakulondezgapo yizamulongosora mikhaliro yinyake iyo Ŵakhristu ŵanyake ŵakuŵamo. Para tingasanda mikhaliro iyi, tovwirikenge kumanya nchito ya njuŵi na cifukwa ico ŵanthu ŵaliri na njuŵi zakupambana. Tizamuwonaso umo tingapulikilira comene ivyo njuŵi yithu yikuyowoya.—Ŵahebere 6:11, 12.
Kasi Mwasambiraci?
• Cifukwa wuli ŵanthu ŵa mitundu yose ŵali na njuŵi?
• Cifukwa wuli tikwenera kulondezga waka yayi ivyo njuŵi yithu yikutiphalira?
• Kasi ni nthowa wuli zinyake izo tingasambizgira njuŵi yithu?
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Davide wakasuzgika na njuŵi . . .
[Cithuzithuzi pa peji 15]
kweni Saulosi wa ku Tarso yikamusuzgapo yayi
[Cithuzithuzi pa peji 16]
Tingasambizga njuŵi yithu