LAYIBULARE YA PA INTANETI ya Watchtower
Watchtower
LAYIBULARE YA PA INTANETI
Chitumbuka
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • MAUNGANO
  • w10 4/1 pp. 26-29
  • Kasi Baibolo Likutiphalira Nkhani Yose ya Yesu?

Vidiyo palije.

Phepani, pali suzgo linyake.

  • Kasi Baibolo Likutiphalira Nkhani Yose ya Yesu?
  • Gongwe la Mulinda Likupharazga Ufumu wa Yehova—2010
  • Mitu Yichoko
  • Nkhani Zakuyanako na Iyi
  • Kasi Mabuku gha Mateyu Mpaka Uvumbuzi Ghakalembeka Pawuli, Ndipo Ŵakalemba Mbanjani?
  • Kasi Ni Njani Uyo Wakasankha Mabuku 66 gha mu Baibolo?
  • Kasi Mabuku Ghautesi Ghakupambana Wuli na Ghanyake?
  • Ŵalembi ŵa Baibolo Ŵakacenjezga Kuti Kuŵenge Ucigaluka
  • Kasi Mabuku Ghanyake gha Ivangeli Ghakuvumbura Vinandi vya Yesu?
    Gongwe la Mulinda Likupharazga Ufumu wa Yehova—2012
Gongwe la Mulinda Likupharazga Ufumu wa Yehova—2010
w10 4/1 pp. 26-29

Kasi Baibolo Likutiphalira Nkhani Yose ya Yesu?

Kasi mbunenesko kuti Yesu wakafwa yayi pa Gologota nga umo Baibolo likuyowoyera? Kasi mbunenesko kuti Yesu wakatorana na Mariya Magadala na kubabirana nayo ŵana? Panji wakaŵa munthu uyo wakakanirangathu vyakusanguluska vya pa caru capasi? Kasi mbunenesko kuti wakasambizganga vinthu ivyo vikupambana na ivyo tikuŵazga mu Baibolo?

MAGHANOGHANO ghanthena agha ghazara comene mu vilimika vyasonosono, cifukwa ca mafilimu na mabuku. Padera pa nkhani zakughanaghanira waka, pali mabuku ghanandi ndiposo nkhani izo zikujintha pa mabuku ghautesi.a Mabuku agha ghakalembeka mu vilimika vya pakatikati pa 130 na 300 C.E., ndipo ghakuti ghali na vinthu vinyake vyakukhwaskana na Yesu ivyo vindalembeke mu mabuku gha Mateyu, Mariko, Luka na Yohane. Kasi vinthu ivi ni vyaunenesko? Kasi tikwenera kugomezga kuti Baibolo likutiphalira nkhani yose yakukhwaskana na Yesu?

Kuti tizgore mafumbo agha, nchiwemi kuti tighanaghanire vinthu vitatu vyakukhumbikwa. Cakwamba, tikukhumbikwira kumanya vinandi vya awo ŵakalemba mabuku gha Mateyu, Mariko, Luka na Yohane na nyengo iyo ŵakalembera. Caciŵiri, tikwenera kumanya uyo wakasankha mabuku ghakuzomerezgeka gha mu Baibolo ndiposo umo wakasankhira. Ndipo cacitatu, tikwenera kumanya apo mabuku ghautesi ghakalembekera ndiposo umo ghakupambanirana na mabuku ghakuzomerezgeka gha mu Baibolo.b

Kasi Mabuku gha Mateyu Mpaka Uvumbuzi Ghakalembeka Pawuli, Ndipo Ŵakalemba Mbanjani?

Kuyana na maukaboni ghanyake, Makani Ghawemi gha Mateyu ghakalembeka mu 41 C.E., cilimika cacinkhondi na citatu Khristu wati wafwa. Nkhwantha zinandi zikughanaghana kuti likalembeka mwakucedwako, kweni ŵanandi ŵakukolerana na fundo yakuti mabuku ghose, agho ŵanji ŵakuti Tesitamenti Lasono, ghakalembeka mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira.

Panyengo iyi, ŵanthu awo ŵakaŵako apo Yesu wakaŵa wamoyo, apo wakafwira na apo ŵakawuskikira, ŵakaŵa kuti ŵacali ŵamoyo, ndipo ŵakasimikizga kuti ivyo vili mu Makani Ghawemi ni vyaunenesko. Viŵenge vyautesi, mphanyi ŵakavumbura vyose ivyo vikaleka kulembeka makora. Profesa munyake F.F. Bruce wakati: “Yimoza mwa fundo zikuru izo zikaŵa mu upharazgi wa ŵapositole njakukhwaskana na umo ŵakayowoyeranga vinthu ivyo ŵanthu awo ŵakategherezganga ŵakavimanyanga makora. Padera pa kuyowoya kuti, ‘Tili ŵakaboni ŵa vinthu ivi,’ ŵakayowoyangaso kuti, ‘Nga ni umo mwaŵene mukumanyira’ (Milimo 2:22).”

Kasi mbanjani awo ŵakalemba Malemba agho ŵanji ŵakuti Tesitamenti Lasono? Ŵanji mwa iwo ŵakaŵa ŵapositole ŵa Yesu. Aŵa, kweniso ŵalembi ŵanyake ŵa Baibolo, nga ni Yakobe, Yuda, na Mariko, ŵakaŵapo pa zuŵa la Pentekoste mu 33 C.E. apo mpingo Wacikhristu ukapangikira. Ŵalembi wose, na Paulosi wuwo, ŵakaŵa ŵakukolerana na wupu wakulongozga wa mpingo Wacikhristu, uwo ukaŵa na ŵapositole na ŵalara mu Yerusalemu.—Milimo 15:2, 6, 12-14, 22; Ŵagalatiya 2:7-10.

Yesu wakaphalira ŵalondezgi ŵake kuti ŵacitenge mulimo wa kupharazga na kusambizga uwo iyo mweneko wakawuyamba. (Mateyu 28:19, 20) Iyo wakati: “Uyo wakupulikizga kwa imwe wakupulikizgaso kwa ine.” (Luka 10:16) Kweniso wakalayizga kuti mzimu wa Ciuta, panji nkhongono yakugwira nchito, uzamuŵapa nkhongono zakukhumbikwa zakucitira mulimo uwu. Ŵapositole na ŵanyawo awo ŵakateŵetanga nawo lumoza, ŵakapeleka ukaboni wakuwoneka makora wakuti Ciuta wakaŵatumbikanga na mzimu wake utuŵa. Ntheura ŵanthu aŵa ŵakati ŵakalemba mabuku, Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakaghapokelera na kughawona kuti ghafuma kwa Ciuta.

Ŵalembi ŵanyake ŵa Baibolo ŵakayowoyapo kuti ŵalembi ŵanyawo nawo ŵakacita kulongozgeka na Ciuta. Mwaciyelezgero, mpositole Petrosi wakazunura makalata gha Paulosi kuti ghakuyana waka “na Malemba ghanyake ghose.” (2 Petrosi 3:15, 16) Paulosi nayo wakamanya kuti ŵapositole na Ŵakhristu awo ŵakaŵa zinchimi ŵakalemba mazgu ghakupelekeka na Ciuta.—Ŵaefeso 3:5.

Ntheura mabuku gha Mateyu, Mariko, Luka na Yohane ghali na ukaboni wakukwana wakuti tighagomezgere kweniso wakuti ngaunenesko. Ni nkhani waka zakukondweska yayi. Ni mdauko wakukhozgereka na ŵanthu awo ŵakawona na maso, wakulembeka mwakupwelelera na ŵanthu awo ŵakakhuŵilizgika na mzimu utuŵa wa Ciuta.

Kasi Ni Njani Uyo Wakasankha Mabuku 66 gha mu Baibolo?

Ŵalembi ŵanyake ŵayowoya kuti chalichi lankhongono ilo likacicizganga ŵanthu pasi pa ulongozgi wa Themba Constantine ndilo likasankha mabuku gha Mateyu mpaka Uvumbuzi, pakati pajumpha vilimika mahandiredi ghanandi. Kweni fundo zeneko zikulongora kuti vili nthena yayi.

Mwaciyelezgero, wonani ivyo Profesa wa Mdauko wa Chalichi, Oskar Skarsaune, wakayowoya: “Ni chalichi yayi nesi munthu uyo wakasankha mabuku ghakuti ghaŵe mu Tesitamenti Lasono, panji ghakuti ghaleke kuŵamo . . . Fundo iyo yikawovwira kumanya njipusu na yakupulikikwa: Mabuku agho ghakalembeka mu handiredi lakudankha (41-98 C.E.), gheneagho ghakalembeka na ŵapositole panji na awo ŵakateŵetanga nawo ndigho ghakamanyikwanga kuti ngakugomezgeka. Mabuku ghanyake na makalata, agho ŵanthu ŵanji ŵakuti ‘makani ghawemi’ agho ghakalembeka pamanyuma ghakasazgikamo yayi . . . Mulimo wa kuwunganya mabuku gha Mateyu mpaka Uvumbuzi ukacitika kale comene pambere Constantine wandaŵeko ndiposo chalichi lake lankhongono nalo likaŵa kuti lindaŵeko. Ŵakaŵa Ŵakhristu awo ŵakafwa cifukwa ca cipulikano cawo ndiwo ŵakatipa Tesitamenti Lasono, kuti chalichi lankhongono yayi.”

Ken Berding, profesa uyo wakaŵa lumoza na wapacanya uyu, wakasambiranga vya mabuku gha Mateyu mpaka Uvumbuzi, ndipo wakayowoya umo mabuku agha ghakaŵirako. Wakati ‘Chalichi ndilo likasankha mabuku agha yayi; cingaŵa ciwemi comene kuyowoya za mabuku agho nyengo zose Ŵakhristu ŵakaghawonanga kuŵa Mazgu ghakufuma kwa Ciuta.’

Kweni kasi Ŵakhristu ŵakujicefya ŵakwambilira awo ŵakasankha mabuku agha ŵakacita mulimo uwu pa iwo ŵekha? Baibolo likutiphalira kuti cinthu cinyake cakuzirwa comene ndiposo cankhongono cikagwiranga nchito.

Mwakuyana na Baibolo, cimoza mwa vyawanangwa vyakuzizwiska vya mzimu ivyo vikapelekeka ku mpingo wa Ŵakhristu ŵakwambilira, cikaŵa “kumanya makora mazgu ghakuyowoyeka mwa mzimu.” (1 Ŵakorinte 12:4, 10) Ntheura, ŵanji mwa Ŵakhristu aŵa, ŵakapika nkhongono kuluska zakawiro, zakumanyira mphambano pakati pa vinthu ivyo vikayowoyeka na Ciuta na ivyo vikayowoyeka na iyo yayi. Lekani Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵangaŵa na cigomezgo cose kuti Mabuku agho ghali mu Baibolo ghakamanyikwa kuti ngakupelekeka na Ciuta.

Ntheura nchakuwonekerathu kuti mabuku ghaunenesko, ghakasankhika kale comene mwakulongozgeka na mzimu utuŵa. Kwambira mu cigaŵa caumaliro ca vilimika vya mu handiredi laciŵiri C.E. ŵalembi ŵanyake ŵakayowoyapo umo mabuku gha mu Baibolo agha ghaliri gheneko. Kweni ŵalembi aŵa ndiwo ŵakasankha mabuku gha mu Baibolo yayi; iwo ŵakakhozgera waka ivyo Ciuta wakasankha kwizira mu ŵimiliri ŵake awo ŵakalongozgekanga na mzimu wake.

Mipukutu yakale nayo yili na ukaboni wakukhorweska wakuti mabuku gha mu Baibolo agho ŵanandi ŵakughazomerezga mazuŵa ghano ngaunenesko. Pali mipukutu yakujumpha 5,000 ya mabuku gha Mateyu mpaka Uvumbuzi iyo yili mu ciyowoyero cakwambilira, kusazgapo yinyake iyo yikalembeka mu vilimika vya pakatikati pa 100 na 300 C.E. Mipukutu iyi ndiyo yikaŵa yakuzomerezgeka mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira ndipo mwantheura yikakopeleka na kugaŵika comene. Ivi vikacitikapo yayi na mabuku ghautesi.

Ndipouli, ivyo vili mu mabuku gha mu Baibolo agha, ndivyo mbukaboni wakukwana wakuti igho ngakuzomerezgeka. Mabuku ghakuzomerezgeka agha ghakukolerana na “cilongolero ca mazgu ghaunenesko” agho tikughasanga mu Baibolo. (2 Timote 1:13) Ghakuciska awo ŵakughaŵazga kuti ŵatemwenge Yehova, kumusopa, na kumuteŵetera, ndiposo ghakucenjezga za kugomezga mizimu, viŵanda, na kusopa vinthu vyakulengeka. Ivyo ghakuyowoya pa nkhani ya mdauko ni vyaunenesko ndipo ghali na ucimi waunenesko. Ndipo ghakuciska awo ŵakughaŵazga kuti ŵatemwenge ŵanyawo. Mabuku gha Mateyu mpaka Uvumbuzi ndivyo ghakukhuŵilizga. Kasi mu mabuku ghautesi vinthu ivi vilimo?

Kasi Mabuku Ghautesi Ghakupambana Wuli na Ghanyake?

Mabuku ghautesi ghakupambana comene na mabuku ghakuzomerezgeka gha mu Baibolo. Mabuku agha ghakalembeka mu vilimika vyapakatikati pa 130 na 200 C.E., peneapo ni sonosono comene pakuyelezgera na mabuku ghakuzomerezgeka gha mu Baibolo. Ivyo ghakulongosora vya Yesu na Cikhristu vikukolerana yayi na Malemba ghakupelekeka na Ciuta.

Mwaciyelezgero, buku lautesi la Ivangeli la Tomasi likuyowoya vinthu vinandi vyacilendo ivyo likuti Yesu ndiyo wakayowoya. Ndipo cimoza mwa ivyo nchakuti ŵati Yesu wakayowoya kuti wangasintha Mariya kuti waŵe mwanalume mwakuti wakanjire mu Ufumu wakucanya. Ivangeli la Tomasi likulongosora kuti apo Yesu wakaŵa mwana, wakaŵa na mtima wankhaza mwakuti wakakoma mwana munyake. Mabuku ghautesi gha Milimo ya Paulosi na Milimo ya Petrosi ghakukanizgirathu kugonana ndipo ghakuyowoya kuti ŵapositole ŵakaciskanga ŵanakazi kupatukana na ŵafumu ŵawo. Ivangeli la Yudasi likulongosora kuti Yesu wakaseka ŵasambiri ŵake apo ŵakalombanga kwa Ciuta pa cakurya. Visambizgo ivi vikupambana comene na ivyo vili mu mabuku ghakuzomerezgeka gha mu Baibolo.—Mariko 14:22; 1 Ŵakorinte 7:3-5; Ŵagalatiya 3:28; Ŵahebere 7:26.

Mabuku ghanandi ghautesi agha ghakulongora kuti ghakujintha pa vigomezgo vya ŵanthu awo ŵakuti Mlengi, Yehova, ni Ciuta muwemi yayi. Iwo ŵakugomezgaso kuti ciwuka nchanadi yayi, nakuti cinthu cilicose nchiheni, ndiposo kuti Satana ndiyo wakambiska nthengwa na kubabana.

Ghanandi mwa mabuku ghautesi agha ghakuteta kuti ŵakalemba mbanthu awo ŵakuzunulika mu Baibolo lanadi. Kasi ŵanthu ŵanyake ŵakabisira dala mabuku agha kuti ghaleke kulembeka mu Baibolo? Nkhwantha yinyake yakusanda mabuku agha, M.R. James, yikati: “Palije uyo tingayowoya kuti wakabisa mabuku agha kuti ghaleke kulembeka mu Tesitamenti Lasono. Mabuku agha ghali kujipatura ghekha.”

Ŵalembi ŵa Baibolo Ŵakacenjezga Kuti Kuŵenge Ucigaluka

Mu mabuku ghakuzomerezgeka gha mu Baibolo, tikucenjezgeka za ŵakugaluka awo ŵizenge na kunanga mpingo Wacikhristu. Nakuti ucigaluka uwu ukamba mu nyengo ya ŵapositole, kweni ŵapositole ndiwo ŵakawutondeska kuti uthandazgike. (Milimo 20:30; 2 Ŵatesalonika 2:3, 6, 7; 1 Timote 4:1-3; 2 Petrosi 2:1; 1 Yohane 2:18, 19; 4:1-3) Nchenjezgo izi zikavumbura mabuku agho ghakamba kulembeka pamanyuma pa nyifwa ya ŵapositole, agho ghakususkana na visambizgo vya Yesu.

Mbunenesko kuti nkhwantha zinyake na ŵakulemba mdauko ŵangawona mabuku ghanthena agha kuŵa ghakale na ghakukhumbikwa. Kweni ghanaghanirani fundo iyi: Wuli usange nkhwantha izi zikasanga vimabuku vyambura kugomezgeka ivyo vikusindikizgika mazuŵa ghano, panji magazini na mabuku gha visopa vyacilendo, na kuvisunga mu malo ghakubisika? Kasi para pajumpha nyengo yitali mabuku agha ghangasintha na kuŵa ghakugomezgeka? Kasi para pajumpha vilimika 1,700, ndipo mautesi na vinthu vyawakawaka ivyo vili mu mabuku agha vingaŵa vyaunenesko pakuti ni vyakale comene?

Napacoko pose. Vikuyana waka na fundo zautesi zakuti Yesu wakatora Mariya Magadala na zinyake zawakawaka izo zili mu mabuku ghautesi. Kasi cilipo cifukwa cakugomezgera mabuku ghambura kugomezgeka agha peneapo ghakugomezgeka ghalipo? Cilicose cakukhwaskana na Mwana wake ico Ciuta wakukhumba kuti ticimanye, cilimo mu Baibolo. Buku ili ndilo tingagomezga.

[Mazgu ghamusi]

a Mu nkhani yose iyi, mabuku ghautesi ni mabuku agho ŵanji ŵali kusazgirako mu Mabaibolo ghanyake. Agha ni mabuku nga ni Tobiti na ghanyake ghantheura.

b Pali mabuku 66 agho ŵanthu ŵakumanya kuti ni mabuku gha mu Baibolo, agho ghali na ukaboni wakukwana wakuti ghakapelekeka na Ciuta ndipo ndigho nchigaŵa cakuzirwa ca Mazgu gha Ciuta.

[Cakuwonerapo/​Cithuzithuzi pa peji 26]

(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)

UMOYO WA YESU MABUKU GHACIGIRIKI WMALEMBA GHA

GHA MU BAIBOLO MABUKU GHAUTESI

2 B.C.E. 33 C.E. 41 98 130 300

[Kulongosora Cithuzithuzi]

Kenneth Garrett/​National Geographic Image Collection

[Cithuzithuzi pa peji 28]

Mpositole Paulosi wakacitanga minthondwe, nanga nkhuwuska wakufwa, kupeleka ukaboni wakuti mzimu wa Ciuta ukaŵa nayo ndiposo kuti ukamovwira pa ivyo wakalemba

    Mabuku gha Chitumbuka (1982-2023)
    Fumani
    Njirani
    • Chitumbuka
    • Tumizgani
    • Ivyo Mukukhumba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malango
    • Phangano
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Njirani
    Tumizgani