Masuzgo Agho Ghakutipa Cilindizga Ciwemi ca Munthazi

“Mu mazuŵa ghaumaliro kuzamuŵa nyengo zinonono na zakusuzga.”—2 TIMOTE 3:1.

KASI muli kupulikapo panji kuwona vinthu vyakucitiska citima vyakulondezgapo ivi?

● Nthenda yakofya yakoma ŵanthu ŵanandi.

● Ŵanthu ŵanandi ŵafwa cifukwa ca njara.

● Cindindindi cakoma ŵanthu ŵanandi ndipo ŵanandi ŵakusoŵa pakukhala.

Mu nkhani zakulondezgapo, muwonenge fundo izo zimupangiskaninge kuti mughanaghanirepo comene pa vyakucitika ivi. Muwonengeso kuti Baibolo likacimirathu kuti vyakucitika ivi vizamuŵako mu “mazuŵa ghaumaliro.”a

Ndipouli, cilato ca nkhani izi nchakumukhorweskani waka yayi kuti tikukhala mu caru ico cili na masuzgo ghanandi. Masuzgo agha mukughawona kale. Kweni, zalembeka kuti zimovwirani kuti muŵe na cilindizga ciwemi ca munthazi. Nkhani izi zilongorenge kuti kufiskika kwa maucimi ghankhondi na umoza agha kukung’anamura kuti “mazuŵa ghaumaliro” ghali pafupi kumara. Mu nkhani izi muwonengeso umo ŵanji ŵakususkira ukaboni wakuti tili mu mazuŵa ghaumaliro ndiposo zilongosorenge cifukwa cakupulikikwa ca kugomezgera kuti kunthazi uku kuli cinthu cinyake ciwemi.

[Mazgu ghamusi]

Ucimi 1. Vindindindi

“Kuzamuŵa vindindindi vikuru.”—LUKA 21:11.

● Winnie, mwana wa myezi 16 uyo wakawundilika na viliŵa vya nyumba izo zikawa na cindindindi ku Haiti wakasangika wamoyo. Ŵamutolamakani ŵa TV awo ŵakaluta kukawona soka ili ŵakapulika wakulira. Mwana uyu wakapona, kweni ŵapapi ŵake ŵakapona yayi.

KASI MAUKABONI GHAKULONGORACI? Apo cindindindi cikuru cikacitika ku Haiti mu Janyuwale 2010, ŵanthu ŵakujumpha 300,000 ŵakafwa ndipo ŵanyake 1.3 miliyoni ŵakasoŵa pakukhala. Nangauli cindindindi ca ku Haiti cikaŵa cikuru comene, kweni cikaŵa cekha pera yayi. Vindindindi vikuruvikuru pafupifupi 18 vikacitika mu malo ghakupambanapambana mu myezi yapakati pa Epulero 2009 na Epulero 2010.

KASI ŴANJI ŴAKUTI WULI? Vindindindi ni vinandi yayi, kweni kuti waka cifukwa ca kuya panthazi kwa sayansi, mazuŵa ghano tikumanya para vyacitika kuluska ŵanthu ŵakale.

KASI FUNDO IYI NJAKUPULIKIKWA? Ghanaghanirani fundo iyi: Baibolo likuyowoyapo comene yayi za unandi wa vindindindi ivyo vikwenera kucitika mu mazuŵa ghaumaliro. Kweni likuti “vindindindi vikuru,” vizamucitika “mu malo na malo” ndipo cizamuŵa cimoza mwa vimanyikwiro vya mazuŵa ghaumaliro.—Mariko 13:8; Luka 21:11.

KASI MUKUWONA WULI? Kasi tikuwona nadi vindindindi vikuru, nga umo Baibolo likayowoyera?

Vindindindi pa ivyo vyekha mbukaboni wakukwana yayi wakuti tikukhala mu mazuŵa ghaumaliro. Kweni ucimi wakuyowoya za vindindindi ni wekha yayi uwo ukufiskika. Wonani ucimi waciŵiri.

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji  4]

“Ise [ŵakusanda umo caru ciliri] tikuvicema kuti vindindindi vikuru. Kweni ŵanandi ŵakuvicema kuti vindindindi vyakofya.”​—KEN HUDNUT, WAKUSANDA UMO CARU CILI KUPANGIKIRA WA KU AMERICA.

[Kulongosora Cithuzithuzi pa peji 4]

© William Daniels/Panos Pictures

Ucimi 2. Njara

“Kuzamuŵa njara.”​—Mariko 13:8.

● Mwanalume munyake wakacimbira njara kukwake na kwiza mu muzi wa Quartadji ku Niger. Ŵavyara ŵake, ŵanung’una ŵake, na ŵadumbu ŵake nawo ŵakacimbira njara ku vikaya vyawo na kwiza mu muzi uwu. Kweni mwanalume uyu wakagona kwayekha pa mphasa. Cifukwa wuli wakaŵa payekha? Sidi, fumu ya muzi uwu wakati: “Mwanalume uyu walije cakurya cakuti waryeske ŵabali ŵake ndipo wakukhumba yayi kuŵawona umo ŵakusuzgikira.”

KASI MAUKABONI GHAKULONGORACI? Pa caru cose munthu yumoza pa ŵanthu 7, wakurya mwakukwana yayi zuŵa lililose. Vinthu vili paheni comene mu vyaru vya kumwera kwa Sahara, uko munthu yumoza pa ŵanthu ŵatatu ŵaliwose wakugona nayo. Kuti tipulikiske, yelezgerani kuti mu mbumba muli dada, mama, na mwana. Usange pangaŵa cakurya cakukwana ŵanthu ŵaŵiri pera, kasi ninjani uyo wakhalenge na njara? Kasi ni dada, mama, panji mwana? Zuŵa lililose mbumba zanthena zikwenera kusankha uyo walyenge na uyo walekenge kurya.

KASI ŴANJI ŴAKUTI WULI? Caru cili na vyakurya vinandi ivyo vingakwana waliyose. Tikwenera waka kugwiliskira nchito makora vinthu ivyo vili mu caru.

KASI FUNDO IYI NJAKUPULIKIKWA? Mbunenesko kuti sono ŵalimi ŵangavuna na kuguliska vyakurya vinandi comene kuluska kumanyuma kose uku. Mphanyi maboma ghakusunga cakurya cinandi mwakuti ghamazge suzgo la njara. Nangauli maboma ghayezga kwa vilimika vinandi, kweni ghatondeka kumazga njara.

KASI MUKUWONA WULI? Kasi lemba la Mariko 13:8 lafiskika? Nangauli sayansi yaluta panthazi, kweni kasi ŵanthu mu vyaru vinandi ŵacali kusuzgika na njara?

Kanandi vindindindi na njara vikwiza pacanya pa masuzgo ghanyake agho ni vimanyikwiro vya mazuŵa ghaumaliro.

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 5]

“Ŵana ŵanandi awo ŵakufwa cifukwa ca vilaso, pamoyo, na matenda ghanyake, mphanyi mbamoyo ŵaŵenge kuti ŵakaryanga mwakukwana.”​—ANN M. VENEMAN, MULARA WAKALE WA WUPU WA UN CHILDREN’S FUND.

[Kulongosora Cithuzithuzi pa peji 5]

© Paul Lowe/Panos Pictures

Ucimi 3. Nthenda

“Kwamkuŵako . . . zinthenda.”​—LUKA 21:11, Phangano Liphya.

● Bonzali, uyo wakagwiranga nchito ya vyaumoyo mu caru cinyake ico kukucitika nkhondo ya pa wene na wene kuno ku Africa, wakayezeska kuti wawovwire ŵanthu awo ŵakagwiranga nchito mu mgodi wa mu msumba wakwake, awo ŵakafwanga na nthenda ya Marburg Hemorrhagic Fever.a Wakapempha wovwiri ku ŵalaraŵalara mu msumba ukuru, kweni wakawusanga yayi. Pakati pajumpha myezi yinayi, wovwiri ukiza, kweni Bonzali wakaŵa kuti wafwa. Nayo wakamburako nthenda iyi.

KASI MAUKABONI GHAKULONGORACI? Matenda gha m’maphapu (nga ni vilaso), pamoyo, Ezi, TB, na maleriya ngamoza mwa matenda ghakofya comene agho ghakutambuzga ŵanthu. Mu 2004 pera, nthenda izi zikakoma ŵanthu pafupifupi 10.7 miliyoni. Mu nthowa yinyake tingati matenda agha ghakukoma munthu yumoza pa masekondi ghatatu ghalighose mu cilimika.

KASI ŴANJI ŴAKUTI WULI? Apo ŵanthu ŵakulutilira kwandana mu caru pakwenera kuŵa nadi matenda ghanandi. Pali ŵanthu ŵanandi awo ŵangalwara.

KASI FUNDO IYI NJAUNENESKO? Ciŵelengero ca ŵanthu mu caru cakwera comene. Kweni ŵanthu ŵasanga nthowa zinandi zakumanyira matenda, kughacepeska, ndiposo zakucizgira. Asi mphanyi ciŵelengero ca ŵanthu awo ŵakusuzgika na matenda cikukhira? Kweni ndipo ŵanthu ŵakulwara comene.

KASI MUKUWONA WULI? Kasi ŵanthu ŵakulwara nthenda zakofya nga umo Baibolo likayowoyera?

Vindindindi, njara, ndiposo matenda ni masuzgo agho ghakutambuzga comene ŵanthu ŵanandi. Kweni paliso ŵanthu ŵanandi awo ŵakutambuzgika na ŵanyawo, ndipo ŵanandi ŵa iwo ŵakutambuzgika na ŵanthu awo ŵeneranga kuŵavikilira. Wonani ivyo Baibolo likati vizamucitika.

[Mazgu ghamusi]

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 6]

“Nchakofya kulyeka na nkhalamu panji cinyama cinyake, kweni kofya kwake kukuyana waka na para munthu wakutakamira na nthenda, ndipo wakuwona kuti nthenda yikuthandazgika palipose mu thupi.”​—MICHAEL OSTERHOLM, WAKUSANDA NTHENDA IZO ZAWA.

[Kulongosora Cithuzithuzi pa peji 6]

© William Daniels/Panos Pictures

Ucimi 4. Citemwa Cakawiro Cikusoŵa

“Ŵanthu ŵazamuŵa . . . ŵambura citemwa cakawiro.”—2 TIMOTE 3:1-3.

● Chris wakugwira nchito ku wupu wakovwira ŵanthu awo ŵacitirika nkhaza mu mbumba ku North Wales. Chris wakuti: “Nkhukumbuka mwanakazi munyake uyo wakiza, ndipo wakatimbika comene mwakuti nkhamumanya yayi nangauli nkhaŵa kuti nili kumuwonapo. Ŵanakazi ŵanyake ŵakusuzgika comene maghanoghano mwakuti ŵakutondeka na kukulaŵiska wuwo.”

KASI MAUKABONI GHAKULONGORACI? Mu caru cinyake ca ku Africa, mwanakazi yumoza pa ŵanakazi ŵatatu ŵaliwose, wakakolelerekapo apo wakaŵa mucoko. Kusanda uko kukacitika mu caru cenecici kukalongora kuti ŵanalume 33 pa ŵanalume 100 ŵaliwose ŵakuwona kuti nchiwemi waka kutimba ŵawoli ŵawo. Ndipouli, mbanakazi pera yayi awo ŵakucitirika nkhaza mu mbumba. Mwaciyelezgero, ku Canada, ŵanalume pafupifupi ŵatatu pa ŵanalume khumi ŵaliwose, ŵali kutimbikapo panji kucitirika nkhaza na ŵawoli ŵawo.

KASI ŴANJI ŴAKUTI WULI? Ŵanthu ŵakamba ni kale kucitirana nkhaza mu mbumba. Mphambano njakuti waka mazuŵa ghano ŵanthu ŵakuyowoyapo para kwacitika nkhaza kuluska kale.

KASI FUNDO IYI NJAKUPULIKIKWA? Mu vilimika vyasonosono, ŵanthu ŵaphalirika kanandi waka vya uheni wa kucitirana nkhaza mu mbumba. Nangauli ŵanthu ŵamanyiskika comene za suzgo ili, kasi kucitirana nkhaza kwacepa? Kundacepe. Sono ndipo ŵanthu ŵalijirethu citemwa cakawiro.

KASI MUKUWONA WULI? Kasi lemba la 2 Timote 3:1-3 likufiskika? Kasi ŵanandi ŵalije citemwa cakawiro ku mbumba zawo?

Ucimi wacinkhondi uwo ukufiskika sono ngwakukhwaskana na caru capasi ico tikukhalamo. Wonani ivyo Baibolo likuyowoya pa nkhani iyi.

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 7]

“Ŵanthu ŵanandi ŵakucitirana nkhaza mu mbumba kweni ŵakuyowoya yayi. Pa avireji, mwanakazi wakuŵa kuti watimbikapo na mfumu wake ka 35 pambere wandayowoye ku polisi.”​—MUYOWOYERI WA WUPU WA KU WALES WAKUWONA ZA KUCITIRANA NKHAZA MU MBUMBA.

Ucimi 5. Kunanga Caru

‘[Ciuta] wazamuparanya awo ŵakunanga caru capasi.’—UVUMBUZI 11:18.

● Pirri wakugwira nchito ya kuthandizga vinyo kufuma ku makuni ghanyake mu muzi wa Kpor ku Nigeria. Nchito yake yili kutimbanizgika cifukwa ca mafuta ghanandi agho ghakuthikira mu mlonga wa Niger. Iyo wakuti: “Mafuta agha ghakukoma somba zithu, ghakunanga thupi lithu, ndiposo ghakunanga milonga yithu. Nkhusoŵa na pakukora.”

KASI MAUKABONI GHAKULONGORACI? Nkhwantha zinyake zikuti viswaswa vyakukwana matani 6.5 miliyoni vikunjira mu nyanja zikuruzikuru cilimika cilicose. Hafu ya viswaswa ivi ni vinthu vyapulasitiki ivyo vikuvunda luŵiro yayi. Padera pa kunanga caru, ŵanthu ŵakunanga comene vinthu ivyo vili mu caru. Kusanda kwalongora kuti caru cikukhumbikwira cilimika cimoza na myezi yinkhondi kuti cambeso kuwezgerapo vinthu ivyo ŵanthu ŵakunanga pa cilimika. Nyuzipepara ya ku Australia yakucemeka Sydney Morning Herald, yikuti: “Usange ŵanthu ŵakusazgikira ndiposo ŵakulutilira kunanga vinthu, kuzakafika mu 2035 tikhumbikwirenge kuŵa na vyaru vyapasi viŵiri.”

KASI ŴANJI ŴAKUTI WULI? Ŵanthu ŵali na mahara ndipo ŵangasanga nthowa ziwemi zakumazgira masuzgo. Tingamazga masuzgo agha ndipo caru cingaŵaso ciwemi.

KASI FUNDO IYI NJAKUPULIKIKWA? Ŵanthu ndiposo mawupu ghakulimbikira comene kovwira ŵanthu kuti ŵavikilire cilengiwa. Kweni caru ndipo cikunangika comene.

KASI MUKUWONA WULI? Kasi nchakukhumbikwa kuti Ciuta wanjilirepo nga umo wakalayizgira, mwakuti waponoske caru cithu kuti cileke kunangika?

Padera pa maucimi ghankhondi agho tawona, Baibolo likayowoyerathu za vinthu viwemi ivyo vizamucitika mu mazuŵa ghaumaliro. Wonani ciyelezgero cimoza.

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 8]

“Nkhujipulika nga kuti nkhaŵa na paradiso kweni sono wazgoka waka malo ghakutayako viswaswa.”​—ERIN TAMBER, UYO WAKUKHALA MUMPHEPETE MWA NYANJA KU UNITED STATES, WAKUYOWOYA ZA UMO VINTHU VIKANANGIKIRA APO MAFUTA GHAKATHIKIRA MUMPHEPETE MWA NYANJA YA KU MEXICO MU 2010.

[Bokosi pa peji 8]

Kasi Ciuta Ndiyo Wakupangiska?

Pakuti Baibolo likayowoyerathu za vinthu viheni ivyo tikuwona mazuŵa ghano, kasi ndikuti Ciuta ndiyo wakupangiska? Kasi ndiyo wakupangiska kuti tisuzgikenge? Mungasanga mazgoro ghakukhorweska gha mafumbo agha mu cipaturo 11 ca buku la Kasi Baibolo Likusambizgaci Comenecomene? lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.

[Kulongosora Cithuzithuzi pa peji 8]

U.S. Coast Guard photo

Ucimi 6. Mulimo wa Kupharazga pa Caru Cose

“Makani ghawemi agha gha ufumu, ghazamupharazgika mu caru cose.”—MATEYU 24:14.

● Vaiatea wakukhala ku malo ghakusuzga kufikako, ku cirwa cinyake ca ku cigaŵa ca Tuamotu Archipelago ico cili pa nyanja ya Pacific. Nangauli ku Tuamotu kuli virwa pafupifupi 80 ivyo vili pa malo agho ngasani comene (802,900 sq km), kweni kuli ŵanthu 16,000 pera. Nangauli vili nthena, kweni Ŵakaboni ŵa Yehova ŵali kupharazgirapo Vaiatea na ŵazengezgani ŵake. Cifukwa wuli? Cifukwa cakuti Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakukhumbisiska kupharazga makani ghawemi gha Ufumu wa Ciuta ku ŵanthu wose, kwambura kupwelerako uko ŵakukhala.

KASI MAUKABONI GHAKULONGORACI? Uthenga wa Ufumu ukupharazgika pa caru cose. Mu cilimika ca 2010 pera, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakapharazga makani ghawemi agha kwa maora 1.6 biliyoni mu vyaru 236. Pa avireji, Kaboni waliyose wakapharazga maminiti 30 zuŵa lililose. Kwa vilimika 10 ivyo vyajumpha, ŵalemba na kugaŵira mabuku ghakulongosora Baibolo ghakujumpha 20 biliyoni.

KASI ŴANJI ŴAKUTI WULI? Uthenga wa mu Baibolo ukamba ni kale kupharazgika.

KASI FUNDO IYI NJAKUPULIKIKWA? Mbunenesko kuti ŵanandi ŵali kupharazgapo vyakukhwaskana na Baibolo. Ndipouli, ŵanandi ŵapharazga kwa nyengo yicoko comene kweniso vigaŵa vicoko. Kweni Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakufiska mulimo uwu, mwa kupharazgira ŵanthu ŵanandi makani ghawemi pa caru cose. Ŵakaboni ŵalutilira kucita mulimo wa kupharazga nangauli ŵakususkika comene na mawupu ghankhongono comene ndiposo ghankhaza.a (Mariko 13:13) Kweniso Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakulipirika yayi pakucita mulimo uwu. M’malo mwake ŵakupatura nyengo yawo ndipo ŵakugaŵira mabuku ghawo kwambura kuchaja mtengo. Mulimo wawo ukovwirika na vyakupeleka vyawanangwa.

KASI MUKUWONA WULI? Kasi “makani ghawemi gha ufumu” ghakupharazgika pa caru cose? Kasi kufiskika kwa ucimi uwu kukulongora kuti cinthu cinyake ciwemi cicitikenge sonosono apa?

[Mazgu ghamusi]

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 9]

“Cikuru Yehova wacali kuzomerezga, tilutilirenge kupharazga makani ghawemi gha Ufumu na mwamphu, mwakugwiliskira nchito nthowa yiliyose iyo tingafikira ku ŵanthu.”​—2010 YEARBOOK OF JEHOVAH’S WITNESSES.

Nyengo Yiwemi Munthazi Umu

“Kwakhala kanyengo, ndipo muheni kuti tiwaŵepo cara . . . Ŵakuzika ndiwo tiŵaharenge caru, tiŵakondwenge na kusakata comene.”—SALMO 37:10, 11.

KASI mungatemwa kuti muwone kufiskika kwa ucimi uwu? Tikukayika yayi kuti mungatemwa. Pali vifukwa vyakupulikikwa vyakugomezgera kuti ufiskikenge sonosono.

Nkhani zakwambilira zalongosora maucimi ghanyake gha mu Baibolo agho ghakulongora kuti tikukhala mu “mazuŵa ghaumaliro.” (2 Timote 3:1-5) Ciuta wakatuma awo ŵakalembanga Baibolo kuti ŵayowoyerethu vyakucitika ivi mwakuti tiŵe na cigomezgo. (Ŵaroma 15:4) Kufiskika kwa maucimi agha kukung’anamura kuti masuzgo agho tikukumana nagho sono ghamalenge.

Kasi nchivici cicitikenge para mazuŵa ghaumaliro agha ghamara? Ufumu wa Ciuta wambenge kuwusa ŵanthu wose. (Mateyu 6:9) Wonani umo Baibolo likulongosolera umo vinthu viŵirenge pa caru para Ufumu wa Ciuta wayamba kuwusa:

● Njara yizamumara. “Kuŵenge fumpha ya vyakurya mu caru; vikupurenge na pa mapiri pacanya.”—Salmo 72:16.

● Matenda ghazamumara. “Nanga njumoza wa ŵenecaru tiwanene, ‘Ndarwara.’”—Yesaya 33:24.

● Caru cizamunozgekaso. “Mapopa na malo gha mayiyi tighakondwenge, luwalala tilusekelere na kuphuka.”—Yesaya 35:1.

Agha nganyake mwa maucimi ghakukhozga gha mu Baibolo agho ghafiskikenge sonosono. Mwalekeraci kufumba Ŵakaboni ŵa Yehova kuti ŵamuphalirani cifukwa ico ŵakugomezgera kuti munthazi muŵenge viwemi?