LAYIBULARE YA PA INTANETI ya Watchtower
Watchtower
LAYIBULARE YA PA INTANETI
Chitumbuka
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • MAUNGANO
  • “Ŵapenje Chiuta, . . . Na Kumusanga Nadi”
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 18

      “Ŵapenje Chiuta, . . . Na Kumusanga Nadi”

      Paulosi wakayowoya fundo iyo wose ŵakakolerana nayo ndipo wakasintha kuyana na ŵategherezgi ŵake

      Nkhani iyi yili pa Milimo 17:16-34

      1-3. (a) Chifukwa wuli mpositole Paulosi wakakweŵeka mu Ateni? (b) Kasi tingasambirako vichi kwa Paulosi?

      PAULOSI wakakweŵeka chomene. Wakaŵa mu Ateni ku Girisi, malo agho Sokirate, Pulato, na Aristoto ŵakasambizgirangako ŵanthu. Msumba wa Ateni ukaŵa na ŵanthu ŵakutemwa kusopa. Palipose apo Paulosi wakaŵa, mu matempile, mu malo ghakuchezgera, na mu misewu, pakaŵa vikozgo limbwalimbwa, chifukwa Ŵaateni ŵakasopanga ŵachiuta ŵanandi. Paulosi wakamanyanga umo Yehova, Chiuta waunenesko, wakutinkhira kusopa vikozgo. (Eks. 20:4, 5) Nga ni Yehova, mpositole wakugomezgeka uyu nayo wakavitinkhanga chomene vikozgo.

      2 Paulosi wati wanjira mu msika, ivyo wakawona vikamuzizika. Wakawona vikozgo vinandi vyakuchita kuwumba vya viŵaro vyakubisika vya chiuta Heremesi, ivyo ŵakavindandika ku kona la kumpoto, pafupi na mulyango ukuru wakunjilira. Msika uwu ukazura na ŵakavuŵa. Kasi mpositole wamwamphu uyu wakapharazga wuli mu msumba wakuzura na ŵangoza uwu? Kasi wakajikora na kusanga fundo iyo wose ŵangakolerana nayo? Kasi wakawovwirako munthu waliyose kuti wapenje Chiuta waunenesko na kumusanga nadi?

      3 Mazgu agho Paulosi wakayowoya ku ŵanthu ŵakusambira ŵa ku Ateni agho ghali pa Milimo 17:22-31, ntchakuwonerapo chiwemi kwa ise pa nkhani ya kuyowoya mwakukhorweska, mwaluso, kweniso mwamahara. Para tingawona umo Paulosi wakachitira, tingasambira vinandi pa nkhani ya kusanga fundo iyo waliyose wangakolerana nayo, na kovwira ŵategherezgi ŵithu kughanaghana.

      Kusambizga “mu Msika” (Milimo 17:16-21)

      4, 5. Kasi apo Paulosi wakaŵa ku Ateni wakapharazganga ku chigaŵa ntchi, ndipo ku malo agha kukaŵa ŵategherezgi wuli ŵakusuzga?

      4 Paulosi wakaluta ku Ateni pa ulendo wake wachiŵiri wa umishonale, cha mu 50 C.E.a Apo wakalindiliranga Sila na Timote kuti ŵize kufuma ku Bereya, nga umo wakachitiranga nyengo zose, Paulosi “wakamba kudumbirana nawo mu sunagoge, Ŵayuda.” Kweniso wakaluta “mu msika” kuti wakapharazgire ŵanthu ŵa mu Ateni awo ŵakaŵa Ŵayuda yayi. (Mil. 17:17) Msika wa mu Ateni ukaŵa ukuru wakukwana maekara 12, ndipo ukaŵa kumpoto cha kumanjiliro gha dazi kwa Acropolis. Msika ukaŵa na ntchito zinandi. Padera pa kuŵa malo ghakugurako na kuguliskako vinthu, ghakaŵaso mphara iyo ŵanthu ŵakachezgerangako. Buku linyake likuti malo agha ndigho “ghakaŵa chinyina cha ndalama, vyandyali na mitheto mu msumba uwu.” Ŵaateni ŵakakondwanga kuwungana ku malo agha na kudumbiskana vya masambiro.

      ATENI, MSUMBA WAKUZURA NA MITHETO MU NYENGO YAKALE

      Msumba wa Ateni uwo ukaŵa wakuvikilirika chomene ukazengeka kale chomene pambere mdauko wa msumba uwu undambe kulembeka mu vyaka vya m’ma 600 B.C.E. Msumba wa Ateni ndiwo ukaŵa ukuru chomene mu chigaŵa cha Attica ndipo ukaŵa wa masikweya kilomita ghakukwana 2,500. Ukaŵaso wakuzingilizgika na mapiri na nyanja. Vikuwoneka kuti zina la msumba uwu likafuma kwa chiuta wawo mwanakazi zina lake Atena.

      Mu vyaka vya m’ma 500 B.C.E., munthu wakumanya vya malango wa ku Ateni zina lake Solon wakasintha kakhaliro, ndyali, malango na vinthu vya chuma mu msumba uwu. Wakasintha umoyo wa ŵanthu ŵakavu ndipo wakambiska boma la demokilase. Boma ili likaŵa la demokilase ku awo ŵakaŵa ŵanangwa pera, kweni ŵanthu ŵanandi mu msumba uwu ŵakaŵa ŵazga.

      Ŵagiriki ŵati ŵathereska Ŵaperesiya cha m’ma 400 B.C.E., Ateni ndiwo ukaŵa msumba ukuru wa uthemba uchoko uwu, uwo ukachitanga malonda pa nyanja kwambira ku Italiya na Sisile kumanjiliro gha dazi m’paka ku Kipro na Siriya kumafumiro gha dazi. Apo ukatowanga chomene, msumba wa Ateni ndiwo ukaŵa wakuzura na mitheto pa charu chose. Mukaŵa luso lwa vyakupangapanga, maseŵero, vinjeru vya charu, kuyowoya pawumba na kulemba kweniso sayansi. Msumba uwu ukatowanga chomene chifukwa cha matempile ghanandi na zinyumba. Para munthu wawuwonera patali, phiri la Acropolis ilo likaŵa pa Parthenon kweniso chikozgo cha golide na mino gha zovu cha chiuta Atena icho utali wake ukaŵa mamita 12, ndivyo vikawonekanga chomene.

      Pakwamba, msumba wa Ateni ukathereskeka na Ŵaspata, kufuma apo na Ŵamakedoniya, ndipo paumaliro Ŵaroma, awo ŵakayora usambazi wa msumba uwu. Nangauli vikaŵa nthena, mu nyengo ya mpositole Paulosi, msumba wa Ateni ukaŵa kuti uchali wapadera chifukwa chakuti pakwamba ukaŵa wakutowa chomene. Nakuti msumba uwu ukasazgikako yayi ku vigaŵa vinyake vya Ŵaroma, kweni ukazomerezgeka kwendera malango ghake ndipo ukapelekanga yayi msonkho ku Ŵaroma. Nangauli vyuma vinandi vikapokeka, msumba wa Ateni ukalutilira kuŵa na mayunivesite agho ŵana ŵa ŵanthu ŵasambazi chomene ŵakasambirangako.

      5 Paulosi wakasangana na ŵanthu ŵakusuzga chomene mu msika. Pa awo ŵakamupulikizganga pakaŵa Ŵaepikuro na Ŵastoyiki, ŵanthu ŵakufuma mu masukulu ghakusambizga vinjeru vya Ŵagiriki.b Ŵaepikuro ŵakagomezganga kuti vinthu vyamoyo vikaŵako mwamwaŵi waka. Mwakudumura, maghanoghano ghawo pa nkhani ya umoyo ghakaŵa ghakuti: “Palije chifukwa cha kopera Chiuta; Para munthu wafwa wakupulika vyakuŵinya yayi; Munthu wangachita vinthu viwemi; Munthu wangazizipizga viheni.” Ŵastoyiki ŵakatemwanga kughanaghanirapo pa tunthu na kutulongosora ndipo ŵakagomezganga yayi kuti Chiuta ni munthu wanadi. Ŵaepikuro na Ŵastoyiki ŵakagomezganga yayi kuti kuli chiwuka icho ŵasambiri ŵa Khristu ŵakapharazganga. Maghanoghano gha vinjeru vya charu gha magulu ghaŵiri agha, ghakaŵa ghakupambana na unenesko wakuzirwa wa Chikhristu chenecho, uwo Paulosi wakapharazganga.

      6, 7.Kasi Ŵagiriki ŵanyake ŵakusambira ŵakachita wuli ŵati ŵapulika chisambizgo cha Paulosi, ndipo kasi mazuŵa ghano ŵanthu ŵangatichitira wuli ivyo ŵakachitira Paulosi?

      6 Kasi Ŵagiriki ŵakusambira aŵa ŵakachita wuli na ivyo Paulosi wakasambizganga? Ŵanyake ŵakamunena Paulosi na lizgu ilo likung’anamura “muŵeleŵesi” panji “musori mbewu.” (Mil. 17:18) Pakuyowoya za lizgu Lachigiriki ili, munthu munyake wakusambira wakuti: “Lizgu ili pakwamba likayowoyanga za kayuni kachoko ako kakasoranga mbewu, ndipo pamasinda likamba kuyowoya vya munthu uyo wakasolerezganga vyakurya vyakutayika mu msika. Nyengo yati yajumphaposo, likamba kuyowoya vya munthu waliyose uyo wakasolerezganga tunkhani, chomenechomene uyo paumaliro wakatondekanga kutulongosora makora.” Mu mazgu ghanyake, ŵakatenge Paulosi wakaŵavya mahara ndipo wakawerezgangapo waka ivyo wakapulika ku ŵanyake. Kweni nga umo tiwonerenge, Paulosi wakachita wofi yayi na awo ŵakamuthyanga mazina ghamsinjiro.

      7 Ndimo viliriso mazuŵa ghano. Pakuŵa Ŵakaboni ŵa Yehova, kanandi ŵanthu ŵakutithya mazina ghamsinjiro chifukwa cha vigomezgo vithu vya mu Baibolo. Mwachiyelezgero, ŵanthu ŵanyake ŵakusambira ŵakusambizga kuti chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha kufuma ku vinyake ndicho ntchaunenesko ndipo ŵakuti usange muli na mahara mukwenera kuzomerezga fundo iyi. Ntheura ŵakuti awo ŵakukana kugomezga chisambizgo ichi ndikuti mbabulu. Ŵanthu ŵakusambira aŵa, ŵangapangiska ŵanthu ŵanyake kughanaghana kuti ndise ‘ŵasori mbewu’ para tikupharazga ivyo Baibolo likuyowoya na kulongora ukaboni wa fundo iyi uwo uli mu chilengiwa. Kweni tikuchita wofi yayi. M’malo mwake, tikuyowoya na chikanga pakuvikilira chigomezgo chithu chakuti vinthu vyamoyo ivyo vili pa charu chapasi, vikachita kulengeka na Yehova Chiuta, Mlengi wamahara.—Chivu. 4:11.

      8. (a) Kasi ŵanthu ŵanyake awo ŵakapulika upharazgi wa Paulosi ŵakaghanaghana vichi? (b) Chifukwa wuli Paulosi ŵakamutolera ku Areyopaga? (Wonani mazgu ghamusi.)

      8 Ŵanthu ŵanyake awo ŵakapulikizganga apo Paulosi wakapharazganga ŵakaŵa na maghanoghano ghanyake. Ŵakati: “Wakuŵa nga ni mupharazgi wa ŵachiuta ŵachilendo.” (Mil. 17:18) Kasi Paulosi wakaphaliranga nadi Ŵaateni za ŵachiuta ŵanyake? Uwu ukaŵa mulandu ukuru, ukayananga na mulandu uwo Sokirate wakapika ndipo wakakomekerapo mu vyaka vyakumasinda. Ntchakuzizika yayi kuti Paulosi ŵakamutolera ku Areyopaga na kumupempha kuti walongosore visambizgo ivyo vikawoneka vyachilendo ku Ŵaateni.c Kasi Paulosi wakavikilira wuli uthenga wake ku ŵanthu awo ŵakaghamanyanga yayi Malemba?

      Ŵaepikuro Na Ŵastoyiki

      Ŵaepikuro na Ŵastoyiki ŵakaŵa ŵanthu awo ŵakalondezganga visambizgo vya masukulu ghaŵiri ghakusambizga vinjeru vya charu. Wose ŵakagomezganga yayi kuti kuli chiwuka.

      Ŵaepikuro ŵakagomezganga kuti ŵachiuta ŵaliko kweni ŵakaghanaghananga kuti ŵachiuta ŵalije nawo ntchito ŵanthu, ndipo ŵangaŵatumbika panji kuŵalanga yayi. Ntheura kwa iwo, lurombo panji sembe vikaŵa vyambura ntchito. Ŵaepikuro ŵakatenge chakukhumbikwa chomene mu umoyo ntchakuti munthu wakondwenge mbwenu. Iwo ŵakaghanaghanangako yayi vya makhaliro ghawemi. Ndipouli, ŵakasambizganga kuti munthu wakwenera kuchita vinthu mwamahara chifukwa para wachita mwakutalulira wangapwetekekerapo. Ŵanthu ŵakasambiranga na chilato chakuti ŵaleke kopa ŵachiuta panji mizimu.

      Kweni Ŵastoyiki ŵakagomezganga kuti vinthu vyose ntchigaŵa cha chiuta wambura kutemwa ŵanthu ndiposo kuti umoyo wa munthu ukafuma kwa chiuta mweneyuyu. Ŵastoyiki ŵanyake ŵakagomezganga kuti kunthazi mzimu wa munthu uzamuparanyikira lumoza na charu ndiposo mlengalenga. Ŵastoyiki ŵanyake ŵakagomezganga kuti mzimu wa munthu uzamutorekaso na chiuta uyu. Kuyana na Ŵastoyiki ŵakusambira vinjeru vya charu, munthu wangaŵa wakukondwa para wakulondezga ivyo mtima wake ukukhumba.

      “Mwaŵanthu ŵa mu Ateni, Nkhuwona” (Milimo 17:22, 23)

      9-11. (a) Kasi Paulosi wakachita wuli kuti wayowoye fundo iyo waliyose wangakolerana nayo? (b) Kasi tingamuyezga wuli Paulosi mu uteŵeti?

      9 Kumbukani kuti Paulosi vikamuŵinya chomene kuwona umo ŵanthu ŵa ku malo agha ŵakasoperanga vikozgo. M’malo mwa kuŵakalipira chifukwa cha kusopa vikozgo, wakajikora. Mwaluso, wakayezgayezga kuti wayowoye nyengo yitali na ŵategherezgi ŵake ndipo wakasanga fundo iyo nawo ŵangakolerana nayo. Wakayamba na mazgu ghakuti: “Mwaŵanthu ŵa mu Ateni, nkhuwona kuti mu vinthu vyose mukuwoneka kuti mukopa chomene ŵachiuta kuluska ŵanthu ŵanyake.” (Mil. 17:22) Apa Paulosi wakatenge, ‘nkhuwona kuti mukutemwa kusopa.’ Paulosi wakachita vinthu mwavinjeru chomene, chifukwa wakaŵalumba kuti ŵakatemwanga kusopa. Wakamanya kuti ŵanthu ŵanyake awo ŵakaŵa ŵakubulumutizgika na vigomezgo vyautesi ŵangapulikira makani ghawemi. Nakuti Paulosi wakamanya kuti nayo pakwamba wakaŵa ‘wambura kumanya kanthu kweniso wambura chipulikano.’—1 Tim. 1:13.

      10 Paulosi wakalutilira kuyowoya fundo iyo waliyose wangakolerana nayo, ndipo wakayowoya kuti wakawona ukaboni wakukwana wakuti Ŵaateni ŵakaŵa ŵanthu ŵakutemwa kusopa. Ukaboni uwu ukaŵa jotchero la “Chiuta Wambura Kumanyikwa.” Kuyana na buku linyake, “kakaŵa kaluso ka Ŵagiriki na ŵanji kupanga majochero gha ‘ŵachiuta ŵambura kumanyikwa,’ chifukwa cha kopa kuti panji pakusopa ŵalekapo chiuta munyake uyo wangakwiya nawo.” Na jotchero ili, Ŵaateni ŵakazomera kuti kuli Chiuta munyake uyo wakaŵa wambura kumanyikwa kwa iwo. Paulosi wakayowoya vya jotchero ili kuti wayowoye vya makani ghawemi agho wakapharazganga. Wakalongosora kuti: “Icho mukusopa kwambura kuchimanya, ndicho nkhumupharazgirani.” (Mil. 17:23) Mazgu agho Paulosi wakayowoya ghakayowoyeka mwamahara kweni ghakaŵa ghankhongono chomene. Mwakupambana na ivyo ŵanji ŵakayowoya, Paulosi wakapharazganga vya chiuta munyake panji wachilendo yayi. Wakalongosoranga vya Chiuta uyo iwo ŵakamumanyanga yayi, Chiuta waunenesko.

      11 Kasi tingamuyezga wuli Paulosi mu uteŵeti pa nkhani iyi? Usange tikuwoneseska, tingawona ukaboni wakuti munthu uyo tikumupharazgira wakutemwa kusopa. Panyake tingamanya fundo iyi para tikuwona vinthu vinyake vya chisopa ivyo wavwara panji wapayika mu nyumba yake panji pa luŵaza. Tingayowoya kuti: ‘Nkhuwona kuti ndimwe munthu wakutemwa kusopa. Nakhazganga kuyowoya na munthu uyo wakutemwa kusopa.’ Para tingamuwonga munthu uyo wakutemwa kusopa, tingasanga fundo iyo nayo wangakolerana nayo. Kumbukani kuti chilato chithu ntchakuti teruzge munthu chifukwa cha vigomezgo vyake yayi. Pakati pa ŵasopi ŵanyithu pali ŵanthu ŵanyake awo kale ŵakavitemwanga chomene vigomezgo vya chisopa chautesi.

      Munyamata kakuyowoya na asambizgi ŵake kweniso ŵanyake mu kalasi la sayasi.

      Sangani fundo iyo mose mungakolerana

      Chiuta “Wali Kutali Yayi na Waliyose wa Ise” (Milimo 17:24-28)

      12. Kasi Paulosi wakasintha wuli upharazgi kuti waŵafike pa mtima ŵategherezgi ŵake?

      12 Paulosi wakasanga fundo iyo wose ŵakakolerana nayo, kweni kasi wakalutilira na fundo iyi apo wakalutiliranga kuŵapharazgira? Pakumanya kuti ŵategherezgi ŵake ŵakasambizgika vinjeru vya Ŵagiriki ndipo ŵakaghamanyanga yayi Malemba, iyo wakasintha upharazgi wake mu nthowa zinandi. Yakwamba, wakayowoya visambizgo vya mu Baibolo kwambura kuzunura Malemba. Yachiŵiri, nayo wakajiŵika mu gulu la ŵategherezgi ŵake ndipo wakayowoya mazgu ghakuti “ise.” Yachitatu, wakazunura mazgu gha mu mabuku gha Ŵagiriki kuti walongore kuti vinthu vinyake ivyo wakasambizganga vikalembeka mu mabuku ghawo. Sono tiyeni tisande mazgu ghankhongono agho Paulosi wakayowoya. Kasi wakayowoya unenesko wuli wakuzirwa wakukhwaskana na Chiuta uyo wakaŵa wambura kumanyikwa ku Ŵaateni?

      13. Kasi Paulosi wakalongosora kuti kuchanya na charu vikaŵako wuli, ndipo kasi mazgu agha ghakaŵa na uthenga wuli?

      13 Chiuta wakalenga kuchanya na charu chapasi. Paulosi wakati: “Chiuta uyo wakalenga charu na vyose ivyo vilimo, Iyo pakuŵa Fumu yakuchanya na charu chapasi, wakukhala mu matempile ghakuzengeka na mawoko yayi.”d (Mil. 17:24) Kuchanya na charu chapasi vikaŵako vyekha yayi. Chiuta waunenesko ndiyo wakalenga vinthu vyose. (Sal. 146:6) Mwakupambana na chiuta Atena panji ŵangoza ŵanyake awo ŵakathembanga matempile, ŵakavuŵa, na majotchero kuti ŵapike uchindami, Fumu Yikuru ya kuchanya na charu chapasi yingakhala mu matempile ghakuzengeka na mawoko gha ŵanthu yayi. (1 Mathe. 8:27) Uthenga wa Paulosi ukaŵa wakupulikikwa makora nkhanira, ukaŵa wakuti: Chiuta waunenesko ni mukuru chomene kuluska vikozgo vyakupangika na ŵanthu ivyo vikusangika mu matempile ghakupangika na ŵanthu.—Yes. 40:18-26.

      14. Kasi Paulosi wakalongora wuli kuti Chiuta wakuthemba ŵanthu yayi?

      14 Chiuta wakuthemba ŵanthu chara. Ŵanthu ŵakusopa vikozgo aŵa ŵakazgoŵera kuvwalika vikozgo vyawo malaya ghakudura, na kuvipa vyawanangwa vyapachanya, panji kuvipa vyakurya na vyakumwa, nga ni para vikozgo vikakhumbanga vinthu ivi. Ndipouli, ŵanyake pa Ŵagiriki awo ŵakategherezganga kwa Paulosi ŵakwenera kuti ŵakagomezganga kuti chiuta wangakhumba chinthu chakufuma ku ŵanthu yayi. Usange ndimo vikaŵira, tikukayika yayi kuti ŵakakolerana na mazgu gha Paulosi ghakuti Chiuta ‘wakuteŵetereka na mawoko gha ŵanthu chara nga ni para wakusoŵerwa kanthu.’ Nadi, palije chinthu chakuthupi icho ŵanthu ŵangapeleka kwa Mlengi. Kweni iyo ndiyo wakupa ŵanthu “umoyo na mvuchi na vinthu vyose,” nga dazi, vula, kweniso dongo lavundira, ivyo iwo ŵakukhumbikwira. (Mil. 17:25; Gen. 2:7) Ntheura Chiuta, uyo ni Mupi, wakuthemba ŵanthu yayi, awo ŵakuchita kupokera vinthu.

      15. Kasi Paulosi wakayowoya nawo wuli Ŵaateni pa ivyo ŵakagomezganga vyakuti mtundu wawo ukaŵa wakuzirwa kuluska mitundu yinyake, ndipo ni sambiro wuli lakuzirwa ilo tikusambirako kwa Paulosi pa nkhani iyi?

      15 Chiuta wakalenga munthu. Ŵaateni ŵakagomezganga kuti iwo ŵakaŵa ŵapachanya kuluska ŵanthu ŵa mitundu yinyake. Kweni para munthu wakujikuzga chifukwa cha mtundu panji fuko ndikuti wakususkana na unenesko wa mu Baibolo. (Doto. 10:17) Paulosi wakayowoya fundo iyi mwaluso. Wati wayowoya kuti “[Chiuta] wakalenga mitundu yose ya ŵanthu kufuma mwa munthu yumoza,” ŵategherezgi ŵake ŵakwenera kuti ŵakaghanaghanirapo. (Mil. 17:26) Wakayowoyanga nkhani ya mu buku la Genizesi ya Adamu, dada wa ŵanthu wose. (Gen. 1:26-28) Pakuti ŵanthu wose ŵali kufuma kwa munthu yumoza, palije fuko panji mtundu uwo ngwapachanya kuluska unyake. Ŵategherezgi ŵa Paulosi ŵakwenera kuti ŵakayipulikiska fundo iyi. Apa tikusambirapo sambiro lakuzirwa chomene. Nangauli tikukhumbikwira kuŵa ŵaluso pakupharazga, kweni tikukhumba yayi kuchepeskako nkhongono ya unenesko wa mu Baibolo na chilato chakuti ŵanthu ŵanyake ŵawupokelere.

      16. Kasi chilato cha Mlengi pakulenga ŵanthu ntchakuti wuli?

      16 Chiuta wakukhumba kuti ŵanthu ŵaŵenge nayo pafupi. Nanga vingaŵa kuti ŵategherezgi ŵa Paulosi ŵakusambira ŵara ŵakadumbiskana kwa nyengo yitali chifukwa icho ŵanthu ŵakaŵirako, ŵakaŵa ŵakuti ŵangalongosora mwakukhorweska yayi. Ndipouli, Paulosi wakavumbura mwakupulikikwa makora chilato cha Mlengi icho wakalengera ŵanthu, wakati: “Kuti ŵapenje Chiuta usange ŵangamupapaska na kumusanga nadi, nangauli kuti wali kutali yayi na waliyose wa ise.” (Mil. 17:27) Chiuta uyo wakaŵa wambura kumanyikwa ku Ŵaateni ngwakuti ŵanthu ŵangatondeka kumumanya yayi. Iyo wali kutali chara na awo ŵakukhumba nadi kumusanga na kusambira vya iyo. (Sal. 145:18) Wonani kuti Paulosi wakayowoya kuti “ise,” kulongora kuti nayo wakajisazga pa ŵanthu awo ŵakeneranga ‘kupenja’ na ‘kupapaska’ Chiuta.

      17, 18. Chifukwa wuli ŵanthu ŵakwenera kuŵa paubwezi na Chiuta, ndipo tikusambirapo vichi umo Paulosi wakachitira kuti waŵafike pamtima ŵategherezgi ŵake?

      17 Ŵanthu ŵakwenera kusendelera kwa Chiuta. Paulosi wakati chifukwa cha Chiuta, “tili ŵamoyo, tikwenda ndipo tiliko.” Ŵanthu ŵanyake ŵakusambira ŵakuti Paulosi wakayowoyanga mazgu gha Epimenides, uyo wakalembanga mapowemu wa ku Kerete mu vyaka vya m’ma 500 B.C.E. ndiposo uyo wakaŵa “munthu wakuzirwa pa kasopero ka Ŵaateni.” Paulosi wakayowoya chifukwa chinyake icho ŵanthu ŵakwenera kuŵira pafupi na Chiuta, wakati: “Umo ŵanyake awo ŵakulemba pakati pinu ŵayowoyera kuti, ‘Chifukwa nase ndise ŵana ŵake.’” (Mil. 17:28) Ŵanthu ŵakwenera kujipulika kuti ŵali pafupi na Chiuta. Iyo wakalenga munthu uyo kuli kufuma ŵanthu wose. Kuti wantchonthe mtima wa ŵategherezgi ŵake, mwavinjeru Paulosi wakazunura mazgu gha mu mabuku gha Ŵagiriki agho tikukayika yayi kuti iwo ŵakaghachindikanga.e Nga ni Paulosi, nase nyengo zinyake tingazunura pachoko waka mazgu gha mu mabuku gha mdauko gha ku charu, ma encyclopedias, panji ghanyake agho ŵanthu wose ŵakughachindika. Mwachiyelezgero, mazgu ghakwenelera ghakufuma mu buku linyake lakuchindikika ghangawovwira kuti ŵanthu awo Mbakaboni yayi ŵakhorwe na umo vigomezgo vinyake vya chisopa chautesi vikambira.

      18 Mpaka pa nyengo iyi, Paulosi wakalongosora fundo zikuruzikuru zakukhwaskana na Chiuta, ndipo mwaluso wakaziyaniska na umo ŵategherezgi ŵake ŵakaghanaghaniranga. Kasi mpositole uyu wakakhumbanga kuti ŵategherezgi ŵake ŵa ku Ateni ŵachite wuli na fundo zakuzirwa izi? Wakaŵaphalira mwaluŵiro ivyo ŵakeneranga kuchita apo wakalutilira kuyowoya nawo.

      “Wakuphalira Ŵanthu Wose Kulikose Kuti Ŵang’anamuke Mtima” (Milimo 17:29-31)

      19, 20. (a) Kasi Paulosi wakavumbura wuli mwaluso uzeleza wa ŵanthu awo ŵakasopanga vikozgo? (b) Kasi ŵategherezgi ŵa Paulosi ŵakeneranga kuchita vichi?

      19 Paulosi wakaŵa wakunozgeka kuchiska ŵategherezgi ŵake kuti ŵachitepo kanthu. Pakuweleraso ku mazgu agho wakazunura ghakufuma mu ivyo Ŵagiriki ŵakalemba, iyo wakati: “Pakuti ndise ŵana ŵa Chiuta, tileke kughanaghana kuti Chiuta wali nga ni golide panji siliva panji libwe, panji nga ntchinthu chakuŵajika mwaluso na mahara gha munthu.” (Mil. 17:29) Nadi, usange Chiuta ndiyo wakalenga munthu, ipo Chiuta wangaŵa wuli chikozgo, icho chikupangika na munthu? Umo Paulosi wakalongosoleranga vinthu mwaluso wakavumbura uzeleza wa ŵanthu awo ŵakasopanga vikozgo. (Sal. 115:4-8; Yes. 44:9-20) Tikukayika yayi kuti pakuyowoya mazgu ghakuti “tileke . . . ,” Paulosi wakachepeskako ulwilwi wa mazgu ghake ku ŵategherezgi ŵake.

      20 Mpositole uyu wakalongora makora kuti pakukhumbikwa kuchitapo kanthu, wakati: “Chiuta wakazerezga nyengo za ulemwa izi, kweni sono wakuphalira ŵanthu wose kulikose kuti ŵang’anamuke mtima.” (Mil. 17:30) Ŵanyake awo Paulosi wakayowoyanga nawo, ŵakwenera kuti ŵakazizwa kupulika kuti ŵakwenera kulapa. Kweni mazgu ghankhongono agho wakaŵaphalira ghakalongora pakweru kuti umoyo uwo ŵakaŵa nawo ukafuma kwa Chiuta, ntheura usange ŵaleka kulapa ŵazamupatawura kwa iyo. Ŵakakhumbikwiranga kupenja Chiuta, kusambira unenesko wakukhwaskana na iyo, na kusintha umoyo wawo wose kuti ukolerane na unenesko uwu. Ichi chikang’anamuranga kuti Ŵaateni ŵamanye na kuleka kwananga kwawo kwa kusopa vikozgo.

      21, 22. Kasi ni mazgu wuli ghankhongono agho Paulosi wakayowoya paumaliro, ndipo kasi mazgu ghake ghali na chandulo wuli kwa ise mazuŵa ghano?

      21 Paulosi wakamalizga kuyowoya na mazgu ghankhongono, ghakuti: “[Chiuta] watema zuŵa, ilo wakukhumba kweruzgira charu mu urunji kwizira mwa munthu uyo wimika, ndipo wakapeleka ukaboni ku ŵanthu wose apo wakamuwuska ku ŵakufwa.” (Mil. 17:31) Zuŵa la Cheruzgo ilo lili pafupi ntchifukwa chakukwana nadi chakupenjera Chiuta waunenesko. Paulosi wakazunura yayi zina la Mweruzgi uyo wali kwimikika. Kweni Paulosi wakayowoya chinthu chinyake chakukhwaskana na Mweruzgi uyu, wakati: Wakakhala pa charu nga ni munthu, wakafwa, ndipo Chiuta wakamuwuska ku ŵakufwa.

      22 Mazgu ghaumaliro agha nase ghakutikhwaska mazuŵa ghano. Tikumanya kuti Mweruzgi wakwimikika na Chiuta ni Yesu Khristu uyo wali kuwuskika. (Yoh. 5:22) Kweniso tikumanya kuti Zuŵa la Cheruzgo lizamuŵa la vyaka 1,000 ndipo lili pafupi chomene. (Chivu. 20:4, 6) Ise tikopa yayi Zuŵa la Cheruzgo, chifukwa tikumanya kuti lizenge na vitumbiko vinandi ku awo mbakugomezgeka. Ukaboni wakuti chigomezgo ichi chizamufiskika kwambura kutondeka ni munthondwe ukuru kuluska minthondwe yose, wa kuwuskika kwa Yesu Khristu.

      “Ŵanyake . . . Ŵakagomezga” (Milimo 17:32-34)

      23. Kasi ŵanthu ŵakachita vinthu wuli vyakupambana ŵati ŵapulika mazgu gha Paulosi?

      23 Ŵanthu ŵakachita vinthu vyakupambana ŵati ŵapulika mazgu gha Paulosi. Ŵati ŵapulika za chiwuka “ŵanyake ŵakamba kuhoya.” Ŵanyake ŵakachita vinthu mwantchindi kweni ŵakagomezga yayi, ŵakati: “Uzakatiphalireso ivi nyengo yinyake.” (Mil. 17:32) Ndipouli, ŵanyake ŵakapulikana. Nkhani iyi yikuti: “Ŵanthu ŵanyake ŵakajibatika kwa iyo ndipo ŵakagomezga. Pakaŵa Diyonisiyo, uyo wakaŵa mweruzgi mu khoti la Areyopaga, na mwanakazi zina lake Damarisi, na ŵanyakeso.” (Mil. 17:34) Ivi ndivyo nase vikutichitikira mu uteŵeti. Ŵanthu ŵangatinena, apo ŵanyake ŵakukana waka mwantchindi. Ndipouli, tikukondwa para ŵanyake ŵazomera uthenga wa Ufumu na kugomezga.

      24. Kasi tikusambira vichi ku mazgu agho Paulosi wakayowoya mu Areyopaga

      24 Apo tikughanaghanira mazgu gha Paulosi, tikusambira vinandi vyakukhwaskana na umo tingalongosolera vinthu mwandondomeko, umo tingapelekera ukaboni wakukhorweska kweniso umo tingasinthira kuyana na ŵanthu awo tikuyowoya nawo. Kweniso, tikusambirapo kuti ntchakuzirwa chomene kuŵa ŵakuzikira na ŵaluso ku awo ŵabulumutizgika na vigomezgo vya chisopa chautesi. Tikusambiraposo sambiro lakuzirwa ili lakuti: Tikwenera chara kubendezga unenesko wa mu Baibolo kuti tikondweske ŵategherezgi ŵithu. Ndipouli, para tingayezga mpositole Paulosi, tingaŵa ŵasambizgi ŵaluso ndipo tingaŵafika pa mtima ŵanthu awo tikuŵapharazgira. Kweniso ŵalaŵiliri nawo ŵangaŵa ŵaluso chomene pakusambizga mu mpingo. Ntheura tizamuŵa ŵakukwana kovwira ŵanyake kuti “ŵapenje Chiuta . . . na kumusanga nadi.”—Mil. 17:27.

      a Wonani bokosi lakuti “Ateni, Msumba Wakuzura na Mitheto mu Nyengo Yakale.”

      b Wonani bokosi lakuti “Ŵaepikuro na Ŵastoyiki.”

      c Mphara ya Areyopaga, iyo yikaŵa na ŵeruzgi ŵa Ateni, yikaŵa kumpoto chakumanjiliro gha dazi kwa Acropolis. Lizgu lakuti “Areyopaga” lingayowoya vya mphara iyi panji phiri la pa malo agha. Ntheura, ŵanthu ŵakusambira ŵakupambana maghanoghano pa fundo ya uko Paulosi wakatolekera. Ŵakususkana usange wakatolekera kufupi na phiri ili panji ku ungano wa mphara iyi, uwo ukaŵa kunyake panji mu msika mwenemura.

      d Lizgu Lachigiriki ilo lili kulembeka kuti “charu” ni koʹsmos, ilo Ŵagiriki ŵakatenge likwimira charu cheneko na vinthu vya mu mlengalenga. Vingachitika kuti Paulosi, uyo wakakhumbanga kulutilira kuyowoya fundo izo wose ŵangakolerana nazo, nayo wakayowoya lizgu ili kuyana na umo ŵategherezgi ŵake aŵa ŵakalimanyiranga.

      e Paulosi wakayowoya mazgu gha mu powemu yakukhwaskana na mlengalenga ya Phaenomena agho wakalemba ni Aratus uyo wakaŵa Mustoyiki. Mazgu ghanthena agha ghakusangikaso mu vyakulembeka Vyachigiriki nga ni Hymn to Zeus, (Sumu ya chiuta Zeusi) iyo wakalemba ni Mustoyiki munyake zina lake Cleanthes.

  • “Lutilira Kuyowoya Ndipo Ungakhalanga Chete Chara”
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 19

      “Lutilira Kuyowoya Ndipo Ungakhalanga Chete Chara”

      Paulosi wakajipenjeranga yekha vyakukhumbikwira, kweni wakaŵikanga uteŵeti pakwamba

      Nkhani iyi yili pa Milimo 18:1-22

      1-3. Chifukwa wuli mpositole Paulosi wakaluta ku Korinte, ndipo ni vinthu wuli ivyo wakaghanaghaniranga?

      KUUMALIRO wa chaka cha 50 C.E. Mpositole Paulosi wakaŵa mu Korinte, msumba wa vya malonda uwo ukaŵa usambazi chomene. Mu msumba uwu ŵanthu ŵanandi ŵakaŵa Ŵagiriki, Ŵaroma, na Ŵayuda.a Paulosi wakalutirako kugura panji kuguliska katundu yayi ku msumba uwu, nesi kupenja ntchito. Chifukwa chikuru chomene icho wakalutira ku Korinte chikaŵa chakuti wakachitire ukaboni vya Ufumu wa Chiuta. Kweni Paulosi wakakhumbikwiranga malo ghakuti wakhaleko, ndipo wakaŵikapo mtima kuti waleke kuphyora ŵanyake pa nkhani ya kumupwelelera. Wakakhumba yayi kuti ŵanyake ŵawonenge nga kuti wakakhumbanga kulyera pachanya pa mazgu gha Chiuta. Kasi iyo wakachita wuli?

      2 Paulosi wakamanyanga ntchito ya kupanga mahema. Mulimo wa kupanga mahema ukaŵa upusu yayi, kweni iyo wakakhumbisiska kuchita mulimo uwu kuti wajiwovwirenge. Wakwenera kuti wakajifumbanga usange wayisangenge ntchito mu msumba uwu. Kweniso usange waghasangenge malo ghawemi ghakuti wakhaleko. Nangauli wakaghanaghaniranga ivi, Paulosi wakaluwa yayi mulimo wake ukuru, uwo ukaŵa uteŵeti.

      3 Paulosi wakakhalako nyengo yitaliko ku Korinte, ndipo uteŵeti wake ukaŵa na vipambi vinandi. Kasi tingasambirako vichi ku ivyo Paulosi wakachita mu Korinte, ivyo vingatovwira kuti tichitire ukaboni mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta mu chigaŵa chithu?

      KORINTE, MSUMBA UWO UKAŴA NA NYANJA ZIŴIRI

      Korinte wakale wakaŵa pa charu icho chikabanyanga vyaru viŵiri, cha Girisi, na cha Peloponnese icho chikaŵa kumwera. Pa malo ghafinyi chomene, charu ichi chikakwananga yayi makilomita 6, ntheura Korinte wakaŵa na madowoko ghaŵiri seri na seri. Pa malo ghakuchemeka Gulf of Corinth pakaŵa Lecaeum, dowoko ilo likaŵa nthowa ya pa nyanja yakulazgira ku Italiya, Sisile, na Sipeni. Pa malo ghakuchemeka Saronic Gulf, pakaŵa dowoko la Kenkereya ilo likaŵa nthowa yakuyira ku chigaŵa cha Aegean, Asia Minor, Siriya, na Eguputo.

      Pakuti malo ghakumwera chomene kwa Peloponnese mphepo yikaputanga chomene ndipo ghakaŵanga ghakofya kwendapo na ngalaŵa, kanandi ŵakwendeska ngalaŵa ŵakatemwanga kuziyimika pa limoza mwa madowoko ghaŵiri gha Korinte, kuwuskamo katundu wawo na kwenda nayo pa mtunda, na kumupakiraso mu ngalaŵa pa dowoko la seri linyake. Ngalaŵa zipepu ŵakaziguzanga kujumpha pa ka charu aka pa makuni [mbilinga] agho ŵakaghaŵikanga mu nthowa kufuma ku nyanja iyi kuya ku yinyake. Ntheura chifukwa cha umo msumba uwu ukakhalira, ndiwo ukaŵa wakwamba pa vya malonda, kufuma kumafumiro gha dazi kuya kumanjiliro gha dazi, kweniso kufuma kumpoto kuya kumwera. Malonda agho ghakachitikanga ghakanjizga usambazi mu Korinte kweniso nkharo ziheni izo zikuŵa mu madowoko ghanandi.

      Mu nyengo ya mpositole Paulosi, Korinte ukaŵa msumba ukuru wa chigaŵa cha Romu cha Akaya ndiposo ndiko kukaŵa maofesi ghakuzirwa gha boma. Ukaboni wakuti mu msumba uwu mukaŵa visopa vinandi, ni matempile ghakusoperamo mathemba, ŵakavuŵa na matempile gha ŵangoza ŵanandi ŵa Ŵagiriki na Ŵaeguputo, kweniso sunagoge la Ŵayuda.—Mil. 18:4.

      Viphalizgano vya kuchimbira ivyo vikachitikanga para pajumpha vyaka viŵiri pa msumba wapafupi wa Isthmia vikaŵa vyakuzirwa chomene, ndipo vikaŵanga vyachiŵiri ku Maseŵero gha Olempiki. Mpositole Paulosi wakwenera kuti wakaŵa mu Korinte apo maseŵero agha ghakachitikanga mu 51 C.E. Ntheura dikishonare yinyake ya Baibolo yikuti, “Paulosi wakaŵapo apo maseŵero agha ghakachitikanga, lekani mu kalata yake ya ku Korinte wakalembamo vinthu vyakukhwaskana na maseŵero gha kuchimbira.”—1 Kor. 9:24-27.

      “Ntchito Yawo Yikaŵa ya Kupanga Mahema” (Milimo 18:1-4)

      4, 5. (a) Kasi Paulosi wakakhalanga nkhu apo wakaŵa ku Korinte, ndipo wakagwiranga ntchito wuli? (b) Kasi vikenda wuli kuti Paulosi wamanye kupanga mahema?

      4 Nyengo yinyake wati wafika mu Korinte, Paulosi wakakumana na Muyuda zina lake Akwila na muwoli wake Prisila, panji Priska. Mbumba iyi yikasamira ku Korinte chifukwa chakuti Themba Kilaudiyo likapeleka “dango lakuti Ŵayuda wose ŵafumemo mu Romu.” (Mil. 18:1, 2) Akwila na Prisila ŵakamupokelera Paulosi mu nyumba yawo, kweniso ŵakamuzomerezga kuti wachite nawo bizinesi yawo. “Chifukwa wose ŵakachitanga ntchito yakuyana waka. Ntchito yawo yikaŵa ya kupanga mahema.” (Mil. 18:3) Paulosi wakalutilira kukhala mu nyumba ya mbumba iyi pa nyengo yose iyo wakachitira uteŵeti mu Korinte. Apo Paulosi wakakhalanga na Akwila kweniso Prisila, wakwenera kuti makalata yanyake agho wakalemba pamasinda ghakazakaŵa chigaŵa cha Baibolo.b

      5 Kasi vikenda wuli kuti Paulosi, uyo wakasambizgika “na Gamaliyeli,” wamanyeso ntchito ya kupanga mahema? (Mil. 22:3) Vikuwoneka kuti Ŵayuda ŵa mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakawonanga kuti ntchakwenelera kusambizga ŵana ŵawo ntchito ya mawoko, nangauli ŵana aŵa ŵangasambiraso masambiro ghapachanya. Pakuti Paulosi wakafuma ku Taraso ku Kilikiya, chigaŵa icho chikamanyikwanga chifukwa cha salu yakuchemeka cilicium iyo ŵakapangiranga mahema, wakwenera kuti wakasambira ntchito iyi apo wakaŵa muwukirano. Kasi ŵakapanganga wuli mahema? Vinyake ivyo vikachitikanga pakupanga mahema nkhuluka, panji kucheketa na kusona salu zinonono zakupangira mahema. Iyi yikaŵa ntchito yinonono.

      6, 7. (a) Kasi Paulosi wakayiwonanga wuli ntchito ya kupanga mahema, ndipo ntchivichi chikulongora kuti ndimo Akwila na Prisila ŵakayiwoneranga? (b) Kasi Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakulondezga wuli ivyo Paulosi, Akwila, na Prisila ŵakachita?

      6 Ntchito ya kupanga mahema ndiyo yikaŵanga pakwamba yayi kwa Paulosi. Wakagwiranga ntchito iyi kuti wajiwovwirenge pakuchita uteŵeti wa kupharazga makani ghawemi “kwambura kulipiliska.” (2 Kor. 11:7) Kasi Akwila na Prisila ŵakayiwonanga wuli ntchito yawo? Pakuŵa Ŵakhristu, nawo nga ni Paulosi, ŵakwenera kuti ŵakawonanga kuti yiŵawovwirenge waka pakuchita uteŵeti. Nakuti mu 52 C.E., apo Paulosi wakafumangako ku Korinte, Akwila na Prisila ŵakamulondezga ku Efeso, uko ŵakazomerezga kuti mpingo uwunganenge mu nyumba yawo. (1 Kor. 16:19) Pamanyuma, ŵakawelera ku Romu na kulutaso ku Efeso. Ŵakutorana ŵaŵiri aŵa, ŵakaŵika vinthu vya Ufumu pakwamba kweniso ŵakajipeleka kuteŵetera ŵanji, lekani ŵakalumbikanga na “mipingo yose iyo yili mu ŵamitundu.”—Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

      7 Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakulondezga ivyo Paulosi, Akwila na Prisila ŵakachita. Ŵateŵeti ŵamwamphu ŵakufukafuka ndipo ŵakukhumba yayi kuŵa “mphingo yikuru” ku ŵanyawo. (1 Tes. 2:9) Ŵapharazgi ŵanyengozose ŵanandi ŵakugwira ganyu panji ntchito zinyake za nyengo yichoko kuti ŵajiwovwirenge pakuchita mulimo wawo wa kupharazga, ndipo tikuŵawonga chomene chifukwa cha ivyo ŵakuchita. Nga ni Akwila na Prisila, ŵateŵeti ŵa Yehova ŵanandi ŵakupeleka nyumba zawo kuti mufikire ŵalaŵiliri ŵa dera. Ntheura awo ŵali na kaluso ‘kakupokelera ŵalendo’ ŵakumanya kuti para ŵachita nthena ŵakukhozgeka chomene.—Rom. 12:13.

      MAKALATA AGHO GHAKAŴAKHOZGA

      Mu myezi 18 iyo wakakhalira mu Korinte, cha mu 50-52 C.E., mpositole Paulosi wakalemba makalata ghaŵiri agho ghakazakaŵa chigaŵa cha Malemba Ghachigiriki. Makalata agha ni Ŵatesalonika Wakwamba na Wachiŵiri. Kalata iyo wakalembera Ŵagalatiya nayo wakwenera kuti wakalemba pa nyengo yeneyiyi, panji nyengo yichoko waka pamanyuma.

      Kalata Yakwamba ku Ŵatesalonika ndiyo njakwamba pa mabuku ghose gha mu Baibolo agho Paulosi wakalemba. Paulosi wakaluta ku Tesalonika cha mu 50 C.E., pa ulendo wake wachiŵiri wa umishonale. Mwaluŵiro, mpingo uwo ukapangika kura ukasuskika chomene, lekani Paulosi na Sila ŵakafumamo mu msumba uwu. (Mil. 17:1-10, 13) Paulosi wakafipiranga chomene mtima mpingo uwu, uwo ukaŵa kuti wamba waka, lekani wakakhumbanga kuwelerako kaŵiri kose. Kweni “Satana wakajanda nthowa.” Ntheura Paulosi wakatuma Timote kuti wakasanguluske na kukhozga ŵabali. Timote wakalutaso kwa Paulosi ku Korinte panji cha kuumaliro kwa chaka cha 50 C.E., ndipo wakiza na lipoti liwemi lakukhwaskana na mpingo wa Ŵatesalonika. Kufuma apa, Paulosi wakalemba kalata iyi.—1 Tes. 2:17–3:7.

      Vikuwoneka kuti Paulosi wakalemba Kalata Yachiŵiri ku Ŵatesalonika wati wamara waka kulemba kalata yakwamba, panyake mu 51 C.E. Mu makalata ghose ghaŵiri, Timote na Silivano (uyo wakuchemeka Sila mu buku la Milimo) pamoza na Paulosi ŵakatumizga monire ku ŵabali, kweni palije apo pali kulembeka kuti ŵanthu ŵatatu aŵa ŵakaŵiraso lumoza Paulosi wati wafumamo mu Korinte. (Mil. 18:5, 18; 1 Tes. 1:1; 2 Tes. 1:1) Chifukwa wuli Paulosi wakalemba kalata yachiŵiri iyi? Wakwenera kuti wakapulika vinandi vya mpingo uwu, panji kufuma kwa munthu uyo wakapeleka kalata yakwamba. Chifukwa cha lipoti ili, Paulosi wakalemba kalata ku Tesalonika, kulumba ŵabali chifukwa cha chitemwa kweniso kuzizipizga kwawo ndiposo kovwira ŵanyake awo ŵakatenge kuŵapo kwa Fumu kuli pafupi chomene.—2 Tes. 1:3-12; 2:1, 2.

      Kalata iyo Paulosi wakalembera Ŵagalatiya yikulongora kuti iyo wakalutako kaŵiri pambere wandaŵalembere kalata iyi. Mu 47-48 C.E., Paulosi na Baranaba ŵakaluta ku misumba ya Antiyoke wa ku Pisidiya, Ikoniya, Lisitira, na Derebe, ndipo misumba yose iyi yikaŵa mu chigaŵa cha Romu cha Galatiya. Mu 49 C.E., Paulosi wakalutaso ku malo agha pamoza na Sila. (Mil. 13:1–14:23; 16:1-6) Paulosi wakalemba kalata iyi chifukwa chakuti awo ŵakakoseranga pa Chiyuda, awo ŵakendanga mu nyuma zake, ŵakasambizganga kuti munthu wakeneranga kukotoleka na kulondezga Dango la Mozesi kuti waŵe Mkhristu. Tikukayika yayi kuti Paulosi wakalembera Ŵagalatiya kalata iyi wati wapulika waka vya chisambizgo chautesi ichi. Kalata iyi nayo wakwenera kuti wakalembera ku Korinte, para apo cha, mbwenu wakalembera ku Efeso uko wakayima apo wakaweleranga ku Antiyoke wa ku Siriya, panji wakalembera ku Antiyoke kwenekuko.—Mil. 18:18-23.

      “Ŵakorinte Ŵanandi . . . Ŵakamba Kugomezga” (Milimo 18:5-8)

      8, 9. Kasi Paulosi wakachita wuli wati wawona kuti Ŵayuda ŵakumususka chomene, ndipo kufuma apa wakapharazganga nkhu?

      8 Fundo yakuti Paulosi wakawonanga ntchito ya kupanga mahema kuŵa yakumovwira waka pakuchita uteŵeti yikawoneka makora apo Sila na Timote ŵakiza na vyawanangwa kufuma ku Makedoniya. (2 Kor. 11:9) Nyengo yeneyiyo Paulosi “wakamba kutangwanika chomene na kupharazga mazgu.” (Mil. 18:5) Ndipouli, Ŵayuda ŵakamususka chomene apo wakaŵapharazgiranga. Paulosi wakakhung’untha malaya ghake kuti waŵavulire mulandu Ŵayuda chifukwa chakuti ŵakakana uthenga wa kuponoska umoyo wakukhwaskana na Khristu, ndipo wakaŵaphalira kuti: “Mulandu wa ndopa uŵe pa mitu yinu. Ine nilije mulandu. Kufuma sono nilutenge ku ŵanthu ŵa mitundu.”—Mil. 18:6; Ezek. 3:18, 19.

      9 Kasi kufuma apa Paulosi wakapharazganga nkhu? Munthu munyake zina lake Titiyasi Yusto, uyo wakwenera kuti wakang’anamukira ku Chiyuda, uyo nyumba yake yikaŵa pafupi na sunagoge, wakamuzomerezga Paulosi kunjira mu nyumba yake. Ntheura Paulosi wakasama mu sunagoge na kuluta mu nyumba ya Yusto. (Mil. 18:7) Paulosi wakalutilira kukhala mu nyumba ya Akwila na Prisila apo wakaŵa mu Korinte, kweni ku nyumba ya Yusto ndiko mpositole uyu wakachitiranga mulimo wake wa kupharazga.

      10. Ntchivichi chikulongora kuti Paulosi wakang’anamuranga kuti wapharazgirenge ŵamitundu pera yayi?

      10 Kasi apo Paulosi wakati walutenge ku ŵanthu ŵamitundu wakang’anamuranga kuti walekerathu kupharazgira Ŵayuda wose na ŵakung’anamukira ku Chiyuda, nanga ni awo ŵangazomera makani ghawemi? Ndivyo wakang’anamuranga yayi. Mwachiyelezgero, “Khrisipo, mulara wa sunagoge wakagomezga mu Fumu, pamoza na wose ŵamunyumba yake.” Vikuwoneka kuti ŵanandi awo ŵakawungananga pa sunagoge nawo ŵakachita nga ni Khrisipo, chifukwa Baibolo likuti: “Ŵakorinte ŵanandi awo ŵakapulika ŵakamba kugomezga na kubatizika.” (Mil. 18:8) Ntheura mpingo uphya Wachikhristu wa mu Korinte ukawungananga mu nyumba ya Titiyasi Yusto. Usange Luka wali kulemba nkhani ya mu buku la Milimo iyi kuyana na umo vinthu vikachitikira, ipo Ŵayuda panji ŵakung’anamukira ku Chiyuda awo ŵakazgoka Ŵakhristu ŵakanga’anamuka Paulosi wati wakhung’untha vyakuvwara vyake. Nkhani iyi yikulongora kuti mpositole uyu wakaŵa wakunozgeka kusintha mwakuyana na umo vinthu vyaŵira.

      11. Kasi Ŵakaboni ŵa Yehova mazuŵa ghano ŵakumuyezga wuli Paulosi apo ŵakupharazgira awo ŵali kale mu matchalitchi?

      11 Mu vyaru vinandi mazuŵa ghano, muli matchalitchi agho ghali kukhazikika ndipo ghali na mazaza ghakuru pa ŵanthu ŵawo. Mu vyaru na virwa vinyake, ŵamishonale ŵa matchalitchi ŵapuluska ŵanthu ŵanandi chomene. Kanandi ŵanthu awo ŵakuti Mbakhristu ŵakulondezga maluso ghawo, nga umo ŵakachitiranga Ŵayuda ŵa ku Korinte. Ndipouli, nga ni Paulosi, ise Ŵakaboni ŵa Yehova tikuluta ku ŵanthu ŵanthena aŵa, tikwamba kudumbiskana nawo vinthu vya mu Malemba ivyo ŵangaŵa kuti ŵakuvimanya kale. Nanga ŵatisuske panji ŵalongozgi ŵawo ŵa chisopa ŵatitambuzge, tikutaya mtima yayi. Pakati pa ŵanthu awo “ŵakulimbikira kuteŵetera Chiuta, kweni ŵakumumanya makora yayi,” pangaŵa kuti pali ŵakuzika ŵanandi awo tikwenera kuŵapenja na kuŵasanga kuti tiŵasambizge vya Chiuta.—Rom. 10:2.

      “Nili na Ŵanthu Ŵanandi mu Msumba Uwu” (Milimo 18:9-17)

      12. Kasi Fumu yikamusimikizgira vichi Paulosi mu mboniwoni?

      12 Usange Paulosi wakakayikanga kuti walutilirenge na uteŵeti mu Korinte, wakwenera kuti wakaleka kukayika Fumu Yesu yati yawonekera kwa iyo mu mboniwoni na kumuphalira kuti: “Kopa chara, kweni lutilira kuyowoya ndipo ungakhalanga chete chara, chifukwa ine nili nawe ndipo palije munthu uyo wakuwukirenge kuti wakupweteke, pakuti nili na ŵanthu ŵanandi mu msumba uwu.” (Mil. 18:9, 10) Iyi yikaŵa mboniwoni yakukhozga chomene. Fumu yikamusimikizgira Paulosi kuti yimuvikilirenge kweniso kuti mu msumba uwu mukaŵa ŵanthu ŵanandi ŵakwenelera. Kasi Paulosi wakachita wuli wati wawona mboniwoni iyi? Baibolo likuti: “Wakakhala kwenekura chaka chimoza na myezi 6, wakaŵasambizganga mazgu gha Chiuta.”—Mil. 18:11.

      13. Kasi Paulosi wakwenera kuti wakaghanaghananga vichi apo wakizanga ku chitengo chakweruzgirapo, kweni chifukwa wuli wakeneranga kugomezgera kuti ivi ndivyo vimuchitikirenge yayi?

      13 Wati wakhala pafupifupi chaka chimoza mu Korinte, Paulosi wakawona ukaboni unyake wakuti Fumu yikaŵa nayo. “Ŵayuda wose ŵakawukira Paulosi, ndipo ŵakamutolera ku chitengo chakweruzgirapo.” (Mil. 18:12) Chitengo chakweruzgirapo chikwenera kuti chikaŵa pafupi na pakatikati pa msika wa mu Korinte, ndipo ŵanyake ŵakughanaghana kuti chikaŵa pulatifomu yakutozgeka na malibwe gha mabo ghabuluu na ghatuŵa ghakutowa chomene. Malo gha panthazi pa chitengo chakweruzgirapo ghakaŵa ghasani mwakuti mzinda ukuruko wa ŵanthu ungakhalapo. Ivyo ŵasayansi ŵakufukura vinthu vyapasi ŵasanga vikulongora kuti chitengo chakweruzgirapo ichi chikaŵa pafupi waka na sunagoge, ntheura chikaŵaso pafupi na nyumba ya Yusto. Apo Paulosi wakizanga panthazi pa chitengo chakweruzgirapo wakwenera kuti wakaghanaghananga vya kudinyika kwa Stefano, uyo nyengo zinyake wakuchemeka kuti Mkhristu wakwamba kufwira chipulikano. Paulosi, uyo pa nyengo iyo wakachemekanga Saulosi, “wakazomerezga kuti Stefano wakomeke.” (Mil. 8:1) Kasi Paulosi nayo wakadinyika na malibwe? Yayi, chifukwa Fumu yikamulayizga kuti: ‘Palije munthu uyo wakupwetekenge.’—Mil. 18:10.

      Galiyo wakumazga mulandu wa Paulosi pambere mweneko wandayowoyepo. Ŵasilikari Ŵachiroma ŵakuchetamiska kagulu ka ŵanthu ŵakali

      “Ntheura wakaŵachimbizga ku chitengo chakweruzgirapo.”—Milimo 18:16.

      14, 15. (a) Kasi Ŵayuda ŵakati Paulosi wakananga vichi, ndipo chifukwa wuli Galiyo wakamazga mulandu uwu? (b) Ntchivichi chikachitikira Sositene, ndipo vinthu vikwenera kuti vikaŵa wuli kwa iyo paumaliro?

      14 Kasi ntchivichi chikachitika Paulosi wati wafika ku chitengo chakweruzgirapo? Mweruzgi uyo wakakhala pa chitengo ichi wakaŵa nduna ya Akaya zina lake Galiyo, mukuru wa Seneca, Muroma wavinjeru. Ŵayuda ŵakamba kuyowoya ivyo ŵakakolera Paulosi, ŵakati: “Munthu uyu wakukopa ŵanthu kuti ŵasopenge Chiuta mu nthowa yakupambana na dango.” (Mil. 18:13) Ŵayuda ŵakang’anamuranga kuti Paulosi wakapuluskanga ŵanthu kwambura kulondezga dango. Ndipouli, Galiyo wakawona kuti palije icho Paulosi ‘wakabuda’ ndipo wakaŵavya mulandu uliwose wakuti “wananga chinthu chikuru.” (Mil. 18:14) Galiyo wakakhumba chara kunjilirapo pa mphindano za Ŵayuda. Galiyo wakamazga mulandu uwu pambere Paulosi wandayowoye lizgu lililose. Ŵayuda ŵakakwiya chomene. Ŵakawukira Sositene mulara wa sunagoge, uyo panji wakanjira mu malo gha Khrisipo. Ŵakakora Sositene “ndipo ŵakamba kumutimba panthazi pa chitengo chakweruzgirapo.”—Mil. 18:17.

      15 Chifukwa wuli Galiyo wakawukanizga yayi mzinda kutimba Sositene? Panji Galiyo wakaghanaghananga kuti Sositene wakaŵa mulongozgi wa kagulu kakususka ako kakawukira Paulosi, ntheura wakeneranga nadi kutimbika. Kwali ndimo vikaŵira kwali yayi, ivyo vikachitika vikaŵa na uwemi wake. Mu kalata yake yakwamba ku mpingo wa Ŵakorinte, iyo wakalemba vyaka vyati vyajumphapo, Paulosi wakayowoya za munthu munyake zina lake Sositene kuti mubali. (1 Kor. 1:1, 2) Kasi Sositene uyu ni uyo ŵakamutimba ku Korinte? Usange ndiyo nadi, mbwenu ivyo vikamuchitikira vikamovwira Sositene kunjira Chikhristu.

      16. Kasi mazgu gha Fumu ghakuti, “lutilira kuyowoya ndipo ungakhalanga chete chara, chifukwa ine nili nawe,” ghakutovwira wuli mu uteŵeti?

      16 Kumbukani kuti Ŵayuda ŵati ŵakana upharazgi wa Paulosi, Fumu Yesu yikamuphaliranga kuti: “Kopa chara, kweni lutilira kuyowoya ndipo ungakhalanga chete chara, chifukwa ine nili nawe.” (Mil. 18:9, 10) Tikwenera kukumbuka mazgu agha, chomenechomene para ŵanthu ŵakukana uthenga withu. Kuluwa yayi kuti Yehova wakusanda mitima ndipo wakuguzira ŵanthu ŵa mitima yiwemi kwa iyo. (1 Sam. 16:7; Yoh. 6:44) Fundo iyi yikutikhuŵilizga kuti tiŵe ŵakutangwanika na uteŵeti. Chaka chilichose, ŵanthu masauzandi ghanandi ŵakubatizika, ndipo pa zuŵa limoza ŵanthu mahandiredi ŵakubatizika. Awo ŵakupulikira dango lakuti ŵakazgore “ŵanthu ŵa mitundu yose kuŵa ŵasambiri,” Yesu wakuŵasimikizgira kuti: “Ine nili namwe mazuŵa ghose m’paka umaliro wa charu ichi.”—Mat. 28:19, 20.

      “Usange Yehova Wakhumba” (Milimo 18:18-22)

      17, 18. Kasi Paulosi wakwenera kuti wakaghanaghananga vichi apo wakalutanga ku Efeso?

      17 Baibolo likuyowoya yayi usange ivyo Galiyo wakachita ku awo ŵakatunduranga Paulosi vikawovwira kuti mpingo wa mu Korinte uŵe pa mtende. Ndipouli, Paulosi wakakhalako “mazuŵa ghanyakeso” pambere wandalayirane na ŵabali ŵa ku Korinte. Mu 52 C.E., wakanyamuka kuti wambukire ku Siriya kufuma ku dowoko la Kenkereya, mtunda wa makilomita pafupifupi 11 kumafumiro gha dazi kwa Korinte. Kweni pambere wandanyamuke pa Kenkereya, Paulosi “wakameta sisi la ku mutu wake, chifukwa wakalapa chilapo.”c (Mil. 18:18) Pamanyuma, wakatora Akwila na Prisila ndipo ŵakambuka Nyanja ya Aegean kulazga ku Efeso mu Asia Minor.

      18 Apo Paulosi wakafumanga ku Kenkereya, wakwenera kuti wakaghanaghaniranga vinthu ivyo vikachitika mu Korinte. Wakakumbukanga vinthu viwemi vinandi chomene ndipo wakaŵa na vifukwa vyakuŵira wakukhorwa. Uteŵeti uwo wakachita ku malo agha kwa myezi 18 ukaŵa na vipambi viwemi. Mpingo wakwamba mu Korinte ukapangika, ndipo ukawungananga mu nyumba ya Yusto. Pa awo ŵakazgoka Ŵakhristu pakaŵa Yusto, Khrisipo na ŵamunyumba yake, na ŵanyake ŵanandi. Paulosi wakaŵatemwanga chomene ŵasambiri ŵaphya aŵa, chifukwa wakaŵawovwira kuti ŵaŵe Ŵakhristu. Pamanyuma, wakaŵalembera kalata na kuŵaphalira kuti iwo ŵakaŵa kalata ya malumbo yakulembeka mu mtima wake. Nase tikuŵatemwa chomene awo taŵawovwira kuti ŵambe kusopa kwaunenesko. Tikukhorwa chomene para tikuwona “makalata gha malumbo” agha.—2 Kor. 3:1-3.

      19, 20. Kasi Paulosi wakachita vichi wati wafika ku Efeso, ndipo tikusambira vichi kwa iyo pa nkhani ya kufiska vilato vyauzimu?

      19 Wati wafika mu Efeso, nyengo yeneyiyo Paulosi wakatangwanika na mulimo wake wa kupharazga. “Wakanjira mu sunagoge na kudumbirana na Ŵayuda.” (Mil. 18:19) Pa ulendo uwu, Paulosi wakakhalamo nyengo yichoko waka mu Efeso. Nangauli ŵakamupempha kuti wakhalemo nyengo yitaliko, “kweni wakakana.” Pakulayirana nawo, wakaphalira Ŵaefeso kuti: “Namuweraso, usange Yehova wakhumba.” (Mil. 18:20, 21) Tikukayika yayi kuti Paulosi wakawona kuti mu Efeso mulimo wa kupharazga ukeneranga kulutilira. Mpositole uyu wakaghanaghana vya kuwelerako, kweni wakaleka nkhani yose mu mawoko gha Yehova. Kasi ivyo Paulosi wakachita apa ntchiyezgero chiwemi yayi kwa ise? Para tikukhumba kufiska chilato icho chikuchindika Chiuta, tikwenera kuchitapo kanthu ndise. Ndipouli, nyengo zose tikwenera kugomezga chomene ulongozgi wa Yehova na kuchita vinthu mwakuyana na khumbo lake.—Yak. 4:15.

      20 Paulosi wakaleka Akwila na Prisila mu Efeso, ndipo wakakwera ngalaŵa na kukhilira ku Kesareya. Vikuwoneka kuti “wakaluta” ku Yerusalemu na kutawuzga mpingo kwenekura. (Mil. 18:22) Kufuma apo, Paulosi wakaluta ku Antiyoke wa ku Siriya, uko wakafuma. Ulendo wake wachiŵiri wa umishonale ukamara makora. Kasi ni vinthu wuli ivyo vikamuchitikira pa ulendo wake waumaliro wa umishonale?

      CHILAPO CHA PAULOSI

      Lemba la Milimo 18:18 likuti apo Paulosi wakaŵa ku Kenkereya, “wakameta sisi la ku mutu wake, chifukwa wakalapa chilapo.” Kasi chikaŵa chilapo wuli?

      Kanandi, chilapo ni layizgo lapadera ilo munthu wakulayizga Chiuta kuti wachitenge chinthu chinyake, wapelekenge chinthu chinyake, panji kunjira mu phangano linyake. Ŵanyake ŵakughanaghana kuti Paulosi wakameta sisi lake kuti wafiske chilapo cha Unaziri. Kweni tikwenera kumanya kuti Malemba ghakuti para Munaziri wakwaniska nyengo ya uteŵeti wake wapadera kwa Yehova, wakeneranga kumetera sisi lake “pa mulyango wa chihema chakukumanamo.” Vikuwoneka kuti munthu wakeneranga kuchitira ivi ku Yerusalemu pera, ku Kenkereya yayi.—Maŵa. 6:5, 18.

      Nkhani ya mu buku la Milimo yikuyowoya yayi nyengo iyo Paulosi wakachitira chilapo ichi. Vingachitika kuti wakachita chilapo ichi pambere wandazgoke Mkhristu. Kweniso nkhani iyi yikuyowoyapo yayi kuti Paulosi wakapempha chinthu chinyake chapadera kwa Yehova. Buku linyake likusachizga kuti panyake Paulosi wakameta sisi lake kuti “wawonge Chiuta chifukwa cha kumuvikilira, ivyo vikawovwira kuti wafiske uteŵeti wake ku Korinte.”

      a Wonani bokosi lakuti “Korinte, Msumba Uwo Ukaŵa na Nyanja Ziŵiri.”

      b Wonani bokosi lakuti “Makalata agho Ghakaŵakhozga.”

      c Wonani bokosi lakuti “Chilapo cha Paulosi.”

  • “Lutilira Kuyowoya Ndipo Ungakhalanga Chete Chara
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 20

      “Kukura na Kuŵa Ghankhongono” Nangauli Ŵanthu Ŵakasuskanga

      Umo Apolo na Paulosi ŵakawovwilira kuti makani ghawemi ghalutilire kuŵa ghankhongono

      Nkhani iyi yili pa Milimo 18:23–19:41

      1, 2. (a) Kasi Paulosi na awo wakaŵa nawo, ŵakasangana na ulwani wuli mu Efeso? (b) Kasi mu mutu uwu tidumbiskanenge vichi?

      MU MISEWU ya mu Efeso mukaŵa chongo chikuru chomene cha kuchemerezga, kweniso bundi la mizinda iyo yikachimbiranga. Pakapangika kagulu kakususka, ndipo pakawuka chivulupi chikuru. Ŵasambiri ŵaŵiri awo mpositole Paulosi wakendanga nawo ŵakaŵa kuti ŵakoleka ndipo wumba uwu ukaŵaguguzanga. Ŵanthu wose ŵakafumamo mu misewu na kuwungana mu luŵaza lwa maseŵero ulo lukazuranga na ŵanthu 25,000. Ŵanandi mwa ŵanthu aŵa ŵakamanyanga yayi icho chikachitika kuti paŵe chongo ichi, kweni ŵakaŵa na chithuzithuzi chichoko waka chakuti chinthu chinyake chiheni, chikaŵa pafupi kuwira tempile lawo na chiuta wawo mwanakazi wakutemweka zina lake Aratemisi. Ntheura ŵakamba kuchemerezga mwakuwerezgawerezga kuti: “Mukuru ni Aratemisi wa Ŵaefeso!”—Mil. 19:34.

      2 Apa napo, Satana wakatuma ŵanthu kuti ŵalekeske mulimo wa kupharazga makani ghawemi gha Ufumu wa Chiuta. Kweni Satana wakuthemba vivulupi pera yayi. Mu mutu uwu, tidumbiskanenge nthowa zinyake izo Satana wakakhumbanga kutimbanizgira mulimo na umoza wa Ŵakhristu ŵakwambilira. Chakuzirwa chomene ntchakuti tiwonenge kuti nthowa zake zose zikatondeka, chifukwa “mazgu gha Yehova ghakalutilira kukura na kuŵa ghankhongono.” (Mil. 19:20) Chifukwa wuli Ŵakhristu aŵa ŵakatonda? Vifukwa vyake vikuyana na ivyo ise tikutondera mazuŵa ghano. Kutonda nkhwa Yehova, nkhwithu yayi. Ndipouli, nga Mbakhristu ŵakwambilira, nase tikwenera kuchita chigaŵa chithu. Mzimu wa Yehova ungatovwira kuti tiŵe na mikhaliro iyo yingatovwira kuti tichite makora uteŵeti withu. Tiyeni tiwone dankha ivyo Apolo wakachita.

      “Wakamanyanga Makora Malemba” (Milimo 18:24-28)

      3, 4. Kasi Akwila na Prisila ŵakawona kuti Apolo wakatondekanga kumanya vichi, ndipo kasi ŵakamovwira wuli?

      3 Apo Paulosi wakalutanga ku Efeso pa ulendo wachitatu wa umishonale, Muyuda munyake zina lake Apolo wakafika mu msumba uwu. Wakafuma ku msumba wakumanyikwa chomene wa Alekizandiriya, ku Eguputo. Apolo wakaŵa na mikhaliro yapadera. Wakayowoyanga makora. Padera pa kumanya kuyowoya, “wakamanyanga makora Malemba.” Kweniso wakaŵa “wakugolera na mzimu.” Apolo wakayowoyanga mwachikanga panthazi pa Ŵayuda mu sunagoge.—Mil. 18:24, 25.

      4 Akwila na Prisila ŵakapulika apo Apolo wakayowoyanga. Tikukayika yayi kuti ŵakakondwa kuwona kuti wakusambizga “makora vinthu vya Yesu.” Ivyo wakayowoyanga vyakukhwaskana na Yesu vikaŵa vyaunenesko. Ndipouli, mwaluŵiro mbumba Yachikhristu iyi yikamanya kuti pakaŵa chinthu chinyake chakuzirwa icho Apolo wakachimanyanga yayi. “Wakamanyanga ubatizo wa Yohane pera.” Ŵanthu ŵakutorana aŵa, awo ntchito yawo yikaŵa ya kupanga mahema, ŵakamuwopa yayi Apolo chifukwa chakuti wakamanyanga kuyowoya kweniso kuti waka wakusambira. Kweni “ŵakamutolera pamphepete na kumulongosolera makora nthowa ya Chiuta.” (Mil. 18:25, 26) Kasi munthu wakumanya kuyowoya na wakusambira uyu wakachita wuli? Vikulongora kuti Apolo wakaŵa wakujiyuyura. Uwu ngumoza mwa mikhaliro yakuzirwa chomene iyo Mkhristu wakwenera kuŵa nayo.

      5, 6. Ntchivichi icho chikawovwira Apolo kuti waŵe wakuzirwa kwa Yehova, ndipo ise tikusambirako vichi kwa Apolo?

      5 Pakuti Apolo wakazomera wovwiri wa Akwila na Prisila, wakaŵa muteŵeti wa Yehova waluso chomene. Wakaluta ku Akaya, uko “wakawovwira chomene” Ŵakhristu ŵanyake. Kweniso upharazgi wake ukenda makora chomene ku Ŵayuda ŵa mu chigaŵa ichi awo ŵakakananga kuti Yesu wakaŵa Mesiya wakulayizgika. Luka wakalemba kuti: “Mwankhongono Apolo wakapanikizgira pakweru Ŵayuda kuti ŵakaŵa ŵakubuda, ndipo wakaŵalongoranga Malemba kuti Yesu ndiyo ni Khristu.” (Mil. 18:27, 28) Apolo wakaŵa thumbiko likuru chomene. Nakuti nayo wakawovwira kuti “mazgu gha Yehova” ghalutilire kukura. Kasi tikusambirako vichi kwa Apolo?

      6 Ntchakuzirwa chomene kuti Mkhristu waŵenge wakujiyuyura. Tose tili na vyawanangwa vyakupambanapambana, kwali ni maluso ghakubabika nagho, panji agho tachita kusambira. Ndipouli, kujiyuyura ndiko kukwenera kuŵa pakwamba. Chifukwa para tikupusa maluso ghithu ghangatitimbanizga. Tingamba kuŵa na nkharo yiheni ya kujikuzga. (1 Kor. 4:7; Yak. 4:6) Usange tili ŵakujiyuyura nadi, tiyezgeskenge kuwona ŵanyithu kuti ŵakutiluska. (Fil. 2:3) Tikanenge yayi para ŵanyithu ŵakutichenya panji ŵakutisambizga. Tingangamirenge pa maghanoghano ghithu yayi para tamanya kuti ghakupambana na ulongozgi uphya wa mzimu utuŵa. Yehova na Mwana wake ŵalutilirenge kutigwiliskira ntchito pekha para tikulutilira kuŵa ŵakujiyuyura.—Luka 1:51, 52.

      7. Kasi Paulosi na Apolo ŵakalongora wuli chiyelezgero chiwemi pa nkhani ya kujiyuyura?

      7 Kweniso para ŵanthu mbakujiyuyura mphindano zikumara. Kasi mungaghanaghanira umo Satana wakakhumbisiskira kugaŵaniska mpingo wa Ŵachikhristu ŵakwambilira? Mphanyi wakakondwa chomene kuwona kuti ŵanthu ŵamwamphu ŵaŵiri aŵa, Apolo na Paulosi ŵakwambana, panyake chifukwa cha kukhumba kuŵa pakwamba mu mipingo. Chikaŵa chipusu kwa Apolo na Paulosi kuchita nthena. Mu Korinte, Ŵakhristu ŵanyake ŵakamba kuyowoya kuti, “Ine nili wa Paulosi,” apo ŵanyake ŵakatenge, “Kweni ine nili wa Apolo.” Kasi Paulosi na Apolo ŵakakolerana nagho mazgu agha? Yayi. Paulosi wakajiyuyura ndipo wakamuwonga Apolo chifukwa cha kumovwira pa mulimo uwu, ndipo wakamupa mauteŵeti ghakusazgikira. Nakuti Apolo wakalondezga ulongozgi wa Paulosi. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Ichi ntchiyelezgero chiwemi chomene kwa ise mazuŵa ghano. Tikwenera kujiyuyura pakuchita vinthu kuti tikolerane na ŵanyithu.

      “Kuyowoya Fundo Zakukopa za Ufumu” (Milimo 18:23; 19:1-10)

      8. Kasi Paulosi wakenda nthowa nji pakuwelera ku Efeso, ndipo chifukwa wuli?

      8 Paulosi wakalayizga kuti walutengeso ku Efeso, ndipo wakaluta nadi.a (Mil. 18:20, 21) Kweni wonani umo wakendera pakuwelera ku Efeso. Kumbukani kuti wakaŵa mu Antiyoke wa ku Siriya. Kuti wafike luŵiro ku Efeso, wakeneranga kwenda nthowa yakudumura ya ku Selukiya, na kukwera ngalaŵa kukafika ku Efeso. Kweni iyo wakaleka nthowa iyi ndipo “wakajumpha mu vigaŵa vyakunena.” Ŵanyake ŵakusachizga kuti ulendo wa Paulosi uwo ukulongosoleka pa Milimo 18:23 na 19:1 ukaŵa wa mtunda wa makilomita pafupifupi 1,600. Chifukwa wuli Paulosi wakasankha nthowa yakusuzga iyi? Chifukwa ntchakuti wakakhumbanga “kukhozga ŵasambiri wose.” (Mil. 18:23) Pa ulendo wachitatu wa umishonale, nga umo vikaŵira na maulendo ghanyake ghaŵiri ghakwambilira, wakaŵa na vinandi vyakuti wachite, kweni wakawona kuti vyose vikaŵa vyakuzirwa. Mazuŵa ghano, ŵalaŵiliri ŵa dera na ŵawoli ŵawo ŵakulongora mzimu wanthena. Kasi tikuŵawonga yayi chifukwa cha chitemwa chawo chakujipata?

      EFESO, MSUMBA UKURU WA ASIYA

      Msumba wa Efeso ndiwo ukaŵa ukuru chomene mu chigaŵa cha kumanjiliro gha dazi cha Asia Minor. Mu nyengo ya mpositole Paulosi, ŵanthu awo ŵakakhalanga mu msumba uwu ŵakajumphanga 250,000. Pakuŵa msumba ukuru wa chigaŵa cha Romu cha Asiya, ukachemekanga na zina lakuti “Msumba Wakwamba na Ukuru Chomene wa Asiya.”

      Usambazi ukuru wa mu Efeso ukafumanga mu malonda na chisopa. Pakuti ukaŵa pafupi na mlonga uwo mukendanga ngalaŵa, uwo ukamaliranga mu nyanja, dowoko lake likaŵa apo ŵamalonda ŵanandi ŵakakumananga. Mu Efeso mukaŵa tempile la Aratemisi kweniso ŵakavuŵa na matempile gha ŵachiuta ŵa Ŵagiriki, Ŵaroma, Ŵaeguputo, na Anatoli.

      Tempile la Aratemisi, ilo mu nyengo yakale chikaŵa chimoza mwa vinthu 7 vyakuzizwiska vya pa charu chose, likaŵa la mamita 105 mu utali na mamita 50 mu usani. Likaŵa na mizati 100 yakupangika na malibwe gha mabo. Uliwose ukaŵa usani mamita 1.8 musi mwake ndipo msinkhu wake ukaŵa mamita 17. Ŵanthu ŵa mu chigaŵa chose cha Meditereniyani ŵakawonanga kuti tempile ili likaŵa lakupatulika, ndipo ŵakapelekanga ndalama zinandi chomene ku malo agha, kuti viwovwire pa kuvikilira chiuta mwanakazi Aratemisi; ntheura tempile ili likaŵaso malo ghakuzirwa chomene pa nkhani ya kusunga ndalama mu Asiya.

      Chinthu chinyake chakuzirwa mu Efeso ghakaŵa malo ghakuchitirako maseŵero gha kuchimbira, malo ghakuchezgerako na msika, kweniso masitoro agho ghakaŵa mumphepete mwa misewu.

      Mugiriki munyake zina lake Strabo wakuti dowoko la Efeso likamara chifukwa chakuti pakazura mchenga. Ntheura nyengo yikati yajumphapo, msumba uwu ukaleka kuŵa na dowoko ndipo ukasidika. Pakuti mazuŵa ghano pandazengeke msumba uliwose, awo ŵakuluta pa mahami gha Efeso ŵangaghanaghanira waka umo msumba uwu ukaŵira mu nyengo yakale.

      9. Chifukwa wuli ŵasambiri awo ŵakaŵa mu Efeso ŵakeneranga kubatizikaso, ndipo tikusambirako vichi kwa iwo?

      9 Paulosi wati wafika mu Efeso, wakasanga ŵasambiri ŵa Yohane Mubapatizi pafupifupi 12. Ŵakabatizika ubapatizo wa Yohane uwo panyengo iyi ukagwiranga ntchito yayi. Kweniso vinthu vyakukhwaskana na mzimu utuŵa ŵakavimanyanga yayi. Paulosi wakaŵalongosolera kuzirwa kwa kubatizika mu zina la Yesu, ndipo nga ni Apolo, ŵanthu aŵa ŵakajiyuyura ndipo ŵakakhumbisiska kusambira. Ŵati ŵabatizika mu zina la Yesu, ŵakapokera mzimu utuŵa na vyawanangwa vinyake vyaminthondwe. Ivi vikulongora kuti munthu wakutumbikika para wakulondezga ulongozgi uwo gulu la Yehova likupeleka.—Mil. 19:1-7.

      10. Chifukwa wuli Paulosi wakafuma mu sunagoge na kuluta mu chipinda cha sukulu, ndipo ise tikusambirapo vichi?

      10 Ivi vikati vyajumphapo, pakachitika chinthu chinyake chiwemi. Paulosi wakapharazga mu sunagoge mwachikanga, kwa myezi yitatu. Nangauli wakayowoyanga “fundo zakukopa za Ufumu wa Chiuta,” kweni ŵanthu ŵanyake ŵakanonopeska mitima yawo na kwamba kumususka. M’malo mwa kumalira nyengo pa awo ŵakayowoyeranga “uheni Nthowa ya Fumu,” Paulosi wakaghanaghana vya kusambizgira mu chipinda cha sukulu. (Mil. 19:8, 9) Awo ŵakakhumbanga kukura mwauzimu ŵakeneranga kufuma mu sunagoge na kuluta mu chipinda cha sukulu. Nga ni Paulosi, nase tidumurenge chidumbirano para tawona kuti mweneko nyumba wakukhumba yayi kupulika panji wakukhumba kuti tikwesanenge waka. Pachali ŵanandi awo ŵali nga ni mberere awo ŵakukhumba kupulika uthenga withu wakukhozga.

      11, 12. (a) Kasi Paulosi ntchakuwonerapo wuli pa nkhani ya kulimbikira uteŵeti na kusintha upharazgi kuyana na umo vinthu vyaŵira? (b) Kasi Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakuchita wuli kuti ŵalimbikirenge na kusintha upharazgi kuyana na umo vinthu viliri mu uteŵeti wawo?

      11 Paulosi wakwenera kuti zuŵa lililose wakayowoyanga mu chipinda cha sukulu ichi kwambira 11 koloko mulenji mpaka cha m’ma 4 koloko mise. (Mil. 19:9) Pa maora agha kukaŵanga bata, kweniso kukawotchanga chomene ndipo ŵanthu ŵakaryanga na kupumura. Ghanaghanirani waka, usange Paulosi wakalondezga ndondomeko iyi kwa vyaka viŵiri, ndikuti wakasambizga kwa maora ghakujumpha 3,000.b Ichi ntchifukwa chimoza icho chikapangiska kuti mazgu gha Yehova ghalutilire kukura. Paulosi wakalimbikiranga uteŵeti ndipo wakasinthanga kuyana na umo vinthu vyaŵira. Wakasintha ndondomeko yake mwakuti uteŵeti wake uyane na ŵanthu ŵa mu chigaŵa icho wakapharazgangako. Kasi chikachitika ntchivichi? “Wose awo ŵakakhalanga mu chigaŵa cha Asiya ŵakapulika mazgu gha Fumu, Ŵayuda na Ŵagiriki wuwo.” (Mil. 19:10) Apa wakachitira nadi ukaboni mwakukwana.

      Ŵadumbu ŵaŵiri ŵakupharazga pa foni.

      Tikuyezgayezga kudumbiskana na ŵanthu kulikose uko ŵangasangika

      12 Ŵakaboni ŵa Yehova nawo ŵakulimbikira chomene ndipo ŵakusintha upharazgi wawo kuyana na umo vinthu viliri. Tikuyezgeska kudumbiskana na ŵanthu kulikose kweniso nyengo yiliyose iyo ŵangasangikira. Tikupharazga mu misewu, mu misika, ndiposo malo ghakwimikapo vyakwendapo. Tingadumbiskana na ŵanthu pa foni panji makalata. Kweniso para tikupharazga ku nyumba na nyumba tikuyezgayezga kufika ku ŵanthu pa nyengo iyo ŵangasangika.

      “Kukura na Kuŵa Ghankhongono” Nangauli Kukaŵa Mizimu Yiheni (Milimo 19:11-22)

      13, 14. (a) Kasi Yehova wakawovwira Paulosi kuchita vichi? (b) Kasi ŵana ŵa Sikeva ŵakabuda vichi, ndipo mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi mu matchalitchi ŵakuchita wuli vinthu nga mbana ŵa Sikeva?

      13 Luka wakutiphalira kuti uteŵeti wa Paulosi ukenda makora chomene Yehova wati wamupa mazaza ghakuchitira “milimo yankhongono na yakuzizwiska.” Ŵanthu ŵakatoranga tusalu twakufyulira mavuchi na maepuroni agho Paulosi wakavwaranga na kuluta navyo ku ŵalwari, ndipo ŵakachiranga. Mizimu yiheni nayo yikafumanga.c (Mil. 19:11, 12) Ŵanthu ŵakatoreka mtima kuwona umo mazgu gha Yehova ghakaluskiranga Satana, kweni ni wose yayi awo ŵakakondwa navyo.

      14 “Ŵayuda ŵanyake ŵakuyingayinga awo ŵakafumiskanga viŵanda,” nawo ŵakayezga kuti ŵachite mithondwe nga ni Paulosi. Ŵayuda ŵanyake ŵakayezga kufumiska viŵanda mu zina la Yesu na Paulosi. Luka wakazunurapo ŵana 7 ŵa Sikeva, ŵa mu mbumba ya usofi awo ŵakakhumbanga kuchita ichi. Chiŵanda chikati kwa iwo: “Yesu nkhumumanya, Paulosi nayo nkhumumanya makora, kasi imwe ndimwe ŵanjani?” Munthu uyo wakakoleka na viŵanda wakawukira ŵanthu ŵapusikizgi aŵa, kuŵahuzukira nga ntchinyama cha mu thengere, ndipo pakuchimbira pa malo agha ŵakaŵa na vilonda bwekabweka kweniso ŵakaŵa bengende. (Mil. 19:13-16) Apa “mazgu gha Yehova” ghakatonda chomene chifukwa mphambano yikawonekerathu pakati pa nkhongono izo Paulosi wakapika na za ŵanthu ŵa chisopa chautesi ŵara. Mazuŵa ghano, pali ŵanthu mamiliyoni ghanandi awo ŵakughanaghana kuti ntchakukwana kuchema waka pa zina la Yesu panji kujichema waka “Mkhristu.” Kweni nga umo Yesu wakalongolera, ŵekha awo ŵakuchita nadi khumbo la Awiske ndiwo vinthu vizamuŵayendera makora munthazi.—Mat. 7:21-23.

      15. Kasi tikusambirako vichi ku Ŵaefeso pa nkhani ya vyamizimu na vinthu ivyo vikukolerana na mizimu?

      15 Ŵana ŵa Sikeva ŵati ŵalengeskeka, ŵanthu ŵakawopa Chiuta ndipo ŵanandi ŵakapulikana na kuleka vyamizimu ivyo ŵakachitanga. Masalamusi ghakaŵa ghakuzara chomene mu Efeso. Nyanga na vinthumwa vikaŵa palipose, kweniso mu mabuku ghawo kanandi ŵakalembangamo mazgu ghakuthetelera mizimu. Ŵaefeso ŵanandi ŵakakhuŵilizgika kufumiska mabuku ghawo gha masalamusi na kughawotchera pa wumba, nangauli vikuwoneka kuti mabuku agha ghakaŵa gha ndalama zinandi chomene para tikuziyaniska na za mazuŵa ghano.d Luka wakutiphalira kuti: “Ntheura mazgu gha Yehova ghakalutilira kukura na kuŵa ghankhongono.” (Mil. 19:17-20) Apa unenesko ukaluska nadi utesi na viŵanda. Ivyo ŵanthu ŵakugomezgeka aŵa ŵakachita ni sambiro liwemi kwa ise mazuŵa ghano. Nase tili mu charu icho chikutemwa vyamizimu. Para tamanya waka kuti tili na chinthu icho chikukolerana na mizimu tikwenera kuchiwotcha luŵiro nga umo ŵakachitira Ŵaefeso. Tiyeni tipatukeko ku maluso ghakuseluska agha, nanga vingaŵa kuti titayenge ndalama zinandi.

      “Pakawuka Chivulupi Chikuru” (Milimo 19:23-41)

      Demetiriyo, wakolera chikozgo cha siliva cha Aratemisi, wakukalipira ŵafuzi ŵanyake awo ŵali pa shopi ku Efeso. Paulosi wakupharazgira ŵanthu mu msika.

      “Mwaŵanthu, mukumanya makora kuti usambazi ithu ukufumira mu mulimo uwu.”—Milimo 19:25

      16, 17. (a) Longosorani umo Demetiriyo wakambiskira chivulupi mu Efeso. (b) Kasi Ŵaefeso ŵakalongora wuli kuti munthu wangaŵatatura yayi pa chisopa chawo?

      16 Sono tidumbiskanenge vya nthowa ya Satana iyo Luka wakayilongosora apo wakalemba kuti “pakawuka chivulupi chikuru pakuyowoya vya Nthowa ya Fumu.” Apa kuti wakayowoyanga mwakutalulira yayi.e (Mil. 19:23) Demetiriyo, mufuzi wa siliva ndiyo wakambiska suzgo ili. Wakadankha kukopa ŵafuzi ŵanyake mwa kuŵakumbuska kuti ŵakasambazganga chifukwa cha kuguliska vikozgo. Wakalutilira kuyowoya kuti uthenga uwo Paulosi wakapharazganga ukaŵa uheni ku bizinesi yawo, pakuti Ŵakhristu ŵakasopanga vikozgo yayi. Kufuma apo, wakaphalira awo wakayowoyanga nawo kuti ŵachenjere mwakuti chiuta wawo mwanakazi Aratemisi na tempile lawo lakumanyikwa chomene pa charu chose vileke “kumara.”—Mil. 19:24-27.

      17 Mazgu agho Demetiriyo wakayowoya ghakafiska ivyo wakakhumbanga. Ŵamisiri ŵa siliva ŵakamba kuchemelezga kuti “Mukuru ni Aratemisi wa Ŵaefeso!” ndipo msumba ukazura na nthimbanizgo yikuru, lekani pakaŵa kagulu ako kalongosoreka pakwambilira pa mutu uwu.f Pakuti Paulosi wakaŵa munthu wakujipata, wakakhumbanga kunjira mu luŵaza lwa maseŵero kuti wakayowoye ku mzinda, kweni ŵasambiri ŵakamukanizga kuti waleke kujiziyamo. Munthu munyake zina lake Alekizanda wakimilira panthazi pa mzinda kuti wayowoye. Pakuti wakaŵa Muyuda, wakwenera kuti wakaŵa wakunozgeka kuti walongosore mphambano pakati pa Ŵayuda na Ŵakhristu. Mzinda ukate upulikirenge yayi ivyo wakakhumbanga kulongosora. Ŵati ŵamanya kuti ni Muyuda, ŵakamuhoya, kwa maora ghaŵiri na kuchemerezgaso kuti “Mukuru ni Aratemisi wa Ŵaefeso!” Nkharo yanthena iyi ndiyo yiliso na visopa vyautesi mazuŵa ghano. Ndipo nkharo iyi yichali kutimbanizga ŵanthu kuti ŵazgokerethu vindere.—Mil. 19:28-34.

      18, 19. (a) Kasi mulara wa boma wakachetamiska wuli kagulu kakususka mu Efeso? (b) Kasi nyengo zinyake ŵanthu ŵa Yehova ŵakuvikilirika wuli na ŵalara ŵa boma, ndipo ise tingachita vichi kuti tisange chivikiliro chanthena ichi?

      18 Paumaliro mulara munyake wa boma wakachetamiska mzinda. Munthu wamahara uyu, wakasimikizgira kagulu aka kuti Ŵakhristu ŵakaŵa ŵalwani yayi ku tempile lawo na chiuta wawo mwanakazi. Kweniso wakayowoya kuti Paulosi na awo wakaŵa nawo ŵakamubudirapo kanthu yayi Aratemisi, kweniso kuti pakaŵa ndondomeko yakumazgira nkhani zanthena izi. Panyake mazgu agho ghakaŵafika pa mtima ni agho wakayowoya apo wakaŵakumbuska kuti ŵangapika mulandu na Romu chifukwa cha vivulupi ivyo ŵakambiska. Wati wayowoya nthena, mzinda ukafumapo. Ŵakakalipa luŵiro, kweni ŵakazikaso luŵiro ŵati ŵapulika mazgu ghawemi na ghamahara agha.—Mil. 19:35-41.

      19 Aka kakaŵa kakwamba yayi kuti munthu wamahara kweniso wamazaza wavikilire ŵalondezgi ŵa Yesu, ndipo kakaŵaso kaumaliro yayi. Nakuti mpositole Yohane wakawonerathu mu mboniwoni kuti mu mazuŵa ghaumaliro agha, ŵanthu ŵamahara ŵa charu ichi, awo ŵakwimikika na charu chapasi, ŵazamumazga nthambuzgo izo Satana wakuchitira ŵalondezgi ŵa Yesu. (Chivu. 12:15, 16) Ivi ndivyo vyachitika nadi. Pa milandu yinandi, ŵeruzgi ŵamahara ŵavikilira wanangwa wa Ŵakaboni ŵa Yehova wa kusopera pamoza ndiposo kuphalirako ŵanyake makani ghawemi. Ndipouli, nkharo yithu nayo yingawovwira kuti titondenge masuzgo ghanthena agha. Vikuwoneka kuti ŵalara ŵanyake ŵa boma mu Efeso ŵakamutemwa Paulosi chifukwa cha nkharo yake, ntheura ŵakakhumbanga chara kuti chinthu chinyake chiheni chimuchitikire. (Mil. 19:31) Mphanyi nkharo yithu nayo yakopa ŵanthu awo tikukumana nawo. Pangachitika viwemi vinandi chomene chifukwa cha nkharo yithu.

      20. (a) Kasi mukujipulika wuli na umo mazgu gha Yehova ghakaluskira mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira kweniso umo ghakuluskira mazuŵa ghano? (b) Kasi mwasimikizga kuchita vichi pakuwona umo Yehova wakuluskira mazuŵa ghano?

      20 Kasi ntchakukondweska yayi kughanaghanira umo ‘mazgu gha Yehova ghakalutililira kukura na kuluska’ mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira? Mazuŵa ghano napo ntchakukondweska chomene kuwona umo Yehova wakovwilira kuti mazgu ghake ghatonde. Kasi namwe mungatemwa kuti movwirepo? Ipo sambirani ku ŵanthu awo tadumbiskana. Muŵenge ŵakujiyuyura, nyengo zose mukoleranenge na gulu la Yehova, lutilirani kulimbikira ntchito, kanani vyamizimu, ndipo yezgeskani kuchitira ukaboni na kuŵa ŵanenesko kweniso ŵa nkharo yiwemi.

      a Wonani bokosi lakuti “Efeso, Msumba Ukuru wa Asiya.”

      b Kweniso, Paulosi wakalemba buku la 1 Ŵakorinte apo wakaŵa ku Efeso.

      c Paulosi wakwenera kuti wakakakanga tusalu twakufyulira mavuchi utu mu mutu kuti mavuchi ghaleke kunjira mu maso. Kweniso fundo yakuti Paulosi wakavwaranga maepuroni pa nyengo iyi, yikulongora kuti wakagwiranga ntchito yake ya kupanga mahema pa nyengo ya kupumura.—Mil. 20:34, 35.

      d Luka wali kulemba kuti mabuku agha ghakakwananga ndalama zasiliva 50,000. Usange ghakaŵa madinari, ndikuti munthu wakeneranga kugwira ntchito zuŵa lililose kwa mazuŵa 50,000, pafupifupi vyaka 137 kuti wasange ndalama izi.

      e Ŵanthu ŵanyake ŵakuti apo Paulosi wakaphaliranga Ŵakorinte kuti “tikamanyanga yayi kuti tingaŵa ŵamoyo,” wakaghanaghananga ivyo vikachitika apa. (2 Kor. 1:8) Ndipouli, wakwenera kuti wakaghanaghananga vya suzgo linyake lakofya chomene. Apo Paulosi wakayowoyanga kuti wakalimbana “na vikoko ku Efeso,” wakwenera kuti wakayowoyanga vya kulimbana na vinyama vyakofya mu luŵaza lwa maseŵero panji ŵanthu ŵakususka. (1 Kor. 15:32) Vyose viŵiri vingaŵa vyamachitiko.

      f Wumba wanthena uwu wa ŵamisiri ungaŵa wankhongono chomene. Mwachiyelezgero, pakati pajumpha vyaka 100, ŵanthu awo ŵakaphikanga buledi ŵakambiskaso chivulupi chanthena ichi mu Efeso.

  • “Nilije Mulandu wa Ndopa za Ŵanthu Wose”
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 21

      “Nilije Mulandu wa Ndopa za Ŵanthu Wose”

      Mwamphu wa Paulosi mu uteŵeti na ulongozgi uwo wakapeleka ku ŵalara

      Nkhani iyi yili pa Milimo 20:1-38

      1-3. (a)Longosorani ivyo vikachitika usiku uwo Yutiko wakafwira. (b) Kasi Paulosi wakachita vichi, ndipo ichi chikulongora kuti Paulosi wakaŵa munthu wuli?

      PAULOSI wakaŵa mu Trowa, mu chipinda chamuchanya icho mukazura ŵanthu. Wakayowoya nyengo yitali na ŵabali, pakuti uwu ukaŵa usiku waumaliro kuŵa nawo. Ukaŵa usiku pakati. Mu chipinda mukaŵa nyali zinandiko izo zikabukanga, ndipo zikasazgirangako chithukivu panji zikasinthangaso mphepo kuti ziŵe zajosijosi! Munyamata munyake zina lake Yutiko wakakhala pa windo. Apo Paulosi wakayowoyanga, Yutiko wakasiwanga ndipo wakawa kufuma pa windo la nyumba yachitatu yakudikanya.

      2 Pakuti wakaŵa dokotala, Luka wakwenera kuti wakaŵa yumoza wa ŵanthu awo ŵakadankha kuchimbilira kuwaro kuti ŵakawone munyamata uyu. Ŵakamanya kuti palije kawemi. Yutiko ‘wakafwira papo.’ (Mil. 20:9) Kweni ivi vyati vyachitika, pakachitika munthondwe. Paulosi wakajiponya pa munyamata uyu na kuphalira mzinda kuti: “Khalani chete, chifukwa ngwamoyo.” Paulosi wakamuwuska Yutiko.—Mil. 20:10.

      3 Nkhani iyi yikulongora nkhongono ya mzimu utuŵa wa Chiuta. Paulosi ndiyo wakakomeska Yutiko yayi. Ndipouli, wakakhumba yayi kuti nyifwa ya munyamata uyu, yitimbanizge chakuchitika chapadera ichi panji kuti yikhuŵazge waliyose mwauzimu. Paulosi wakati wawuska Yutiko, mpingo wose ukakondwa ndipo apo wakafumangako ukakhozgeka chomene. Ichi chikulongora kuti Paulosi wakafipiranga mtima umoyo wa ŵanthu ŵanyake. Paulosi wakati: “Nilije mulandu wa ndopa za ŵanthu wose.” (Mil. 20:26) Tiyeni tiwone umo ivyo Paulosi wakachita vingatovwilira pa nkhani iyi.

      “Wakamba Ulendo Wake Kuluta ku Makedoniya” (Milimo 20:1, 2)

      4. Kasi Paulosi wakafuma mu suzgo wuli?

      4 Nga umo tawonera kale mu mutu uwo wajumpha, Paulosi wakafuma mu suzgo likuru. Mu Efeso mukawuka chivulupi chikuru chifukwa cha uteŵeti wake. Ŵamisiri ŵa siliva awo ŵakasanganga ndalama chifukwa cha kusopa Aratemisi ndiwo ŵakambiska chivulupi ichi. Lemba la Milimo 20:1 likuti: “Chivulupi chikati chamara, Paulosi wakachema ŵasambiri, ndipo wakati waŵakhwimiska na kuŵalayira, wakamba ulendo wake kuluta ku Makedoniya.”

      5, 6. (a) Kasi Paulosi wakwenera kuti wakaŵa mu Makedoniya kwa utali wuli, ndipo wakaŵachitira vichi ŵabali ku malo agha? (b) Kasi Paulosi wakaŵawonanga wuli Ŵakhristu ŵanyake?

      5 Pa ulendo wake wa ku Makedoniya, Paulosi wakayima pa Trowa ndipo wakakhalapo kwakanyengo. Paulosi wakagomezganga kuti Tito, uyo wakamutuma ku Korinte, ŵamusangana pa Trowa. (2 Kor. 2:12, 13) Kweni wati wamanya kuti Tito wizengeko yayi Paulosi wakaluta ku Makedoniya, ndipo wakwenera kuti wakakhalako pafupifupi chaka chimoza, “kukhwimiska ŵasambiri na mazgu ghanandi.”a (Mil. 20:2) Nyengo yikati yajumphapo, Tito wakakumana na Paulosi ku Makedoniya, ndipo wakiza na nkhani yiwemi yakukhwaskana na umo Ŵakorinte ŵakachitira na kalata yakwamba iyo Paulosi wakaŵalembera. (2 Kor. 7:5-7) Pa chifukwa ichi, Paulosi wakaŵalembera kalata yinyake, iyo mazuŵa ghano yikumanyikwa kuti 2 Ŵakorinte.

      6 Luka wakalemba mazgu ghakuti “kukhwimiska” pakulongosora ulendo wa Paulosi ku ŵabali ŵa mu Efeso na Makedoniya. Mazgu agha ghakulongora makora umo Paulosi wakawoneranga Ŵakhristu ŵanyake. Mwakupambana na Ŵafarisi, awo ŵakayuyuranga ŵanthu, Paulosi wakawonanga ŵabali na ŵadumbu kuti mbantchito ŵanyake. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Paulosi wakalutilira kuŵawona nthena nanga ni apo wakaŵapanga ulongozgi wankhongono.—2 Kor. 2:4.

      7. Kasi ŵalaŵiliri ŵangamuyezga wuli Paulosi mazuŵa ghano?

      7 Mazuŵa ghano, ŵalara ŵa mpingo na ŵalaŵiliri ŵa dera ŵakuyezgayezga kuchita vinthu nga ni Paulosi. Nakuti para ŵakupeleka ulongozgi, chilato chawo chikuŵa chakuti ŵakhozge awo ŵakukhumbikwira wovwiri. Ŵalaŵiliri ŵakukhwimiska m’malo mwa kuwona Ŵakhristu ŵanyawo nga mbambura ntchito. Mulaŵiliri wa dera munyake, uyo wachita mulimo uwu kwa nyengo yitali, wakati: “Ŵabali na ŵadumbu ŵithu ŵanandi ŵakukhumba kuchita icho ntchiwemi, kweni kanandi ŵakulimbana na masuzgo ghanadi, wofi, kweniso kujidelera kuti ŵangakwaniska yayi milimo yinyake.” Ŵakhristu ŵanthena aŵa ŵangakhozgeka na ŵalaŵiliri.—Heb. 12:12, 13.

      MAKALATA AGHO PAULOSI WAKALEMBA APO WAKAŴA KU MAKEDONIYA

      Mu kalata yachiŵiri iyo Paulosi wakalembera Ŵakorinte, wakayowoya kuti wati wafika mu Makedoniya, wakafipiranga mtima ŵabali ŵake ŵa ku Korinte. Ndipouli, Paulosi wakasanguluskika apo Tito wakiza na nkhani yiwemi kufuma ku Korinte. Pakaŵa pa nyengo iyi, cha mu 55 C.E., apo Paulosi wakalemba buku la 2 Ŵakorinte, umo wakulongora kuti wakaŵa wachali mu Makedoniya. (2 Kor. 7:5-7; 9:2-4) Chimoza mwa vinthu ivyo Paulosi wakaghanaghaniranga pa nyengo iyi chikaŵa kumalizga kuwunjika vyakupeleka vyakovwilira ŵatuŵa mu Yudeya. (2 Kor. 8:18-21) Kweniso wakafipanga mtima chifukwa chakuti mu Korinte mukaŵa ‘ŵapositole ŵatesi kweniso ŵantchito ŵaryarya.’—2 Kor. 11:5, 13, 14.

      Vingachitika kuti kalata iyo Paulosi wakalembera Tito yikalembekera ku Makedoniya. Nyengo yinyake cha mu 61 C.E. mpaka 64 C.E., wati wafumiskika mu jele ku Romu, Paulosi wakaluta ku chirwa cha Kerete. Wakaleka Tito kwenekura kuti wanozge vinthu vinyake na kwimika ŵalara mu mipingo. (Tito 1:5) Paulosi wakapempha Tito kuti ŵakakumane pa Nikapoli. Kale mu chigaŵa cha Meditereniyani mukaŵa misumba yinandi iyo yikachemekanga na zina ili, kweni vikuwoneka kuti Paulosi wakayowoyanga za Nikapoli uyo wakaŵa kumpoto cha kumanjiliro gha dazi kwa Girisi. Mpositole uyu wakwenera kuti wakateŵeteranga ku chigaŵa ichi apo wakalemberanga Tito kalata.—Tito 3:12.

      Kalata yakwamba iyo Paulosi wakalembera Timote nayo yikwenera kuti yikalembeka mu nyengo iyo Paulosi wakaŵira mu jele ku Romu, kwambira mu 61 C.E. mpaka 64 C.E. Mazgu ghakwamba gha kalata iyi, ghakulongora kuti Paulosi wakapempha Timote kuti wakhalire mu Efeso, apo iyo wakaluta ku Makedoniya. (1 Tim. 1:3) Vikuwoneka kuti Paulosi wakaŵa mu Makedoniya apo wakalemberanga kalata iyi Timote. Mu kalata iyi Paulosi wakayowoya na Timote nga ni dada na mwana wake, kumupa ulongozgi uwemi, kumukhwimiska, na kumuphalira umo wakwenera kuchitira vinthu vinyake mu mipingo.

      “Chiŵembu Icho . . . Ŵakamunozgera” (Milimo 20:3, 4)

      8, 9. (a) Chifukwa wuli Paulosi wakasintha ndondomeko yake pakuluta ku Siriya? (b) Chifukwa wuli Ŵayuda ŵakamutinkhanga chomene Paulosi?

      8 Wati wafuma ku Makedoniya, Paulosi wakaluta ku Korinte.b Wati wakhalako myezi yitatu ku Korinte, wakaŵa wakunweka kuluta ku Kenkereya, uko wakakhumbanga kukakwera boti kuya ku Siriya. Kufuma ku Siriya, wakakhumbanga kuluta ku Yerusalemu kukapeleka vyawanangwa ku ŵabali ŵakusoŵerwa.c (Mil. 24:17; Rom. 15:25, 26) Ndipouli, Paulosi wakasintha ndondomeko yake chifukwa cha ivyo vikachitika. Pa lemba la Milimo 20:3 tikuŵazga kuti pakaŵa “chiŵembu icho Ŵayuda ŵakamunozgera.”

      9 Ntchakuzizika yayi kuti Ŵayuda ŵakamutinkhanga chomene Paulosi, chifukwa ŵakatenge ngwakugaluka. Pakwamba, uteŵeti wake ukawovwira kuti Khrisipo, uyo wakaŵa mulara wa sunagoge mu Korinte, wazgoke Mkhristu. (Mil. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Nyengo yinyake Ŵayuda ŵa mu Korinte ŵakapusikizgira milandu Paulosi panthazi pa Galiyo, nduna ya Akaya. Kweni Galiyo wakaŵaphalira kuti pakaŵavya mulandu, ndipo ivi vikaŵakwiyiska ŵalwani ŵa Paulosi. (Mil. 18:12-17) Ŵayuda mu Korinte ŵakwenera kuti ŵakamanya kuti Paulosi wamukwera ngalaŵa pa Kenkereya, panji ŵakaghanaghanira waka, ntheura ŵakanozga chiŵembu kuti ŵamukomere pa nthowa. Kasi Paulosi wakachita wuli?

      10. Kasi Paulosi wakaŵa na wofi wambura kwenelera apo wakaleka kuluta ku Kenkereya? Longosorani.

      10 Pakukhumba kujivikilira kweniso kuvikilira ndalama izo wakayegha, Paulosi wakasankha kuleka kuyako ku Kenkereya, ndipo wakaghanaghana vya kwenderaso ku Makedoniya. Kweni kwenda pasi nako kukaŵa na uheni wake. Kanandi ŵankhungu ŵakajoŵeleranga ŵanthu mu misewu. Nanga ni nyumba zakugonamo ŵalendo zikaŵanga ziwemi yayi. Kweni Paulosi wakawona kuti ntchiwemi kuti wasuzgike kwenda pasi kuluska kuti ŵamukomere pa Kenkereya. Uwemi ngwakuti wakendanga yekha yayi. Ŵanthu ŵanyake awo ŵakaŵa na Paulosi pa ulendo uwu wa umishonale ni Arisitariko, Gayo, Sekundo, Sopateri, Timote, Tirofimo, na Tikiko.—Mil. 20:3, 4.

      11. Kasi Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakuchita wuli kuti ŵajivikilire, ndipo Yesu wakachita wuli pa chigaŵa ichi?

      11 Nga ni Paulosi, Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakuyezgayezga kujivikilira para ŵali mu uteŵeti. Mu vigaŵa vinyake, ŵakuteŵeta mu magulu, panji ŵaŵiriŵaŵiri, m’malo mwa munthu yumoza. Kasi Ŵakhristu ŵakujivikilira wuli ku nthambuzgo? Ŵakhristu ŵakumanya kuti nthambuzgo yiŵengeko nipera. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Kweni ŵakuŵikira dala umoyo wawo pa ngozi yayi. Wonani umo Yesu wakachitira. Nyengo yinyake, apo ŵalwani mu Yerusalemu ŵakamba kutora malibwe kuti ŵamudinye nagho, “Yesu wakabisama na kufumamo mu tempile.” (Yoh. 8:59) Pamanyuma, Ŵayuda ŵati ŵapangana kuti ŵamukome, “Yesu wakendangaso pakweru chara mu Ŵayuda. Ndipo wakafumako kura na kuluta ku chigaŵa cha kufupi na mapopa.” (Yoh. 11:54) Yesu wakachitanga ivyo wangafiska kuti wajivikilire, chikuru vikuleka kususkana na ivyo Chiuta wakakhumbanga kwa iyo. Ndimo Ŵakhristu nawo ŵakuchitira mazuŵa ghano.—Mat. 10:16.

      PAULOSI WAKAYEGHA VYAKUPELEKA VYAKOVWILIRA ŴABALI

      Mu vyaka vyakulondezgapo zuŵa la Pentekoste 33 C.E. lati lajumpha, Ŵakhristu mu Yerusalemu ŵakasangana na masuzgo ghanandi, nga njara, nthambuzgo, na kupokeka katundu. Ivi vikapangiska kuti ŵanandi ŵaŵe ŵakusoŵerwa. (Mil. 11:27–12:1; Heb. 10:32-34) Lekani cha mu 49 C.E., apo ŵalara mu Yerusalemu ŵakaphaliranga Paulosi kuti waŵike mtima pa mulimo wa kupharazga pakati pa Ŵamitundu, ŵakamuchiskaso kuti ‘wakumbukenge ŵakavu.’ Ndivyo Paulosi wakachita nadi, wakalaŵilira mulimo wa kuwunjika vyakupeleka mu mipingo.—Gal. 2:10.

      Mu 55 C.E., Paulosi wakaphalira Ŵakorinte kuti: “Namwe mulondezgenge ulongozgi uwo nkhaphalira mipingo ya mu Galatiya. Zuŵa lakwamba lililose la sabata, waliyose waŵikenge kanthu padera mwakuyana na umo wakusangira, mwakuti para niza pazakaŵavye kusonkha. Kweni para niza, nizamutuma ŵanalume awo mwaŵazomerezga na makalata kuti ŵayeghe chawanangwa chinu kuluta nacho ku Yerusalemu.” (1 Kor. 16:1-3) Pakati pajumpha nyengo yichoko waka, apo Paulosi wakalembanga kalata yachiŵiri ku Ŵakorinte, wakaŵachiska kuti ŵanozgerethu chawanangwa chawo, ndipo wakayowoya kuti Ŵamakedoniya nawo ŵakasonkhanga vyakupeleka.—2 Kor. 8:1–9:15.

      Ntheura mukaŵa mu 56 C.E., apo ŵalara awo ŵakimiranga mipingo yakupambanapambana ŵakakumana na Paulosi kupeleka vyose ivyo ŵakasonkha. Pakuti pa ulendo wawo pakaŵa ŵanalume 9 vikawovwira kuti Paulosi wavikilirike, kweniso kuti ŵanyake ŵaleke kumughanaghanira kuti warya ndalama izo ŵanthu ŵakapeleka. (2 Kor. 8:20) Chilato chikuru icho Paulosi wakalutiranga ku Yerusalemu chikaŵa chakuti wakapeleke vyawanangwa ivyo ŵanthu ŵakasonkha. (Rom. 15:25, 26) Nyengo yikati yajumphapo, Paulosi wakaphalira Kazembe Felike kuti: “Pakati pajumpha vyaka vinandiko, nkhiza kuti nizakapeleke vyawanangwa ku mtundu wane na kupeleka sembe.”—Mil. 24:17.

      “Ŵakasanguluskika Chomene” (Milimo 20:5-12)

      12, 13. (a) Kasi mpingo ukachita wuli Yutiko wati wawuskika? (b) Kasi ntchigomezgo wuli cha mu Baibolo icho chikusanguluska ŵanthu awo ŵakutemweka ŵawo ŵali kufwa?

      12 Paulosi na awo wakaŵa nawo ŵakendera lumoza mu Makedoniya, ndipo kufuma apo ŵakwenera kuti ŵakapatukana nthowa. Vikuwoneka kuti ŵanthu aŵa ŵakakumanaso pa Trowa.d Nkhani iyi yikuti: “Tikiza kwa iwo mu Trowa ndipo tikenda mazuŵa ghankhondi.”e (Mil. 20:6) Nga umo tawonera kale pakwambilira, mukaŵa mu Trowa umo Paulosi wakawuskira Yutiko. Ghanaghanirani waka umo ŵabali ŵakajipulikira ŵati ŵawona kuti munyawo Yutiko wakaŵaso wamoyo. Nkhani iyi yikuti, “ŵakasanguluskika chomene.”—Mil. 20:12.

      13 Minthondwe yanthena iyi yikuchitika yayi mazuŵa ghano. Ndipouli, awo ŵakutemweka ŵawo ŵali kufwa ‘ŵakusanguluskika chomene’ na chigomezgo cha chiwuka icho Baibolo likulayizga. (Yoh. 5:28, 29) Wonani fundo iyi: Pakuti wakaŵa wambura kufikapo, paumaliro Yutiko wakafwaso. (Rom. 6:23) Kweni awo ŵazamuwuskikira mu charu chiphya cha Chiuta ŵazamuŵa ŵamoyo kwamuyirayira. Nakuti awo ŵakuwuskika kuti ŵakawuse lumoza na Yesu kuchanya ŵakupika umoyo wambura kufwa. (1 Kor. 15:51-53) Ŵakhristu mazuŵa ghano, kwali mbakuphakazgika panji ŵa “mberere zinyake,” ŵali na chifukwa chiwemi ‘chakusanguluskira’ ŵanyawo.—Yoh. 10:16.

      “Pakweru na ku Nyumba na Nyumba” (Milimo 20:13-24)

      14. Kasi Paulosi wakaŵaphalira vichi ŵalara ŵa ku Efeso apo wakakumana nawo pa Mileto?

      14 Paulosi na ŵanyake ŵakenda kufuma ku Trowa mpaka ku Aso, kufuma apo ŵakaluta ku Mitilene, Kiyo, Samo, na Mileto. Paulosi wakakhumbanga kuti wakafike nyengo yiwemi ku Yerusalemu kuti wakaŵepo pa Chiphikiro cha Pentekoste. Pakuti wakakhumbanga kuti wakafike ku Yerusalemu pa nyengo ya Pentekoste, lekani wakasankha ngalaŵa iyo yikajumphiliranga waka pa Efeso. Ndipouli, pakuti Paulosi wakakhumbanga kuyowoya na ŵalara ŵa ku Efeso, wakaŵapempha kuti ŵakumane nayo pa Mileto. (Mil. 20:13-17) Ŵalara aŵa ŵati ŵafika, Paulosi wakati kwa iwo: “Imwe mukumanya makora umo nakhalira namwe kufuma pa zuŵa lakwamba ilo nkhakandira mu chigaŵa cha Asiya. Nkhateŵetera nga ni muzga wa Fumu mwakujiyuyura chomene. Nkhayezgeka na kuthiska masozi apo Ŵayuda ŵakaninozgera viŵembu. Kweni nkhalekapo yayi kumuphalirani chilichose chakumovwirani nesi kumusambizgani pakweru na ku nyumba na nyumba. Kweni nkhachitira ukaboni mwakukwana ku Ŵayuda na Ŵagiriki kuti ŵang’anamuke mtima na kuwelera kwa Chiuta, ndiposo kuti ŵaŵe na chipulikano mwa Fumu yithu Yesu.”—Mil. 20:18-21.

      15. Kasi kupharazga nyumba na nyumba kuli na vyandulo wuli?

      15 Mazuŵa ghano, pali nthowa zinandi chomene zakupharazgira makani ghawemi ku ŵanthu. Nga ni Paulosi, tikuyezgayezga kuluta uko ŵanthu ŵakusangika, kwali mpha siteji ya basi, mu misewu ya ŵanthu ŵanandi, panji mu misika. Ndipouli, kwenda nyumba na nyumba ndiyo nthowa yakwamba iyo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakupharazgira makani ghawemi. Chifukwa wuli? Chifukwa chimoza ntchakuti para tikupharazga ku nyumba na nyumba tikupeleka mwaŵi ku ŵanthu wose wakuti ŵapulike uthenga wa Ufumu, ntheura tikulongora kuti Chiuta ngwambura kutemwera. Kweniso ukovwira kuti ŵanthu ŵa mitima yiwemi ŵapulikiske makora ivyo Baibolo likuyowoya. Nakuti awo ŵakuchita uteŵeti wa ku nyumba na nyumba ŵakukhozga chomene chipulikano chawo ndipo vikuŵawovwira kuti wazizipizgenge. Nadi, Ŵakhristu ŵaunenesko mazuŵa ghano ŵakumanyikwa chifukwa cha kulimbikira pakupharazga “pakweru na ku nyumba na nyumba.”

      16, 17. Kasi Paulosi wakalongora wuli kuti wakaŵavya wofi, ndipo Ŵakhristu mazuŵa ghano ŵakuchita wuli nga ndiyo?

      16 Paulosi wakalongosolera ŵalara ŵa mu Efeso kuti wakamanyanga yayi chiheni icho chamumuwira para wawelera ku Yerusalemu. Wakaŵaphalira kuti: “Ndipouli, nkhuwona umoyo wane kuti ngwambura kuzirwa kwa ine. Chinthu chakuzirwa kwa ine ntchakuti nimalizge kuchimbira pa chiphalizgano na uteŵeti uwo nkhapokera kwa Fumu Yesu, kuti nichitire ukaboni mwakukwana makani ghawemi gha lusungu lukuru lwa Chiuta.” (Mil. 20:24) Paulosi wakazomerezga yayi kuti chinthu chilichose chimutondeske kufiska mulimo wake, nanga ungaŵa ulwari panji kususkika.

      17 Mazuŵa ghano napo Ŵakhristu ŵakuzizipizga masuzgo ghakupambanapambana. Ŵanyake boma likuŵakanizga kuchita mulimo wa kupharazga kweniso likuŵatambuzga. Ŵanyake ŵakulwara chomene kweniso kusuzgika maghanoghano. Ŵawukirano ŵakulimbana na suzgo la kuchichizgika kuchita ivyo ŵanyawo ŵakuchita ku sukulu. Nanga ŵangaŵa mu suzgo wuli, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakulutilira kuŵa ŵakukhora, nga ni Paulosi. Ŵaŵikapo mtima kuchitira “ukaboni mwakukwana makani ghawemi.”

      “Muŵe maso na kulaŵilira mskambo wose” (Milimo 20:25-38)

      18. Kasi Paulosi wakajisungilira wuli ku mulandu wa ndopa, ndipo ŵalara ŵa mu Efeso ŵakeneranga kumuyezga wuli?

      18 Paulosi wakachenjezga ŵalara ŵa ku Efeso kwambura kubisa, ndipo wakaŵaphalira kuti iyo wakaŵa chakuwonerapo. Chakwamba wakaŵaphalira kuti panyake aka kakaŵa kaumaliro kwa iwo kumuwona. Kufuma apo wakati: “Nilije mulandu wa ndopa za ŵanthu wose. Pakuti nkhalekapo chara kumuphalirani khumbo lose la Chiuta.” Kasi ŵalara ŵa ku Efeso ŵakenera kumuyezga wuli Paulosi, kuti ŵaŵavye mulandu wa ndopa? Iyo wakaŵaphalira kuti: “Muŵe maso na kulaŵilira mskambo wose, uwo mzimu utuŵa wamwimikani kuŵa ŵalaŵiliri pakati pake, kuti muliske mpingo wa Chiuta uwo wakawugura na ndopa za Mwana wake.” (Mil. 20:26-28) Paulosi wakachenjezga kuti “mphumphi zikali” zinjirenge mu mskambo na “kuyowoya vinthu vyakubendera” kuti ziguzire ŵasambiri kwa izo. Kasi ŵalara ŵakenera kuchita vichi? Paulosi wakachenjezga kuti: “Muŵe maso, ndipo kumbukani kuti kwa vyaka vitatu, usiku na muhanya, nkhaleka yayi kuchenjezga waliyose wa imwe na masozi.”—Mil. 20:29-31.

      19. Kasi mbuchigaluka wuli uwo ukawuka kuumaliro wa vyaka vya m’ma 90 C.E., ndipo ukambiska vichi mu vyaka vyakulondezgapo?

      19 “Mphumphi zikali” zikawoneka kuumaliro wa vyaka vya m’ma 90 C.E. Cha mu 98 C.E., mpositole Yohane wakalemba kuti: “Na sono wuwo ŵanandi awo ŵakukana Khristu ŵawoneka . . . ŵakafumako mwakuti kumanyikwe kuti ni wose yayi awo ŵali pamoza na ise.” (1 Yoh. 2:18, 19) Kuzakafika m’ma 200 C.E., chigaluka ichi chikambiska kuti paŵenge gulu la ŵaliska mu matchalitchi Ghachikhristu, ndipo cha m’ma 300 C.E., Themba Constantine likazomerezga “Chikhristu” chakutimbanizgika ichi kuŵa chisopa chakuzomerezgeka. Ŵalongozgi ŵa visopa aŵa, ŵakatolera maluso gha ŵanthu ŵakusopa vikozgo, na kughazgora “Ghachikhristu,” ndipo ŵakasambizganga nadi “vinthu vyakubendera.” Ivyo matchalitchi ghakusambizga kweniso maluso agho ŵakwendera vikulongora kuti ŵachali ŵakugaluka.

      20, 21. Kasi Paulosi wakalongora wuli kuti wakaŵa na mtima wakujipata, ndipo ŵalara ŵa mpingo mazuŵa ghano ŵangamuyezga wuli?

      20 Paulosi wakapambananga chomene na ŵanthu ŵanyake awo pamanyuma ŵakamba kulyera mskambo masuku pa mutu. Wakagwiranga ntchito kuti wajisangire vyakukhumbikwa mwakuti waleke kuŵika mphingo pa mpingo. Wakawovwiranga Ŵakhristu ŵanyake na chilato chakuti wasambazgikirepo yayi. Paulosi wakachiska ŵalara ŵa ku Efeso kuti ŵaŵenge na mtima wakujipata. Wakaŵaphalira kuti: “[Mukwenera] kovwira awo ŵakukhumbikwira wovwiri, ndipo mukumbukenge mazgu gha Fumu Yesu, ghakuti: ‘Uyo wakupeleka wakukondwa chomene kuluska uyo wakupokera.’”—Mil. 20:35.

      21 Nga ni Paulosi, ŵalara Ŵachikhristu mazuŵa ghano ŵali na mtima wakujipata. Ŵanthu awo ŵali kupika nadi mulimo wa ‘kuliska mpingo wa Chiuta,’ ŵakuchita mulimo wawo kwambura uryezi, ŵakupambana chomene na ŵaliska ŵa matchalitchi, awo ŵakulyera mskambo wawo masuku pa mutu. Kujikuzga na kujiŵikamo vikukhumbikwa yayi mu mpingo Wachikhristu, chifukwa awo ŵakujipenjera uchindami paumaliro ŵatondekenge. (Zinth. 25:27) Para munthu wakujiŵikamo, paumaliro wakukhozgeka soni.—Zinth. 11:2.

      Paulosi na ŵanyake ŵakukwera ngalaŵa. Ŵalara mu Efeso ŵakuvumbatira Paulosi ndipo ŵakulira.

      “Wose ŵakalira chomene.”—Milimo 20:37

      22. Chifukwa wuli ŵalara ŵa ku Efeso ŵakamutemwanga chomene Paulosi?

      22 Ŵabali ŵakamutemwanga chomene Paulosi chifukwa chakuti nayo wakaŵatemwanga zanadi. Nakuti, apo wakanyamukanga, “wose ŵakalira chomene, ndipo ŵakavumbatira Paulosi na kumufyofyontha.” (Mil. 20:37, 38) Ŵakhristu ŵakuwonga ndiposo kuŵatemwa chomene ŵabali awo nga ni Paulosi, ŵakujipeleka nadi chifukwa cha mskambo. Pakuti tawona umo Paulosi wakachitira makora, kasi mungati wakatalulira apo wakayowoya kuti: “Nilije mulandu wa ndopa za ŵanthu wose?”—Mil. 20:26.

      a Wonani bokosi lakuti “Makalata Agho Paulosi Wakalemba Apo Wakaŵa ku Makedoniya.”

      b Paulosi wakwenera kuti wakalemba kalata ku Ŵaroma pa ulendo uwu wa ku Korinte.

      c Wonani bokosi lakuti “Paulosi Wakayegha Vyakupeleka Vyakovwilira Ŵabali.”

      d Pakuti mazgu gha Luka pa Milimo 20:5, 6, ghakulongora kuti nayo wakujisazgamo, vikulongora kuti wakanyamukira lumoza na Paulosi pa Filipi, apo Paulosi wakamuleka pa ulendo unyake.—Mil. 16:10-17, 40.

      e Ulendo wakufuma ku Filipi kuya ku Trowa ukatora mazuŵa ghankhondi. Kukwenera kuti kukaŵa mphepo yankhongono, chifukwa mtunda wenewuwu pa ulendo wakwamba ŵakenda mazuŵa ghaŵiri pera.—Mil. 16:11.

  • “Khumbo la Yehova Lichitike”
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 22

      “Khumbo la Yehova Lichitike”

      Paulosi wakaluta ku Yerusalemu chifukwa chakuti wakaŵikapo mtima kuchita khumbo la Chiuta

      Nkhani iyi yili pa Milimo 21:1-17

      1-4. Chifukwa wuli Paulosi wakaluta ku Yerusalemu, ndipo ni vinthu wuli ivyo vikamulindiliranga?

      APO Paulosi na Luka ŵakafumangako ku Mileto, ŵabali wose ŵakaŵa na chitima. Chikaŵa chakusuzga chomene kuti Paulosi na Luka ŵalekane na ŵalara ŵa mu Efeso, awo ŵakaŵatemwanga chomene. Ŵamishonale ŵaŵiri aŵa ŵakimilira mu boti. Vikwama vyawo vikazura na vinthu vyakukhumbikwa pa ulendo uwu. Ŵakayeghaso ndalama za Ŵakhristu ŵakusoŵerwa ŵa mu Yudeya, ndipo chilato chawo chikaŵa chakuti ŵawoneseske kuti vyawanangwa ivi vyapelekeka.

      2 Mphepo yikaputanga pachokopachoko na kutimba visalu vya ngalaŵa, ndipo yikamba kwenda na kulekana na chongo cha pa dowoko. Ŵanalume ŵaŵiri aŵa na ŵanyawo awo ŵakendanga nawo ŵakalaŵiska ŵabali ŵawo awo ŵakaŵa na chitima pa mlima. (Mil. 20:4, 14, 15) Awo ŵakaŵa pa ulendo, ŵakalutilira kuŵabayibiska ŵabwezi ŵawo mpaka ŵakaleka kuwoneka.

      3 Paulosi wakateŵetera na ŵalara ŵa mu Efeso kwa vyaka pafupifupi vitatu. Kweni apa wakalutanga ku Yerusalemu, ndipo wakalongozgekanga na mzimu utuŵa. Wakaŵa na chithuzithuzi cha ivyo vikaŵa pafupi kumuchitikira mu Yerusalemu. Pambere wandanyamuke, wakaphalira ŵalara aŵa kuti: “Mzimu ukunikoserezga kuti nilute ku Yerusalemu, nangauli nkhumanya yayi ivyo vyamunichitikira. Icho nkhumanya ntchakuti mu msumba na msumba mzimu utuŵa ukunichitira ukaboni mwakuwerezgawerezga, ukuti kukakika na visuzgo vikunilindilira.” (Mil. 20:22, 23) Apo mzimu ukamukoserezganga Paulosi kuti walute ku Yerusalemu, iyo wakazomera na kulondezga ulongozgi, nangauli wakamanyanga kuti vinthu vyamumumalira makora yayi. Wakazirwiskanga umoyo wake, kweni kuchita khumbo la Chiuta ndicho chikaŵa chakuzirwa chomene kwa iyo.

      4 Kasi ndimo namwe mukuchitira? Para tikujipeleka kwa Yehova, tikumulayizga kuti chinthu chakuzirwa chomene pa umoyo withu nkhuchita khumbo lake. Titumbikikenge chomene para tingaghanaghanira umo mpositole Paulosi, munthu wakugomezgeka, wakachitira.

      Kujumphilira “Chirwa cha Kipro” (Milimo 21:1-3)

      5. Kasi Paulosi na awo wakaŵa nawo ŵakenda wuli pakuluta ku Ture?

      5 Boti ilo Paulosi na ŵanyake ŵakakwera ‘likajumphilira waka.’ Chifukwa chakuti likatutuzgikanga makora na mphepo, likenda kwambura kuzgombazgomba mpaka likafika pa Kosi zuŵa lenelira. (Mil. 21:1) Vikulongora kuti boti ili likagona pa malo agha. Kufuma apo, ndipo likalutanga ku Rode na Patara. Ku Patara, kumwera kwa Asia Minor, ŵabali ŵakakwera ngalaŵa yikuru ya katundu, iyo yikaŵakhizgira ku Ture, mu Fonike. Apo ŵakendanga, ŵakaleka “chirwa cha Kipro . . . chadera kumazere.” (Mil. 21:3)Chifukwa wuli Luka, uyo wakalemba buku la Milimo, wakayowoya kuti ŵakajumphilira pa Kipro?

      6. (a) Chifukwa wuli Paulosi wakwenera kuti wakakhozgeka wati wawona chirwa cha Kipro? (b)  Kasi mukujipulika wuli para mukughanaghanira umo Yehova wamutumbikirani na kumovwirani?

      6 Panyake Paulosi wakaŵalongora chirwa ichi na kuŵaphalira ivyo vikachitika pa malo agha. Pa ulendo wake wakwamba wa umishonale, pafupifupi vyaka 9 kumasinda, Paulosi, pamoza na Baranaba na Yohane Mariko, ŵakasangana na Elimasi wamayere, uyo wakasuska mulimo wawo wakupharazga. (Mil. 13:4-12) Wati wawona chirwa ichi na kukumbuka ivyo vikachitika, Paulosi wakwenera kuti wakakhozgeka na kukhwima mtima mwakuti wakaŵa wakunozgeka kulimbana na ivyo vikaŵa pafupi kumuwira. Nase tingasanga chandulo usange tikughanaghanira umo Chiuta watitumbikira kweniso umo watovwilira kuzizipizga viyezgo. Para tikuchita nthena nase tiyowoyenge nga Davide, uyo wakalemba kuti: “Masoka gha murunji nganandi, Kweni Yehova wakumuthaska ku ghose.”—Sal. 34:19.

      ‘Tikasanga Ŵasambiri’ (Milimo 21:4-9)

      7. Kasi Paulosi na awo wakaŵa nawo ŵakachita vichi ŵati ŵafika ku Ture?

      7 Paulosi wakamanyanga kuti ntchakuzirwa kuŵa pamoza na Ŵakhristu ŵanyake ndipo wakaŵa wakunozgeka kuchezga nawo. Ŵati ŵafika pa Ture, Luka wakalemba kuti, “tikafumbilira ŵasambiri na kuŵasanga.” (Mil. 21:4) Iwo ŵakamanya kuti mu Ture mukaŵa Ŵakhristu ŵanyawo, ntheura ŵakaŵapenja na kuŵasanga ndipo ŵakakhala nawo. Uwemi umoza wa kusopa Yehova ngwakuti kulikose uko tingaluta, tingasanga ŵabali na ŵadumbu awo ŵangatipokelera makora. Awo ŵakutemwa Chiuta na kukoleska chisopa chaunenesko ŵali na ŵabwezi pa charu chose chapasi.

      8. Kasi tikwenera kughapulikiska wuli mazgu gha pa Milimo 21:4?

      8 Pakulongosora vya mazuŵa 7 agho ŵakakhalira pa Ture, Luka wakalemba chinthu chinyake icho pakwamba chingawoneka chakuzizwiska, wakati: “Pakukhuŵilizgika na mzimu [ŵabali ŵa ku Ture] ŵakaphalira Paulosi mwakuwerezgawerezga kuti waleke kuluta ku Yerusalemu.” (Mil. 21:4) Kasi Yehova wakasintha maghanoghano? Kasi apa wakakhumbanga kuti Paulosi waleke kuluta ku Yerusalemu? Yayi. Mzimu ukalongora kuti Paulosi wamusuzgika mu Yerusalemu, ukamukanizga yayi kuyako. Vikuwoneka kuti mzimu utuŵa, ukawovwira ŵabali ŵa ku Ture kumanya kuti Paulosi wamusuzgika mu Yerusalemu. Ntheura, chifukwa chakuti ŵakamufipiranga mtima, ŵakamuchiska kuti waleke kuluta ku msumba uwu. Chikaŵa chakupulikikwa kuti ŵakakhumbanga kuvikilira Paulosi ku ulwani. Ndipouli, pakuti Paulosi wakakhumbanga kuchita khumbo la Yehova, wakalutilira na ulendo wake wa ku Yerusalemu.—Mil. 21:12.

      9, 10. (a) Kasi Paulosi wakwenera kuti wakakumbuka vichi wati wapulika maghanoghano gha ŵabali ŵa ku Ture? (b) Kasi ni fundo wuli iyo yazara mazuŵa ghano, ndipo yikupambana wuli na mazgu gha Yesu?

      9 Wati wapulika maghanoghano gha ŵabali, panyake Paulosi wakakumbuka kuti ndimo ŵasambiri ŵa Yesu ŵakachitira wati waŵaphalira kuti wakuluta ku Yerusalemu, uko wamusuzgika chomene na kukomeka. Petrosi wakafipiranga mtima Yesu ndipo wakamuphalira kuti: “Mujilengere lusungu Fumu. Mungazomerezganga na pachoko chara kuti ichi chimuchitikirani.” Yesu wakazgora kuti: “Luta kumanyuma kwane Satana! Ndiwe chikhuŵazgo kwa ine, chifukwa uli na maghanoghano gha Chiuta chara, kweni gha ŵanthu.” (Mat. 16:21-23) Yesu wakaŵikapo mtima kuchita mulimo uwo Chiuta wakamupa. Ndimo Paulosi nayo wakachitira. Ŵabali ŵa ku Ture nawo ŵakaŵa na maghanoghano ghawemi, nga agho ghakaŵa na mpositole Petrosi, kweni ŵakamanya yayi kuti ili likaŵa khumbo la Chiuta.

      Mubali wali mu uteŵeti ndipo wakuwona pa nyengo. Uyo wayenda nayo wakumulaŵiska waka.

      Tikwenera kuŵa na mzimu wakujipeleka kuti tilondezge Yesu

      10 Ŵanthu ŵanandi mazuŵa ghano ŵakutemwa kuchita icho ntchipusu nanga chingaŵa chiwemi viŵi yayi. Ŵanthu ŵanandi ŵakutemwa kusankha chisopa icho chikuzomerezga vilivyose ndipo chikukhumba kuti ŵanthu ŵake ŵangachitanga vinandi yayi. Kweni Yesu wakachiska ŵasambiri ŵake kuti ŵaŵe na mtima wakujipata. Wakaphalira ŵasambiri ŵake kuti: “Usange munthu wakukhumba kunilondezga, wajipate na kunyamura khuni lake lakusuzgikirapo ndipo walutilire kunilondezga.” (Mat. 16:24) Ntchinthu chamahara kweniso chiwemi chomene kulondezga Yesu, kweni ntchipusu yayi.

      11. Kasi ŵasambiri mu Ture ŵakalongora wuli kuti ŵakamutemwanga Paulosi na kukhozgera uteŵeti wake?

      11 Nyengo yakuti Paulosi, Luka na ŵanjyake awo ŵakaŵa nawo ŵalutilire na ulendo wawo yikakwana. Umo Luka wali kulongosolera umo ŵakanyamukira, vikulongora kuti ŵabali ŵa ku Ture ŵakamutemwanga Paulosi kweniso ŵakakhozgeranga chomene uteŵeti wake. Ŵanalume, ŵanakazi, na ŵana, ŵakapelekezga Paulosi na ŵanyake ku nyanja. Wose ŵakajikama mumphepete mwa nyanja na kulombera lumoza, kufuma apo ŵakalayirana. Pamanyuma, Paulosi, Luka, na ŵanyawo awo ŵakaŵira lumoza ŵakakwera boti linyake ndipo ŵakafika ku Pitolemayi, uko ŵakasanga ŵabali na kukhala nawo zuŵa limoza.—Mil. 21:5-7.

      12, 13. (a) Kasi Filipu wakateŵetera wuli mwakugomezgeka? (b) Kasi Filipu ntchiyelezgero wuli chiwemi ku ŵanalume awo ŵali na ŵana mazuŵa ghano?

      12 Luka wakutiphalira kuti zuŵa lakulondezgapo, Paulosi na awo wakaŵa nawo ŵakanyamuka kuluta ku Kesareya. Ŵati ŵafika kura, ŵakanjira “mu nyumba ya Filipu mupharazgi.”a (Mil. 21:8) Ŵakwenera kuti ŵakakondwa chomene ŵati ŵawona Filipu. Vyaka 20 kumasinda, ŵapositole mu Yerusalemu ŵakimika Filipu kuti wawovwire pa mulimo wa kugaŵa vyakurya mu mpingo Wachikhristu uwo ukambanga waka. Filipu wakapharazga mwamwamphu kwa vyaka vinandi. Kumbukani kuti ŵasambiri ŵati ŵambininika chifukwa cha nthambuzgo, Filipu wakaluta ku Samariya na kwamba kupharazga. Kufuma apo, wakapharazgira nduna ya ku Etiyopiya na kuyibatiza. (Mil. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Wakaŵa chiyelezgero chiwemi chomene pa nkhani ya kuteŵetera mwakugomezgeka.

      13 Filipu wakaleka yayi kuŵa na mwamphu mu uteŵeti. Wakati wakhazikika mu Kesareya, wakalutilira kutangwanika na mulimo wa kupharazga, lekani Luka wakamuchema kuti “mupharazgi.” Tikuŵazgaso kuti wakaŵa na ŵana ŵasungwana ŵanayi awo ŵakachimanga, icho chikulongora kuti ŵakatolera wiskewo.b (Mil. 21:9) Filipu wakachita vinandi kuti wakhozge umoyo wauzimu wa mbumba yake. Ŵanalume Ŵachikhristu awo ŵali na ŵana ŵangachita makora kuyezga Filipu. Ŵakwenera kudangilira mu uteŵeti kweniso kovwira ŵana ŵawo kuti ŵatemwenge chomene kupharazga.

      14. Ntchivichi chikwenera kuti chikachitika apo Paulosi wakenderanga ŵabali, ndipo tili na mwaŵi wuli mazuŵa ghano?

      14 Mu malo ghalighose agho ŵakafikangamo, Paulosi wakapenjanga na kusanga Ŵakhristu ŵanyake na kukhalapo nawo. Tikukayika yayi kuti ŵabali mu malo agha ŵakaŵa ŵakunozgeka kupokelera mishonale wakwendakwenda uyu na ŵanyake awo wakaŵa nawo. Maulendo agha ghakwenera kuti ghakawovwira kuti ŵakhwimiskanenge. (Rom. 1:11, 12) Mazuŵa ghano napo tili nawo mwaŵi wanthena uwu. Usange tapokelera mulaŵiliri wa dera na muwoli wake mu nyumba yithu, nanga yingaŵa yambura yakuwoneka makora, tikutumbikika chomene.—Rom. 12:13.

      KESAREYA, MSUMBA UKURU WA CHIGAŴA CHA ROMU CHA YUDEYA

      Apo vinthu ivyo vili kulembeka mu buku la Milimo vikachitikanga, Kesareya ndiwo ukaŵa msumba ukuru wa chigaŵa cha Romu cha Yudeya. Mu msumba uwu ndimo mukaŵa kazembe na chinyina cha ŵasilikari. Herode Mukuru ndiyo wakazenga msumba uwu ndipo wakawuthya zina ili kuti wachindike Kesare Augusto. Msumba wa Kesareya ukaŵa na vinthu vyose ivyo vikaŵa mu misumba yinyake yose ya Ŵagiriki, iyo yikaŵa na ŵanthu awo ŵakasopanga vikozgo. Mukaŵa tempile la “chiuta” Kesare, nyumba yakuchitiramo maseŵero, na luŵaza lwa maseŵero. Ŵanthu ŵanandi awo ŵakakhalanga mu msumba uwu ŵakaŵa Ŵamitundu.

      Msumba wa Kesareya ukaŵa wakuvikilirika chomene kweniso ukaŵa na dowoko. Herode wakakhumbanga kuti dowoko la Kesareya lijumphe dowoko la Alekizandiriya pa nkhani ya vya malonda kumafumiro gha dazi kwa Meditereniyani. Dowoko liphya ili likachemekanga Sebastos (zina Lachigiriki ilo likung’anamura Augusto), ndipo likaŵa nga ntchiliŵa chakujanda majigha pa malo agho mphanyi ngalaŵa zikizangapo yayi. Nangauli dowoko la Kesareya likajumpha yayi dowoko la Alekizandiriya, kweni Kesareya ukaŵa msumba wakuzirwa chomene chifukwa ukaŵa pa malo ghawemi agho pakajumphanga ngalaŵa zinandi za malonda.

      Filipu mupharazgi, wakapharazganga makani ghawemi mu Kesareya, ndipo vikuwoneka kuti wakaŵa na mbumba yake kwenekura. (Mil. 8:40; 21:8, 9) Mu msumba uwu ndimo Koroneliyo mulara wa ŵasilikari ŵa Romu wakakhalanga kweniso ndimo wakazgokera Mkhristu.—Mil. 10:1.

      Mpositole Paulosi wakalutako kanandi waka ku Kesareya. Wati wazgoka Mkhristu, apo ŵalwani ŵake ŵakapangana kuti ŵamukome, ŵasambiri ŵakamupelekezga kufuma ku Yerusalemu mpaka ku Kesareya, mtunda wa makilomita 90 kuti wakakwere boti kuya ku Taraso. Paulosi wakendera ku dowoko la Kesareya apo wakalutanga ku Yerusalemu pa ulendo wake wachiŵiri na wachitatu wa umishonale. (Mil. 9:28-30; 18:21, 22; 21:7, 8) Ŵakamujalira mu nyumba ya themba Herode mu Kesareya kwa vyaka viŵiri. Wachali kwenekura ku Kesareya, Paulosi wakayowoyeskana na Felike, Fesito, na Agripa, ndipo paumaliro wakafumako na kuya ku Romu.—Mil. 23:33-35; 24:27–25:4; 27:1.

      KASI ŴANAKAZI ŴANGAŴA ŴATEŴETI?

      Kasi ŵanakazi ŵakachitanga mulimo wuli mu mpingo wa Ŵakhristu ŵakwambilira? Kasi ŵanakazi ŵakaŵanga ŵateŵeti?

      Yesu wakaphalira ŵalondezgi ŵake kuti ŵapharazgenge makani ghawemi gha Ufumu na kuzgora ŵanthu kuŵa ŵasambiri. (Mat. 28:19, 20; Mil. 1:8) Mulimo wa kuŵa ŵateŵeti ŵa makani ghawemi ngwa Ŵakhristu wose, kwali mbanalume, ŵanakazi, ŵanyamata panji ŵasungwana. Ukaboni wa fundo iyi ni uchimi uwo ukusangika pa Joyeli 2:28, 29, uwo mpositole Petrosi wakati ukafiskika pa Pentekoste 33 C.E. Uchimi uwu ukuti: “‘Mu mazuŵa ghaumaliro, nizamupungulira mzimu wane pa ŵanthu ŵa mitundu yose ndipo ŵana ŵinu ŵanalume na ŵana ŵinu ŵanakazi ŵazamuchima. . . . Mu mazuŵa agho, nizamupungulira mzimu wane nanga mpha ŵazga ŵane ŵanalume na pa ŵazga ŵane ŵanakazi, ndipo ŵazamuchima.’” (Mil. 2:17, 18) Nga umo tawonera, Filipu mupharazgi wakaŵa na ŵana ŵasungwana ŵanayi awo ŵakachimanga.—Mil. 21:8, 9.

      Ndipouli, pa nkhani ya kusambizga mu mpingo, Mazgu gha Chiuta ghakuzomerezga ŵanalume pera kuti ndiwo ŵaŵenge ŵalaŵiliri na ŵateŵeti ŵakovwira. (1 Tim. 3:1-13; Tito 1:5-9) Nakuti Paulosi wakati: “Nkhuzomerezga yayi kuti mwanakazi wasambizgenge, nesi kuŵa na mazaza pa mwanalume, kweni wakhalenge chete.”—1 Tim. 2:12.

      ‘Nili Wakunozgeka Kufwa’ (Milimo 21:10-14)

      15, 16. Kasi Agabu wakiza na uthenga wuli, ndipo ukaŵakhwaska wuli awo ŵakawupulika?

      15 Apo Paulosi wakaŵa ku nyumba ya Filipu, kukiza mulendo munyake wakuchindikika, zina lake Agabu. Awo ŵakawungana pa nyumba ya Filipu ŵakamanyanga kuti Agabu wakaŵa ntchimi; wakachima vya njara yikuru mu muwuso wa Kilaudiyo. (Mil. 11:27, 28) Panyake ŵakajifumbanga kuti: ‘Kasi Agabu wapukwachi? Kasi wiza na uthenga wuli?’ Apo ŵakadodoliskanga, Agabu wakatora salu yitali ya Paulosi iyo yikaŵa nga ni lamba, ndipo ŵakaŵikangamo ndalama na vinthu vinyake na kuyivwara mu chiwuno. Agabu wakatora lamba uyu na kujikaka nayo malundi na mawoko. Kufuma apo wakayowoya mazgu. Uthenga wake ukaŵa wakofya, wakati: “Ntheura mzimu utuŵa ukuti: ‘Mweneko wa lamba uyu, Ŵayuda ŵamumukaka mu Yerusalemu na kumupeleka mu mawoko gha ŵanthu ŵamitundu.’”—Mil. 21:11.

      16 Uchimi uwu ukakhozgera kuti Paulosi walutenge ku Yerusalemu. Kweniso ukalongora kuti ivyo wamuchita pakupharazgira Ŵayuda ku Yerusalemu ŵamumukakirapo na kumupeleka “mu mawoko gha ŵanthu ŵa mitundu.” Uchimi uwu ukaŵagulura nkhongono awo ŵakaŵapo. Luka wakalemba kuti: “Sono tikati tapulika ichi, ise na ŵa ku malo ghara tikamba kumuŵeyelera kuti waleke kuluta ku Yerusalemu. Paulosi wakazgora kuti: ‘Chifukwa wuli mukulira na kunigongoweska? Manyani kuti ine nili wakunozgeka kukakika pera chara kweniso kufwira mu Yerusalemu chifukwa cha zina la Fumu Yesu.’”—Mil. 21:12, 13.

      17, 18. Kasi Paulosi wakalongora wuli kuti wakaŵikapo mtima kuchita khumbo la Yehova, ndipo ŵabali ŵakachita wuli?

      17 Muŵe nga mukuwona ivyo vikachitika. Ŵabali, na Luka wuwo, ŵakaŵeyeleranga Paulosi kuti waleke kulutilira na ulendo. Ŵanthu ŵakamufipira chomene mtima ndipo ŵakamba kulira. Paulosi wakaŵaphalira ŵanthu aŵa kuti ‘ŵakulopweska mtima’ wake. Ndipo Mabaibolo ghanyake ghakuti ‘ŵakaswa mtima wake.’ Ndipouli, iyo wakalutilira kuŵa wakukhora, ndipo nga umo wakachitira apo wakaŵa na ŵabali ŵa ku Ture, wakaleka yayi kuluta ku Yerusalemu nangauli ŵabali ŵakamuŵeyeleranga na kulira. M’malo mwake, wakaŵalongosolera chifukwa icho wakenera kulutira ku Yerusalemu. Apa wakalongora kuti wakaŵa na chikanga kweniso kuti wakaŵikapo mtima chomene. Nga ni Yesu, Paulosi wakaŵikapo mtima kuluta ku Yerusalemu. (Heb. 12:2) Paulosi wakakhumbanga kuti wakafwire chipulikano chake yayi, kweni usange vyakachitika, wakawonanga kuti ni mwaŵi kufwa chifukwa cha kulondezga Khristu Yesu.

      18 Kasi ŵabali ŵakachita wuli? Ŵakachindika ivyo mweneko wakasankha. Tikuŵazga kuti: “Tikati tatondeka kumugongoweska, tikaleka kumukanizga, tikati: ‘Khumbo la Yehova lichitike.’” (Mil. 21:14) Awo ŵakayezganga kumugongoweska Paulosi kuti waleke kuluta ku Yerusalemu, ŵakakoseranga waka maghanoghano ghawo yayi. Ŵakamupulikizga Paulosi ndipo ŵakapulikiska. Ŵakamanya na kuzomerezga kuti likaŵa khumbo la Yehova, nangauli chikaŵa chakusuzga kwa iwo. Paulosi wakaŵa pa ulendo uwo ukamulongozgeranga ku nyifwa. Awo ŵakamutemwanga ŵalekenge kuyezga kumugongoweska mphanyi chikaŵa chipusu chomene kwa Paulosi kuzizipizga.

      19. Kasi tikusambirako sambiro wuli lakuzirwa kwa Paulosi?

      19 Tikusambirapo sambiro lakuzirwa chomene pa ivyo vikachitikira Paulosi. Tikusambirapo kuti: Tikukhumba yayi kugongoweska ŵanthu awo ŵakujipata pakuteŵetera Chiuta. Sambiro ili lingagwira ntchito pa vinthu vinandi, pa nkhani ya umoyo na nyifwa pera yayi. Mwachiyelezgero, nangauli ŵapapi ŵanandi awo Mbakhristu vikuŵasuzga kuwona ŵana ŵawo ŵakufumapo pa nyumba kukateŵetera Yehova ku vyaru vyakutali, iwo ŵakukhumba yayi kuŵagongoweska. Phyllis, uyo wakukhala ku England, wakukumbuka umo wakajipulikira apo mwana wake msungwana yekha na yekha wakaluta ku uteŵeti wa umishonale ku Africa. Phyllis wakati: “Chitima chikanikora pa nyengo iyi. Chikaŵa chakusuzga chomene kuzomerezga kuti mwana wane wamukhala kutali chomene na ine. Nkhaŵa na chitima kweniso wakunotha pa nyengo yimoza. Nkhalomba chomene pa nkhani iyi. Kweni ndivyo mweneko wakasankha, ndipo nkhakhumba yayi kusintha ivyo wakasankha. Nakuti ndine nkhamusambizganga nyengo zose kuti waŵikenge vinthu vya Ufumu pakwamba mu umoyo wake. Pasono wateŵetera mu charu chinyake kwa vyaka 30, ndipo nkhuwonga Yehova zuŵa lililose chifukwa mwana wane ngwakugomezgeka.” Ntchiwemi chomene kuchiska Ŵakhristu ŵanyithu awo ŵali na mtima wakujipeleka.

      Vithuzi: Ŵapapi ŵali na banja linyake ilo likuchita umishonale. 1. Ŵapapi ŵakukondwa ndipo ŵakwimba foni. 2. Banja likuchita umishonale mu charu chachilendo ndipo likukondwa chifukwa cha foni iyo lapokera.

      Ntchiwemi kukhozga Ŵakhristu ŵanyithu awo ŵali na mtima wakujipeleka

      “Ŵabali Ŵakatipokelera Mwakukondwa” (Milimo 21:15-17)

      20, 21. Ntchivichi chikulongora kuti Paulosi wakakhumbanga kuŵa pamoza na ŵabali, ndipo chifukwa wuli wakakhumbanga kuŵa pamoza na ŵanthu ŵa chipulikano chakuyana na chake?

      20 Ŵakanozgekera ulendo, ndipo Paulosi na ŵanyake awo ŵakendanga nayo, ŵakanyamuka. Ntheura, ŵabali awo ŵakendanga nayo ŵakalongora kuti ŵakakhozgeranga uteŵeti wake na mtima wawo wose. Palipose apo ŵakayimanga pa ulendo wawo wa ku Yerusalemu, Paulosi na awo wakendanga nawo ŵakakhumbanga kuŵa pamoza na ŵabali na ŵadumbu. Pa Ture ŵakasanga ŵasambiri ndipo ŵakakhala nawo mazuŵa 7. Mu Pitolemayi ŵakatawuzga ŵabali na ŵadumbu ŵawo ndipo ŵakakhala nawo zuŵa limoza. Ku Kesareya ŵakakhalako mazuŵa ghachoko waka mu nyumba ya Filipu. Kufuma apa, ŵasambiri ŵanyake mu Kesareya ŵakapelekezga Paulosi na awo wakendanga nawo ku Yerusalemu, uko ŵakapokelereka na Mnasoni, msambiri wakwambilira. Paumaliro ŵanthu aŵa ŵakafika ku Yerusalemu, ndipo Luka wakalemba kuti: “Ŵabali ŵakatipokelera mwakukondwa.”—Mil. 21:17.

      21 Apa chikulongora kuti Paulosi wakatemwanga kukhala na ŵanthu ŵa chipulikano chakuyana na chake. Mpositole uyu wakakhozgeka chomene na ŵabali na ŵadumbu ŵake, nga umo nase tikuchitira mazuŵa ghano. Tikukayika yayi kuti ivi vikawovwira chomene Paulosi kuti waŵe na chikanga kukumana na ŵalwani ŵake ŵakali awo ŵakakhumbanga kumukoma.

      a Wonani bokosi lakuti “Kesareya, Msumba Ukuru wa Chigaŵa cha Romu cha Yudeya.”

      b Wonani bokosi lakuti “Kasi Ŵanakazi Ŵangaŵa Ŵateŵeti?”

Mabuku gha Chitumbuka (1982-2023)
Fumani
Njirani
  • Chitumbuka
  • Tumizgani
  • Ivyo Mukukhumba
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Malango
  • Phangano
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Njirani
Tumizgani