LAYIBULARE YA PA INTANETI ya Watchtower
Watchtower
LAYIBULARE YA PA INTANETI
Chitumbuka
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • MAUNGANO
  • “Palije Yumoza wa Imwe Uyo Wafwenge”
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 26

      “Palije Yumoza wa Imwe Uyo Wafwenge”

      Apo ngalaŵa yikabwangasuka, Paulosi wakalongora chipulikano chikuru kweniso kuti wakatemwanga ŵanthu

      Nkhani iyi yili pa Milimo 27:1–28:10

      1, 2. Kasi Paulosi wakaŵa pa ulendo wa mtundu wuli, ndipo wakwenera kuti wakaghanaghananga vichi?

      PAULOSI wakaŵa kuti wachali kughanaghanira mazgu agho Fesito wakayowoya, pakuti ghakakhwaskanga ivyo vyamumuchitikira. Kazembe Fesito wakayowoya kuti: “Ulutenge kwa Kesare.” Paulosi wakaŵa kuti wakhala mu jele vyaka viŵiri, ntheura ulendo wa ku Romu ukawovwira kuti wawoneko malo ghanyake. (Mil. 25:12) Ndipouli, vinandi ivyo Paulosi wakakumbukanga vyakukhwaskana na maulendo gha pa nyanja vikaŵa vyakukondweska yayi. Kweniso pakuti pa ulendo uwu Paulosi wakalutanga kukawonekera panthazi pa Kesare, wakwenera kuti wakaghanaghaniranga ivyo vyamumuchitikira.

      2 Paulosi wakaŵa pa “ulwani wa mu nyanja” kanandi waka, chifukwa ngalaŵa yikamubwangasukirapo katatu, ndipo wakakhalapo pa nyanja yakunyang’amira usiku na muhanya. (2 Kor. 11:25, 26) Kweniso ulendo uwu ukaŵa wakupambana na maulendo gha umishonale, agho pakwenda wakaŵanga mwanangwa. Pa ulendo uwu, Paulosi wakaŵa kayidi ndipo wakenda mtunda utali chomene wakujumpha makilomita 3,000 kufuma ku Kesareya kuluta ku Romu. Kasi wakafika makora pa ulendo uwu kwambura kupwetekeka? Nanga wangaŵa kuti wakafika makora, kasi wakeruzgika kuti wakomeke? Kumbukani kuti wakalutanga kukeruzgika na boma lankhongono chomene mu charu cha Satana ilo likaŵapo nyengo yira.

      3. Kasi Paulosi wakaŵikapo mtima kuchita vichi, ndipo tidumbiskanenge vichi mu mutu uwu?

      3 Kuyana na vyose ivyo mwaŵazga vyakukhwaskana na Paulosi, kasi mukughanaghana kuti wakataya chigomezgo kweniso kwenjerwa chomene na ivyo vikaŵa pafupi kumuchitikira? Yayi. Wakamanyanga kuti wamusangana na suzgo, kweni wakamanya yayi umo suzgo yamuŵira. Pakaŵavya chifukwa cha kulekera kukondwa na uteŵeti wake chifukwa cha kwenjerwa na vinthu ivyo pakaŵavya chakuti wangachitapo. (Mat. 6:27, 34) Paulosi wakamanyanga kuti khumbo la Yehova kwa iyo likaŵa lakuti wapharazge makani ghawemi gha Ufumu pa mpata uliwose, nanga nkhu awo ŵakuwusa charu. (Mil. 9:15) Paulosi wakaŵikapo mtima kufiska mulimo wake, visuzge viti wuli. Asi ndivyo nase taŵikapo mtima kuti tichite? Ntheura tiyeni tilongozgane na Paulosi pa ulendo wakuzirwa uwu, uku tikughanaghanira umo tingalondezgera ivyo wakachita.

      ‘Mphepo Yikatitutuzgiranga Kumasinda’ (Milimo 27:1-7a)

      4. Kasi Paulosi wakakwera ngalaŵa wuli, ndipo mbanjani awo ŵakaŵa nayo?

      4 Paulosi na ŵakayidi ŵanyake ŵakapelekeka mu mawoko gha mulara wa ŵasilikari ŵa Ŵaroma zina lake Yuliyo, uyo wakakhumbanga kukwera ngalaŵa ya malonda iyo yikiza pa Kesareya. Ngalaŵa iyi yikafuma ku Adramatiyo, dowoko ilo likaŵa kuzambwe kwa Asia Minor, sirya linyake la msumba wa Mitilene pa chirwa cha Lesbos. Ngalaŵa iyi yikalutanga kumpoto ndipo pamanyuma yikalazga kumanjiliro gha dazi. Yikayimanga mu nthowa kukhizga na kukwezga katundu. Kanandi ngalaŵa zanthena zikaŵanga zakukwezgamo ŵanthu yayi, chomenechomene ŵakayidi. (Wonani bokosi lakuti “Maulendo gha pa Nyanja na Umo Ŵamalonda Ŵakenderanga.”) Uwemi ngwakuti pa ulendo uwu Paulosi wakaŵa na Ŵakhristu ŵanyake ŵaŵiri, Arisitariko na Luka. Nakuti Luka ndiyo wakalemba nkhani iyi. Tikumanya yayi usange ŵabwezi ŵakugomezgeka aŵa ŵakendera ndalama zawo panji ŵakaŵa nga mbateŵeti ŵa Paulosi.—Mil. 27:1, 2.

      MAULENDO GHA PA NYANJA NA UMO ŴAMALONDA ŴAKENDERANGA

      Mu nyengo yakale, chomene ngalaŵa zikapangika kuti ziyeghenge katundu, ŵanthu yayi. Ŵanthu ŵa pa ulendo ŵakeneranga kuwona ngalaŵa iyo yikuluta ku malo agho iwo ŵakukhumba kuluta, ndipo ŵakadumbiskananga mtengo na kulindizga mpaka apo ngalaŵa yinyamukirenge.

      Pa nyanja ya Meditereniyani pakendanga ngalaŵa zinandi izo zikanyamuranga vyakurya na malonda ghanyake. Ŵanandi awo ŵakendanga mu ngalaŵa izi ŵakagonanga pachanya, panji mu hema ilo ŵakajinthanga ŵekha usiku ndipo ŵakazgurangaso mulenji uliwose. Kweniso ŵakayeghanga chilichose icho chikaŵa chakukhumbikwira pa ulendo nga chakurya na vyakudika.

      Vikathembanga pa mphepo kuti ŵakafike luŵiro uko ŵakalutanga. Kanandi kwambira mukatikati mwa Novembala mpaka mukatikati mwa Malichi kukaŵavyanga maulendo gha pa nyanja chifukwa cha mphepo yakofya iyo yikaputanga nyengo yakuzizima.

      Umo ngalaŵa yakale yikawonekeranga. 1. Nkhafi. 2. Thanga likuru. 3. Nyangulu. 4. Thanga lidoko.

      5. Kasi Paulosi wakaŵa na mwaŵi wa kuchezga na anjani pa Sidoni, ndipo ise tikusambirako vichi?

      5 Ŵati ŵenda zuŵa limoza pa nyanja, mtunda wa makilomita pafupifupi 110 kulazga kumpoto, ngalaŵa yikayima pa Sidoni, mu chigaŵa cha Siriya. Yuliyo wakawonanga Paulosi nga ni kayidi bweka yayi, panji chifukwa chakuti Paulosi wakaŵa Muroma uyo wakaŵa kuti wandasangike na mulandu. (Mil. 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliyo wakamuzomerezga Paulosi kuya ku mlima kukawona Ŵakhristu ŵanyake. Ŵabali na ŵadumbu ŵakwenera kuti ŵakakondwa chomene kumupwelelera mpositole uyu, pamanyuma pakuti wakhala mu jele nyengo yitali. Kasi namwe mungaghanaghanira nyengo izo mungapokelera ŵanthu ŵanthena kuti mukhozgeke?—Mil. 27:3.

      6-8. Kasi ulendo wa Paulosi kufuma pa Sidoni kufika ku Kinidu ukaŵa wuli, ndipo Paulosi wakaŵa na mpata wuli pa nkhani ya kupharazga?

      6 Ngalaŵa yikanyamuka pa Sidoni ndipo yikenda mumphepete pera na kujumphilira pa Kilikiya, kufupi na ku Taraso kwawo kwa Paulosi. Luka wandazunurepo malo ghanyake agho ŵakayimapo, nangauli wakalongosora kuti ‘mphepo yikaŵatutuzgiranga kumasinda.’ (Mil. 27:4, 5) Ndipouli, tili na chigomezgo kuti pa mpata uliwose Paulosi wakapharazganga makani ghawemi. Tikukayika yayi kuti wakapharazgiranga ŵakayidi ŵanyake na ŵanthu awo ŵakaŵa mu ngalaŵa, nga mbantchito na ŵasilikari. Kweniso wakapharazgiranga ŵanthu awo wakakumananga nawo pa dowoko lililose apo ngalaŵa yikayimanga. Kasi nase tikusangirapo mwaŵi wa kupharazga makani ghawemi pa mpata uliwose uwo wasangika?

      7 Nyengo yikati yajumphapo, ngalaŵa yikafika pa Mira, dowoko ilo likaŵa cha kumwera kwa Asia Minor. Kura, Paulosi na ŵanyake ŵakakwera ngalaŵa yinyake, iyo yikalazganga ku Romu, uko ŵakalutanga. (Mil. 27:6) Mu mazuŵa ghara, Romu wakaguranga tirigu munandi ku Eguputo, ndipo ngalaŵa zakunyamura tirigu kufuma ku Eguputo zikimiliranga pa Mira. Yuliyo wakasanga ngalaŵa yanthena iyi na kukwezgamo ŵasilikari na ŵakayidi. Ngalaŵa iyi yikwenera kuti yikaŵa yikuru chomene kuluska iyo ŵakakwera pakwamba. Yikanyamura tirigu munandi kweniso ŵanthu 276, kusazgapo ŵantchito ŵa mu ngalaŵa, ŵasilikari, ŵakayidi, panyake na ŵanyake awo ŵakalutanga ku Romu. Tikukayika yayi kuti Paulosi ŵati ŵakwera ngalaŵa iyi, wakaŵa na mwaŵi wa kupharazgira ŵanthu ŵanandi awo ŵakaŵamo.

      8 Siteji yakulondezgapo yikaŵa pa Kinidu, kumwera chakumanjiliro gha zuŵa kwa Asia Minor. Para mphepo yili makora, ngalaŵa yikendanga pafupifupi zuŵa limoza mtunda uwu. Kweni Luka wakalemba kuti “tikenda pachokopachoko mazuŵa ghanandiko, tikiza pa Kinidu mwakusuzgikira.” (Mil. 27:7a) Mphepo zikendanga makora yayi pa nyanja, lekani ngalaŵa yikachedwa nthena. (Wonani bokosi lakuti “Mphepo Zakupambanapambana pa Nyanja ya Meditereniyani.”) Ghanaghanirani umo ŵanthu ŵakajipulikiranga apo ngalaŵa yikalimbananga na mphepo yankhongono kweniso majigha.

      MPHEPO ZAKUPAMBANAPAMBANA PA NYANJA YA MEDITERENIYANI

      Ngalaŵa za malonda pa nyanja ya Meditereniyani panji kuti Nyanja Yikuru, zikendanga mwakuyana na umo mphepo zikenderanga. Mu nyengo ya chihanya, ku chigaŵa cha kumafumiro gha dazi cha nyanja iyi, kanandi mphepo yikaputanga kufuma kumanjiliro gha dazi kulazga kumafumiro gha dazi. Ichi chikawovwiranga kuti ulendo wakuluta kumafumiro gha dazi uŵe wambura kusuzga, nga umo vikaŵira apo Paulosi wakawerangako ku ulendo wake wachitatu wa umishonale. Iyo na awo wakaŵa nawo ŵakakwera ngalaŵa iyo yikafuma pa Mileto, kujumphilira pa Rode, na kuyima pa Patara. Kufuma kura ŵakenda waka nyolonyolo mpaka ku Ture, musi mwa nyanja ku Fonike. Luka wakalemba kuti chigawa cha Kipro ŵakachileka kumazere, icho chikung’anamura kuti ŵakajumpha kumwera kwa Kipro.—Mil. 21:1-3.

      Wuli pakuyowoya za kuluta ku malo gha kumanjiliro gha dazi? Ngalaŵa zikendanga kulazga kumanjiliro gha dazi mu nthowa yeneyiyi usange mphepo njiwemi. Kweni nyengo zinyake ivi vikachitikanga yayi. Buku linyake likuti: “Mu nyengo yakuzizima, mphepo yikuŵa yiwemi yayi ndipo chimphepo chikuru na chakofya panji kuti chimphunga chikuputa kulazga kumafumiro gha dazi pa nyanja ya Meditereniyani ndipo kukuŵa mphepo yankhongono chomene, nakuti kanandi kukuwa vula panji na chiwuvi wuwo.” (The International Standard Bible Encyclopedia) Ivi vikapangiskanga kuti chiŵe chakusuzga chomene kwenda pa nyanja.

      Pafupifupi nyengo yiliyose, ngalaŵa izo zikaŵanga mumphepete mwa nyanja zikalazganga kumpoto kuya ku Palestina na kulutilira kulazga kumanjiliro gha dazi kujumpha ku Pamfuliya. Mu chigaŵa cha Pamfuliya, mphepo ziwemi zakufumira ku mtunda na zakufuma kumafumiro gha dazi kuya kumanjiliro gha dazi zikawovwiranga ngalaŵa. Ndimo vikaŵira na ngalaŵa iyo Paulosi kayidi wakakwera pa chigaŵa chakwamba cha ulendo wake wa ku Romu. Kweni mphepo ‘yikaŵatutuzgiranga kumasinda.’ (Mil. 27:4) Ngalaŵa yakuyegha vyakurya iyo yikuzunulika mu nkhani ya Luka yikenda cha kumpoto kufuma ku Eguputo na kwenda mu malo ghakuvikilirika ghapakati pa Kipro na Asia Minor. Kufuma pa Mira, wakwendeska ngalaŵa wakakhumbanga kulutilira kulazga kumanjiliro gha dazi, kukazingilira ku umaliro wa Girisi na kukwelera ku Italiya. (Mil. 27:5, 6) Kweni vikachitika yayi chifukwa cha mphepo na kusintha kwa nyengo.

      “Chimphepo Chikatiyegheranga Uku na Uku” (Milimo 27:7b-26)

      9, 10. Kasi mu chigaŵa cha Kerete mukaŵa masuzgo wuli?

      9 Wakwendeska ngalaŵa wakaghanaghana vya kulutilira kulazga kumanjiliro gha dazi kufuma pa Kinidu, kweni Luka, uyo wakaŵapo, wakutiphalira kuti “mphepo yikatisuzga.” (Mil. 27:7b) Ngalaŵa yati yafumapo pa malo agha, mphepo ya mumphepete mwa nyanja iyo ŵakenderanga yikaleka. Kufuma apo, mphepo yakofya yakufuma kumpoto yikatutuzgira ngalaŵa kumwera pa sipidi yikuru. Pakwamba chirwa cha Kipro chikavikilira ngalaŵa kuti yileke kusweka na mphepo, kweni pa nyengo iyi, chirwa cha Kerete ndicho chikavikilira ngalaŵa kuti yileke kusweka na mphepo. Ngalaŵa yikati yajumpha ndomu (apo charu chikunjira chomene mu nyanja) ya Salamone kumafumiro gha dazi kwa Kerete, vinthu vikaŵako makora. Chifukwa wuli? Ngalaŵa yikafika ku chigaŵa cha kumwera kwa chirwa ichi, ntheura yikavikilirika ku mphepo yankhongono. Ghanaghanirani umo mitima ya ŵanthu ŵa mu ngalaŵa yikakhalira pasi. Kweni pakuti ngalaŵa yikaŵa yichali pa nyanja, ŵanthu aŵa ŵakakumbukanga kuti nyengo ya chiwuvi yikaŵa pafupi. Ichi nacho chikaŵafipiskanga mtima chomene.

      10 Luka wakalongosora umo vikaŵira, wakati: “Tikenda mwakusuzgikira mumphepete mwa nyanja [mwa Kilete] na kufika ku malo ghanyake ghakuchemeka Madowoko Ghawemi.” Nangauli chirwa ichi chikaŵavikilira ku mphepo, kweni chikaŵa chakusuzga kupetewuska ngalaŵa. Ndipouli, paumaliro pambere ŵandambe kukwelera kumpoto ŵakayima pa dowoko linyake ilo ŵanyake ŵakughanaghana kuti likaŵa ku chigaŵa ichi. Kasi ŵakakhalapo kwa utali wuli pa malo agha? Luka wakati ŵakakhalapo “nyengo yitaliko,” kweni nyengo yikaŵamalira. Ulendo wa pa nyanja ukaŵanga wakofya chomene mu myezi ya Seputembala panji Okutobala.—Mil. 27:8, 9.

      11. Kasi Paulosi wakaŵapa ulongozgi wuli ŵanyake awo wakaŵa nawo mu ngalaŵa, kweni ŵakachita wuli?

      11 Ŵanyake awo ŵakaŵa mu ngalaŵa ŵakwenera kuti ŵakapempha ulongozgi kwa Paulosi chifukwa iyo wakazgoŵera kwenda pa nyanja ya Meditereniyani. Wakasachizga kuti ntchiwemi kuti ngalaŵa yiyime dankha. Kweni usange yiyimenge yayi, mbwenu ‘ŵatayenge katundu,’ kweniso umoyo wawo. Ndipouli, wakwendeska na mwenecho wa ngalaŵa ŵakakhumba kulutilira, panji ŵakakhumbanga kuti ŵakafike pa malo ghawemiko. Ŵakakhorweska Yuliyo, ndipo ŵanandi ŵakawona kuti ntchiwemi kuti ŵakafike pa dowoko la Fonikisi ilo likaŵako patali. Dowoko ili likwenera kuti likaŵa na malo ghakuru ndiposo ghakuvikilirika kuti ŵakhalepo mu nyengo yakuzizima. Ntheura apo mphepo yakufuma kumwera yikaputanga pachokopachoko, ngalaŵa yikamba kwenda.—Mil. 27:10-13.

      12. Kasi ngalaŵa yikakumana na masuzgo wuli yati yafuma pa Kerete, ndipo ŵantchito ŵa mu ngalaŵa ŵakachita vichi kuti ŵapone?

      12 Kufuma apo pakawuka suzgo likuru. Suzgo ili likaŵa lakuti kukaputa “chimphepo chikuru” chakufuma kumpoto chamafumiro gha dazi. Kwa nyengo yichoko, ŵakasikizgika na “chirwa chichoko chakuchemeka Kauda,” mtunda wa makilomita 65 kufuma pa Madowoko Ghawemi. Ndipouli, ngalaŵa yikaŵa pa ngozi yakuti yingayeghekera kumwera na kuganda ku vimchenga vinandi vya ku mlima wa Africa. Kuti ivi vileke kuchitika, awo ŵakendeskanga ngalaŵa iyi, ŵakaguzira mukati kaboti kachoko ako ngalaŵa yikaguzanga. Ŵakasuzgika pakukanjizga chifukwa kaboti aka kakwenera kuti kakazura na maji. Kufuma apo, ŵakamba kukaka ngalaŵa yikuru na vingwe panji matcheni kuti mathabwa ghake ghaleke kulekana. Ŵakakhizga chisalu chakuchemeka thanga mwakuti ngalaŵa yileke kuluta uko kukayanga mphepo. Ŵanthu ŵakwenera kuti ŵakawopa chomene. Ivi navyo vikawovwira yayi chifukwa ngalaŵa yikalutilira ‘kuponyeka uku na uku na chimphepo.’ Pa zuŵa lachitatu ŵakaponya vingwe mu maji kuti panji ngalaŵa yileke kubira.—Mil. 27:14-19.

      13. Kasi vinthu vikwenera kuti vikaŵa wuli mu ngalaŵa iyo Paulosi wakakwera apo kukaŵa chimphepo?

      13 Ŵanthu awo ŵakaŵa mu ngalaŵa ŵakwenera kuti ŵakawopanga chomene. Kweni Paulosi na ŵanyake ŵakaŵa na chigomezgo kuti vinthu viŵenge makora. Pambere ivi vindachitike, Fumu yikamusimikizgira Paulosi kuti wamuchitira ukaboni ku Romu, ndipo pamasinda mungelo wakakhozgera fundo iyi. (Mil. 19:21; 23:11) Ndipouli, kwa masabata ghaŵiri, usiku na muhanya, chimphepo chikalutilira kuputa. Uyo wandeskanga ngalaŵa wakamanyanga yayi uko ngalaŵa yikalutanga chifukwa kukalokwanga vula yankhongono kweniso mabingu ghakajanda dazi na nyenyezi. Vinthu vikaŵa makora yayi, nakuti ŵanthu ŵakatondekanga na kurya chakurya pa nyengo iyi. Kasi munthu wangaghanaghana wuli vya chakurya uku wapima na mphepo, vula yikulokwa, wakubokora ndiposo wali na wofi?

      14, 15. (a) Chifukwa wuli Paulosi wakayowoya ivyo wakaŵachenjezga pakwamba apo wakayowoyanga na awo ŵakaŵa mu ngalaŵa? (b) Kasi tikusambirako vichi ku uthenga wa chigomezgo uwo Paulosi wakaphalira ŵanthu?

      14 Paulosi wakimilira. Wakayowoya ivyo wakaŵachenjezga pakwamba, kweni wakayowoyapo yayi kuti ‘asi nangumuphalirani ine?’ M’malo mwake, iyo wakayowoya ivi kuti walongore kuti chikaŵa chiwemi kupulikira mazgu agho wakayowoya. Kufuma apo wakayowoya kuti: “Sono nkhumuchiskani kuti mukhwime mtima, chifukwa palije yumoza wa imwe uyo wafwenge, kweni titayenge ngalaŵa pera.” (Mil. 27:21, 22) Mazgu agha ghakwenera kuti ghakaŵapembuzga awo ŵakategherezganga. Paulosi nayo wakwenera kuti wakakondwa kuti Yehova wakamuphalira uthenga wakukhozga uwu kuti waphalire ŵanthu awo ŵakaŵa mu ngalaŵa. Ntchakuzirwa kukumbuka kuti Yehova wakupwelelera umoyo wa munthu waliyose. Munthu waliyose ngwakuzirwa kwa iyo. Mpositole Petrosi wakalemba kuti: “Yehova . . . wakukhumba yayi kuti munyake waparanyike, kweni wakukhumba kuti wose ŵang’anamuke mtima.” (2 Pet. 3:9) Ipo ntchakuzirwa chomene kuti tipharazgire ŵanthu ŵanandi uthenga wa Yehova uwo ukutipa chigomezgo chiwemi cha munthazi. Umoyo wa ŵanthu uli pangozi.

      15 Paulosi wakwenera kuti wakapharazgira ŵanthu ŵanandi chomene mu ngalaŵa, vinthu vyakukhwaskana na chigomezgo icho “Chiuta wakalayizga.” (Mil. 26:6; Kol. 1:5) Apo ngalaŵa yikaŵa pafupi kusweka, Paulosi wakawovwira ŵanthu kuŵa na chigomezgo kuti ŵaponenge. Iyo wakayowoya kuti: “Usiku uno, Chiuta wane uyo nkhumuchitira uteŵeti wakupatulika wangutuma mungelo wake . . . wanguti, ‘kopa chara Paulosi. Wamwimilira panthazi pa Kesare, ndipo wona! Chiuta wakupa wose awo ŵakwenda nawe pa nyanja.’” Paulosi wakayowoyaso kuti: “Ntheura, mwaŵanthu khwimani mtima, chifukwa nkhugomezga Chiuta ndipo ivyo mungelo waniphalira vichitikenge nadi. Kweni tikwenera kuponyeka pa mtunda pa chirwa chinyake.”—Mil. 27:23-26.

      ‘Wose Ŵakafika Makora ku Mtunda’ (Milimo 27:27-44)

      Paulosi wakulomba mu ngalaŵa. Ŵanthu ŵa mu ngalaŵa ŵakopa ndipo ŵasindama waka. Chingwa chiri pa mathabwa.

      “Wakawonga Chiuta panthazi pa wose.”—Milimo 27:35

      16, 17. (a) Kasi Paulosi wakalomba pa nyengo wuli, ndipo ntchivichi icho chikachitika wati walomba? (b) Kasi ivyo Paulosi wakachenjezga vikafiskika wuli?

      16 Masabata ghaŵiri ghakuchitiska wofi ghati ghajumphapo, apo ngalaŵa yikayeghekanga waka pa mtunda wa makilomita 870, ŵakwendeska ngalaŵa ŵakaghanaghananga kuti ŵali pafupi na mlima, panji ŵakapulikanga majigha agho ghakatimbanga ku mlima. Ŵakaponya nyanguru kumanyuma kuti ngalaŵa yileke kuyegheka na mphepo kweniso kuti kunthazi kwa ngalaŵa kulazge ku mtunda mwakuti panji ŵangayiyimiska pa mlima. Pa nyengo iyi ŵakakhumbanga kuyileka ngalaŵa kweni ŵasilikari ŵakaŵakanizga. Paulosi wakaphalira mulara wa ŵasilikari na ŵasilikari kuti: “Muponenge yayi usange ŵanthu aŵa ŵafumamo mu ngalaŵa.” Sono ngalaŵa yati yakhazikikako, Paulosi wakachiska wose kuti ŵarye chakurya, ndipo wakaŵasimikizgiraso kuti ŵaponenge. Kufuma apo, Paulosi “wakawonga Chiuta panthazi pa wose.” (Mil. 27:31, 35) Ivyo Paulosi wakachita apa, wakalongora chiyelezgero chiwemi chomene kwa Luka, Arisitariko, ndiposo kwa Ŵakhristu mazuŵa ghano. Kasi malurombo agho mukulomba pa wumba ghakuŵa ghakukhozga na ghakusanguluska ŵanthu?

      17 Paulosi wati walomba, “wose ŵakakhwima mtima ndipo ŵakamba kurya chakurya.” (Mil. 27:36) Kweniso ŵakapumphura tirigu mu ngalaŵa kuti yiyenjame na kukafika makora ku mtunda. Kwati kwacha, ŵantchito ŵakadumura nyanguru, ŵakasutura vyakukakira sigilo kumanyuma, ndipo ŵakakwezga thanga lichoko lakunthazi kuti ŵayendeske makora ngalaŵa pakuya ku mtunda. Kufuma apo, ngalaŵa yikaphatira kunthazi pa mchenga panji pa mathipa, ndipo yikamba kubwangasuka kumanyuma chifukwa cha majigha agho ghakatimbangako. Ŵasilikari ŵanyake ŵakakhumbanga kukoma ŵakayidi kuti paŵavye wakuchimbira, kweni Yuliyo wakaŵakanizga. Wakachiska wose kuti ŵashuwe mpaka ku mlima. Ivyo Paulosi wakaŵaphalira vikaŵa vyaunenesko, wose ŵakukwana 276 ŵakapona. Nadi, “wose ŵakafika makora ku mtunda.” Kweni kasi ŵakaŵa nkhu?—Mil. 27:44.

      “Lusungu Lwapadera” (Milimo 28:1-10)

      18-20. Kasi ŵanthu ŵa ku Melita ŵakaŵalongora wuli “lusungu lwapadera” ŵanthu awo ŵakapona, ndipo ni munthondwe wuli uwo Chiuta wakachita kwizira mwa Paulosi?

      18 Ŵanthu awo ŵakapona ŵakamanya kuti ŵali pa chirwa cha Melita, kumwera kwa Sisile. (Wonani bokosi lakuti “Kasi Chirwa cha Melita Chikaŵa Nkhu?”) Ŵanthu ŵa chiyowoyero chachilendo ŵa pa chirwa ichi ŵakaŵalongora “lusungu lwapadera.” (Mil. 28:2) Ŵakaŵapembera moto, chifukwa ŵakanyewa ndipo ŵakambwambwanthanga na mphepo. Moto uwu ukaŵathukizga nangauli kukazizimanga chomene ndiposo kukawanga vula. Kweni pakachitika munthondwe.

      19 Paulosi wakajipeleka kuti wawovwirepo. Wakathenya nkhuni na kuziŵika pa moto. Apo wakaŵikanga nkhuni pa moto, njoka ya chipiri yikafuma na kumuluma, ndipo yikademelera ku woko lake. Ŵanthu ŵa ku Melita ŵakaghanaghananga kuti ichi chikaŵa chilango chakufuma ku ŵachiuta.a

      20 Ŵanthu ŵa pa chirwa ichi awo ŵakawona kuti Paulosi walumika na njoka ŵakaghanaghananga kuti “watupenge.” Mwakuyana na buku linyake, mu chiyowoyero chakwambilira lizgu ilo lili kulembeka apa ni “lizgu la vyachipatala.” Ntchakuzizika yayi kuti “Luka dokotala wakutemweka” wakalemba mazgu agha. (Mil. 28:6; Kol. 4:14) Ndipouli, Paulosi wakaphata njoka yakofya iyi kweni wakapwetekeka yayi.

      21. (a) Kasi ni vinthu wuli vinyake ivyo Luka wakavilongosora makora mu nkhani iyi? (b) Kasi ni minthondwe wuli iyo Paulosi wakachita, ndipo yikaŵakhwaska wuli ŵanthu ŵa ku Melita?

      21 Pa chirwa ichi pakakhalanga Pubuliyo, munthu musambazi uyo wakaŵa mweneko wa malo agha. Wakwenera kuti wakaŵa mulara wa ŵasilikari ŵa Romu pa Melita. Luka wakamulongosora kuti “munthu wakuzirwa pa chirwa chira,” ndipo wakazunura zina ilo likusangika pa vyakulembeka viŵiri vya ku Melita. Munthu uyu wakamupwelelera makora Paulosi na ŵanyake kwa mazuŵa ghatatu. Ndipouli, wiske wa Pubuliyo wakaŵa mulwari. Apa napo Luka wakalongosora makora ivyo munthu uyu wakalwaranga. Wakalemba kuti munthu uyu “wakagonanga pasi chifukwa cha kuthukira muthupi kweniso wakaŵa na pamoyo pa ndopa,” wakalongosora nkhanira ndendende matenda agho wakalwaranga. Paulosi wakalomba na kuŵika mawoko pa munthu uyu, ndipo wakachira. Ŵanthu ŵakazizwa na munthondwe uwu, ntheura ŵakiza na ŵalwari ŵanyake kuti waŵachizge, ndipo ŵakiza na vyawanangwa vyakovwira Paulosi na awo wakaŵa nawo.—Mil. 28:7-10.

      22. (a) Kasi pulofesa munyake wakalumba wuli ivyo Luka wali kulemba vyakukhwaskana na ulendo wa pa nyanja wakuluta ku Romu? (b) Kasi tisambirenge vichi mu mutu wakulondezgapo?

      22 Chigaŵa cha ulendo wa Paulosi icho tadumbiskana kufika apa ntchaunenesko nadi. Pulofesa munyake wakati: “Nkhani ya Luka . . . njimoza mwa nkhani zakulembeka izo zili kulongosoreka makora mu Baibolo lose. Luka walikulongosora makora umo Ŵakhristu ŵakwambilira ŵekenderanga pa nyanja kweniso umo mphepo za kumwera zikaputiranga pa nyanja ya Meditereniyani.” Apa Luka wakalemba nga umo munthu wakulembera dayale. Luka wakwenera kuti wakalembanga vinthu vyose ivi apo wakendanga na mpositole Paulosi. Usange ndimo vikaŵira, ndikuti wakaŵaso na vinandi vyakulemba pa chigaŵa chachiŵiri cha ulendo uwu. Kasi ni vinthu wuli ivyo vikachitikira Paulosi ŵati ŵafika ku Romu? Tiyeni tiwone.

      KASI CHIRWA CHA MELITA CHIKAŴA NKHU?

      Ŵanthu ŵakusachizga virwa vinandi kuti ndigho ni malo ghakuchemeka “Melita” agho ngalaŵa iyo Paulosi wakakwera yikabwangasukira. Ŵanyake ŵakusachizga kuti chirwa ichi ni icho chili kufupi na Corfu, kumanjiliro gha dazi kwa Girisi. Sachizgo linyake ŵali kutolera pa lizgu ilo lili kung’anamulika kuti “Melita” mu buku la Milimo. Lizgu Lachigiriki ili ndakuti Me·liʹte. Ntheura ŵanyake ŵakusachizga kuti Melite Illyrica, ni chirwa icho mazuŵa ghano ni Mljet, icho chili kutali na musi mwa Nyanja ya Adriatic ku charu cha Croatia.

      Mbunenesko kuti pa Milimo 27:27 pakuyowoya vya “nyanja ya Adriya,” kweni mu nyengo ya Paulosi, “Adriya” ghakaŵa malo ghakuru kuluska Nyanja ya Adriatic iyo tikuyimanya mazuŵa ghano. Chigaŵa ichi chikasazgangapo Nyanja ya Ionian na maji agho ghali kumafumiro gha dazi kwa Sisile na kumanjiliro gha dazi kwa Kerete. Ntheura chikasazgangapo nyanja iyo yili kufupi na charu icho mazuŵa ghano ni Malta.

      Ngalaŵa iyo Paulosi wakakwera yikachichizgika kulazga kumwera kufuma pa Kinidu mpaka musi mwa Kerete. Pakughanaghanira za chimphepo icho chikaputanga, ntchakukayikiska kuti ngalaŵa yikapetewuka na kulazga cha kumpoto kufika pa Mljet panji pa chirwa icho chili pafupi na Corfu. Ntheura malo ghenecho agho pakaŵa Melita ghakwenera kuti ghakaŵa kusika chomene cha kumanjiliro gha dazi. Ipo pa chirwa cha Melita, icho chili kumwera kwa Sisile ndipo ngalaŵa yikwenera kuti yikaswekera.

      a Kale njoka za chipiri zikasangikanga chomene pa chirwa cha Melita. Mazuŵa ghano, vipiri vikusangika yayi ku Melita pa chifukwa cha kusintha kwa nyengo. Para apo cha, mbwe vipiri vili kumara chifukwa chakuti ŵanthu ŵandana chomene pa chirwa ichi.

  • “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana”
    “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta”
    • MUTU 27

      “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana”

      Apo wakaŵa mu jele ku Romu, Paulosi wakalutilira kupharazga

      Nkhani iyi yili pa Milimo 28:11-31

      1. Kasi Paulosi na ŵanyake ŵakaŵa na chigomezgo wuli, ndipo chifukwa wuli?

      BOTI ilo likaŵa na chimanyikwiro cha “Ŵana ŵa Zeusi,” likwenera kuti likaŵa boti likuru lakuyegha vyakurya, ndipo likafumanga ku chirwa cha mu nyanja ya Meditereniyani cha Melita kuya ku Italiya. Mukaŵa mu chaka cha 59 C.E. Mu boti ili mukaŵa mpositole Paulosi, kayidi uyo wakaŵa mu mawoko gha mulinda, ndiposo Ŵakhristu ŵanyake, Luka na Arisitariko. (Mil. 27:2) Ŵapharazgi aŵa ŵakapambananga na ŵantchito ŵa mu boti ili, awo ŵakagomezganga kuti ŵavikilirikenge na ŵana ŵamleza ŵa chiuta wa Ŵagiriki Zeusi, mazina ghawo Castor na Pollux. (Mil. 28:11) Paulosi na awo wakendanga nawo ŵakateŵeteranga Yehova, uyo wakayowoyerathu kuti Paulosi wamuchitira ukaboni mu Romu na kwimilira panthazi pa Kesare.—Mil. 23:11; 27:24.

      2, 3. Kasi boti ilo Paulosi wakakwera likenda wuli, ndipo ninjani wakawovwira Paulosi kufuma pakwamba pa ulendo wake?

      2 Mazuŵa ghatatu ŵati ŵafika pa Sirakuse, msumba wakutowa wa ku Sisile uwo ukaŵa wakuzirwa nga ni Ateni na Romu, boti likenda mpaka ku Regiyo, kumwera kwa Italiya. Kufuma apo, mwakovwirika na mphepo yamwera, boti likenda luŵiro mpaka ku dowoko la Puteyoli ku Italiya (kufupi na malo agho pasono ni Naples), mtunda wa makilomita 320, ndipo likafika zuŵa lachiŵiri.—Mil. 28:12, 13.

      3 Apa Paulosi wakendanga chigaŵa chaumaliro cha ulendo wake wakuya ku Romu, kukawonekera panthazi pa Themba Nero. “Chiuta wa chisangulusko chose” wakaŵa nayo Paulosi pa ulendo wake wose. (2 Kor. 1:3) Nga umo tiwonerenge, wovwiri uwu ukamara yayi, ndipo Paulosi nayo wakaleka yayi kuŵa wamwamphu pakuŵa mishonale.

      “Paulosi . . . Wakawonga Chiuta na Kukhwima Mtima” (Milimo 28:14, 15)

      4, 5. (a) Kasi Paulosi na ŵanyake awo wakaŵa nawo pa Puteyoli ŵakapokelereka wuli, ndipo chifukwa wuli wakapika wanangwa? (b) Kasi Ŵakhristu ŵangasanga wuli chandulo chifukwa cha nkharo yiwemi nanga ni para ŵali mu jele?

      4 Pa Puteyoli, Paulosi na ŵanyake awo wakaŵa nawo ŵakasanga ŵabali awo ‘ŵakaŵaŵeyelera kuti ŵakhale nawo mazuŵa 7.’ (Mil. 28:14) Ichi ntchiyelezgero chiwemi chomene ku Ŵakhristu pa nkhani ya kupokelera ŵalendo. Tikukayika yayi kuti ŵabali aŵa ŵakakhozgeka chomene mwauzimu chifukwa cha kupokelera Paulosi na ŵanyake awo wakaŵa nawo. Kweni chifukwa wuli kayidi uyo wakaŵa mu mawoko gha ŵalinda wakapikanga wanangwa ukuru nthena? Panyake ntchifukwa chakuti ŵalinda Ŵachiroma ŵakamugomezganga chomene Paulosi.

      5 Mazuŵa ghano napo, ŵateŵeti ŵa Yehova awo ŵali mu jele na misasa yakusuzgirako ŵanthu, kanandi ŵakupika wanangwa na mwaŵi wapadera chifukwa cha nkharo yawo Yachikhristu. Mwachiyelezgero, ku Romania, mwanalume munyake uyo wakagwiranga jele vyaka 75 chifukwa cha unkhungu, wakamba kusambira Mazgu gha Chiuta ndipo wakasintha chomene nkharo yake. Ŵalara ŵa jele ŵakati ŵawona kuti ngwakugomezgeka, ŵakamupa mulimo wakuti walutenge mu tawuni kukagura vyakukhumbikwa vya pa jele kwambura mulinda. Kweni chakuzirwa chomene ntchakuti nkharo yithu yiwemi yikupeleka uchindami kwa Yehova.—1 Pet. 2:12.

      6, 7. Kasi ŵabali ŵa ku Romu ŵakalongora wuli chitemwa chapadera?

      6 Kufuma pa Puteyoli, Paulosi na ŵanyake ŵakwenera kuti ŵakenda pasi makilomita 50 mpaka ku Capua mu Msewu wa Apiyo, uwo ukalazganga ku Romu. Msewu wakumanyikwa uwu ukazengeka na malibwe ghakuru na ghapapati, ndipo pakwenda mu msewu uwu ŵanthu ŵakawonanga malo ghakutowa gha mu vikaya vya Italiya, ndipo mu malo ghanyake Nyanja ya Meditereniyani yikawonekanga. Kweniso msewu uwu ukajumphanga mu Pontine Marshes, malo ghavisapa agho ghakaŵa pa mtunda wa makilomita 60 kufuma ku Romu ndiposo uko kukaŵa Msika wa Apiyo. Luka wakalemba kuti ŵabali ŵa ku Romu “ŵakati ŵapulika vya ise” ŵanyake ŵakiza mpaka ku Msika, apo ŵanyake ŵakalindiliranga pa Nyumba Zitatu za Ŵalendo, malo ghakupumulirapo agho ghakaŵa pa mtunda wa makilomita pafupifupi 50 kufuma ku Romu. Ichi chikaŵa chitemwa chapadera chomene.—Mil. 28:15.

      7 Kwa munthu uyo wavuka na ulendo, Msika wa Apiyo ghakaŵa malo ghawemi viŵi yayi kupumulirapo. Horace, wakulemba mapowemu Wachiroma, wakalongosora kuti Msika uwu ukaŵa “wakuzura na ŵanthu ŵakwendeska ngalaŵa ndiposo ŵantchito ŵamsinjiro awo ŵakasungiliranga nyumba za ŵalendo.” Wakalembaso kuti “maji ghakaŵa ghaheni chomene.” Ndipo iyo wakakana nanga nkhuryako chakurya ku malo agha. Nangauli malo agha ghakaŵa ghaheni chomene, kweni ŵabali ŵakufuma ku Romu ŵakalindilira Paulosi na ŵanyake awo wakaŵa nawo kuti ŵaŵatore mpaka ŵakafike makora uko ŵakalutanga.

      8. Chifukwa wuli Paulosi wakawonga Chiuta wati “waŵawona” ŵabali?

      8 Nkhani iyi yikuti “Paulosi wakati [wawona ŵabali] wakawonga Chiuta na kukhwima mtima.” (Mil. 28:15) Enya, mpositole uyu wakakhozgeka na kusanguluskika wati wawona ŵabali ŵakutemweka aŵa, ndipo panji ŵanyake ŵa iwo wakwenera kuti wakaŵamanyanga. Chifukwa wuli Paulosi wakawonga Chiuta? Wakamanya kuti chitemwa chakujipata ntchimoza mwa vipambi cha mzimu. (Gal. 5:22) Mazuŵa ghano napo, mzimu utuŵa ukuchiska Ŵakhristu kuŵa ŵakujipeleka kovwira ŵanyawo na kusanguluska awo ŵali mu suzgo.—1 Tes. 5:11, 14.

      9. Kasi tingalongora wuli mzimu uwo ŵabali awo ŵakakumana na Paulosi ŵakaŵa nawo?

      9 Mwachiyelezgero, mzimu utuŵa ukuchiska ŵabali na ŵadumbu kupokelera ŵalaŵiliri ŵa dera, ŵamishonale, na ŵateŵeti ŵanyake ŵanyengozose, awo ŵanandi ŵajinora vinthu vinandi kuti ŵateŵetere Yehova mwakukwana. Jifumbani kuti: ‘Kasi ningachita vinandi na kovwirapo para mulaŵiliri wa dera wafika pa mpingo, nga kumupokelera iyo na muwoli wake usange ngwakutora? Kasi ningapanga ndondomeko kuti nizakende nawo lumoza mu uteŵeti?’ Para mwachita nthena, mutumbikikenge chomene. Mwachiyelezgero, ghanaghanirani chimwemwe icho ŵabali ŵa ku Romu ŵakaŵa nacho apo ŵakategherezganga kwa Paulosi na ŵanyake awo wakaŵa nawo apo ŵakalongosoranga vinthu vinyake vyakukhozga ivyo vikaŵachitikira.—Mil. 15:3, 4.

      “Kulikose Ŵanthu Ŵakuyowoya Viheni” (Milimo 28:16-22)

      10. Kasi vinthu vikaŵa wuli kwa Paulosi ku Romu, ndipo mpositole uyu wakachita vichi wati wafika waka?

      10 Paumaliro, gulu ili lati lafika mu Romu, “Paulosi ŵakamuzomerezga kukhala yekha na msilikari uyo wakamulindanga.” (Mil. 28:16) Ŵakayidi awo ŵajalirika mu nyumba, ŵakaŵakakanga simbi kwa mulinda wawo mwakuti ŵaleke kuchimbira. Nangauli vikaŵa nthena, Paulosi wakaŵa mupharazgi wa Ufumu, ndipo wakaleka yayi kupharazga chifukwa cha kukakika na simbi. Ntheura wati wapumura mazuŵa ghatatu pera, wakachema ŵanalume ŵalara ŵa Ŵayuda mu Romu mwakuti wajilongosore na kuchitira ukaboni.

      11, 12. Apo wakayowoyanga na Ŵayuda ŵanyake, kasi Paulosi wakayezga wuli kumazga sankho lililose ilo ŵakwenera kuti ŵakaŵa nalo?

      11 Paulosi wakati: “Mwaŵabali, nkhapelekeka nga ni kayidi kufuma ku Yerusalemu mu mawoko gha Ŵaroma, kweni ŵanthu ŵakwithu nindaŵanangirepo kalikose panji kuswa malango gha ŵasekuru ŵithu. Ndipo Ŵaroma ŵakati ŵafumbisiska, ŵakakhumbanga kunifwatura pakuti nkhaŵavya mulandu wakwenelera nyifwa. Ŵayuda ŵakati ŵakana, nkhachichizgika kupempha kwiza kwa Kesare, kweni nkhaŵa na khumbo lakuti nikake mtundu wane yayi.”—Mil. 28:17-19.

      12 Pakuchema Ŵayuda awo ŵakamupulikizganga kuti “mwaŵabali,” Paulosi wakakhumbanga kusanga fundo iyo wose ŵangakolerana ndiposo wakatonda sankho lililose ilo ŵakwenera kuti ŵakaŵa nalo. (1 Kor. 9:20) Wakalongoraso kuti wakiza ku malo agha kuti wasuske Ŵayuda ŵanyake yayi, kweni chifukwa cha apilu iyo wakachita kwa Kesare. Ndipouli, nkhani yakuti Paulosi wachita apilu yikaŵa yachilendo ku Ŵayuda ŵa mu Romu. (Mil. 28:21) Chifukwa wuli Ŵayuda ŵa ku Yudeya ŵakatondeka kumanyiska ŵanyawo nkhani iyi? Buku linyake likuti: “Boti ilo Paulosi wakakwera likwenera kuti likaŵa lakwamba kufika ku Italiya nyengo yakuzizima yati yajumphapo, ndipo ŵanthu ŵakutumika na Ŵayuda kufuma ku Yerusalemu ŵakaŵa kuti ŵandafike ku Romu. Kweniso pakaŵavya kalata yakulongosora vya nkhani iyi.”

      13, 14. Kasi Paulosi wakambiska wuli nkhani ya Ufumu, ndipo ise tingamuyezga wuli?

      13 Paulosi wakambiska nkhani ya Ufumu ndipo wakayowoya mazgu agho wakamanya kuti Ŵayuda aŵa ŵanganweka nagho. Wakati: “Lekani nkhapempha kuti niwonane namwe na kuyowoya namwe. Nakakika na matcheni agha chifukwa cha chigomezgo cha Israyeli.” (Mil. 28:20) Chigomezgo ichi chikathembanga pa Mesiya na Ufumu wake, nga umo mpingo Wachikhristu ukapharazgiranga. Ŵalara ŵa Ŵayuda ŵakazgora kuti: “Tikuwona kuti ntchakwenelera kupulika kwa iwe maghanoghano ghako, pakuti tikumanya kuti kulikose ŵanthu ŵakuyowoya viheni vya gulu lakugaluka ili.”—Mil. 28:22.

      14 Para tikupharazga makani ghawemi, tingayezga Paulosi na kuyowoya fundo zakuti munthu waghanaghanirepo panji kufumba mafumbo agho ghangawovwira kuti ŵategherezgi ŵanweke na nkhani iyo tikuyowoya. Masachizgo ghawemi gha umo tingachitira ghakusangika mu mabuku nga Kukambitsirana za m’Malemba, Sangani Chandulo na Sukulu ya Uteŵeti wa Chiuta kweniso la Jipelekani pa Kuŵazga na Kusambizga. Kasi imwe mukugwiliskira ntchito makora mabuku ghakovwira pa kusambira Baibolo agha?

      Chakuwonerapo pa Nkhani ya “Kuchitira Ukaboni Mwakukwana” (Milimo 28:23-29)

      15. Kasi tingayezga wuli nthowa zinayi izo Paulosi wakagwiliskira ntchito pa kuchitira ukaboni?

      15 Pa zuŵa ilo ŵakapangana, Ŵayuda “ŵakiza mu unandi” ku malo agho Paulosi wakakhalanga. Paulosi wakaŵalongosolera vinthu “kwamba mulenji m’paka mise, wakaŵalongosolera nkhani iyi na kuchitira ukaboni mwakukwana vya Ufumu wa Chiuta. Wakayowoyaso fundo zakukopa zakukhwaskana na Yesu kufuma mu Dango la Mozesi na ivyo Ntchimi zikalemba.” (Mil. 28:23) Ukaboni uwo Paulosi wakapeleka ntchakuwonerapo mu nthowa zinayi. Yakwamba, fundo yake yikuru yikaŵa Ufumu wa Chiuta. Yachiŵiri, “wakayowoyaso fundo zakukopa” kuti waŵafike pa mtima ŵategherezgi ŵake. Yachitatu, wakadumbirana nawo kufuma mu Malemba. Yachinayi, wakalongora mtima wakujipeleka, ndipo wakapharazga “kwamba mulenji m’paka mise.” Ichi ntchiyelezgero chiwemi chomene kwa ise. Kasi chikachitika ntchivichi? “Ŵanyake ŵakamba kugomezga,” apo ŵanyake ŵakagomezga yayi. Luka wakalemba kuti pakaŵa kugaŵikana, ndipo ŵanthu “ŵakamba kufumapo.”—Mil. 28:24, 25a.

      16-18. Chifukwa wuli Paulosi wakazizwa yayi kuti Ŵayuda ŵa ku Romu ŵ ŵakakana uthenga wake, ndipo ise tikwenera kujipulika wuli para ŵanthu ŵakana uthenga withu?

      16 Paulosi wakazizwa yayi na umo Ŵayuda ŵakachitira apa, chifukwa Baibolo likayowoyerathu kweniso vikamuchitikirapo kale. (Mil. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Ntheura pakuyowoya na ŵanthu ŵanonono mtima awo ŵakafumangapo, Paulosi wakati: “Mzimu utuŵa ukayowoya unenesko kwizira mwa ntchimi Yesaya ku ŵasekuru ŵinu, ukati, ‘luta ku ŵanthu aŵa na kuyowoya kuti: ‘Kupulika, mupulikenge kweni kupulikiska chara. Ndipo kulaŵiska, mulaŵiskenge kweni kuwona chara. Pakuti mtima wa ŵanthu aŵa wakulungara.’” (Mil. 28:25b-27) Mu chiyowoyero chakwambilira, lizgu lakuti ‘kukulungara likayowoyanga za mtima uwo ukaŵa “wa mafuta ghanandi,” icho chingatondeska uthenga wa Ufumu kunjira mwa munthu. (Mil. 28:27) Ichi ntchachitima chomene.

      17 Paumaliro, Paulosi wakati ŵamitundu ŵapulikirenge kweni Ŵayuda ŵapulikirenge yayi. (Mil. 28:28; Sal. 67:2; Yes. 11:10) Enya, Paulosi wakayowoya na mazaza pa nkhani iyi, chifukwa chakuti wakawona Ŵamitundu ŵanandi awo ŵakapulikira uthenga wa Ufumu.—Mil. 13:48; 14:27.

      18 Nga ni Paulosi, tileke kukhuŵara para ŵanthu ŵakukana makani ghawemi. Nakuti tikumanya kuti mbanthu ŵachoko waka awo ŵayisangenge nthowa yakuya ku umoyo. (Mat. 7:13, 14) Kweniso para ŵanthu ŵa maghanoghano ghakwenelera ŵakolerana nase pa kusopa kwaunenesko, tikondwenge na kuŵapokelera na mtima wose.—Luka 15:7.

      “Wakaŵapharazgiranga vya Ufumu wa Chiuta” (Milimo 28:30, 31)

      19. Kasi Paulosi wakgwiliskira wuli ntchito nyengo mwamahara apo ŵakamujalira mu nyumba?

      19 Luka wakamalizga buku la Milimo na mazgu ghakukhozga chomene, wakati: “[Paulosi] wakakhala vyaka vyose viŵiri mu nyumba yake ya lenti, ndipo wakaŵapokeleranga makora wose awo ŵakizanga kwa iyo. Wakaŵapharazgiranga vya Ufumu wa Chiuta na kuŵasambizga vya Fumu Yesu Khristu na wanangwa ukuru wakuyowoya, kwambura chakujandizga.” (Mil. 28:30, 31) Paulosi wakaŵa chakuwonerapo chiwemi nadi pa nkhani ya kupokelera ŵalendo, chipulikano, na mwamphu.

      20, 21. Zunurani ŵanthu ŵanyake awo ŵakasanga chandulo na uteŵeti wa Paulosi mu Romu.

      20 Yumoza mwa ŵanthu awo Paulosi wakaŵapokelera wakaŵa Onesimo, muzga uyo wakachimbira ku Kolose. Paulosi wakawovwira Onesimo kuŵa Mkhristu, ndipo wakati Onesimo wakazgoka “mubali wane wakugomezgeka na wakutemweka.” Nakuti Paulosi wakalongosora vya Onesimo kuti “mwana wane” uyo “nazgoka wiske.” (Kol. 4:9; Filim. 10-12) Paulosi wakwenera kuti wakakhozgeka chomene na Onesimo.a

      21 Kweniso ŵanthu ŵanyake ŵakasanga chandulo na ivyo Paulosi wakachita. Iyo wakalembera Ŵafilipi kuti: “Ivyo vyanichitikira vyawovwira kuthandazga makani ghawemi. Ŵasilikari wose ŵa Themba na ŵanyake wose ŵakumanya kuti nili kukakika chifukwa cha Khristu. Chifukwa chakuti nili kukakika mu jele, ŵabali ŵanandi mu Fumu ŵakulongora chikanga chomene ndipo ŵakuyowoya mazgu gha Chiuta kwambura wofi.”—Fil. 1:12-14.

      22. Kasi Paulosi wakasangirapo mwaŵi wuli apo wakakakika ku Romu?

      22 Apo wakakakika mu Romu, Paulosi wakasangirapo mwaŵi wa kulemba makalata ghakuzirwa agho sono ntchigaŵa cha Malemba Ghachigiriki Ghachikhristu.b Makalata agha ghakhozga chomene Ŵakhritu ŵakwambilira awo Paulosi wakaŵalembera. Mazuŵa ghano napo tikhukhozgeka chomene na ulongozgi uwo Paulosi wakalemba mu kalata ghake.—2 Tim. 3:16, 17.

      MAKALATA GHANKHONDI AGHO PAULOSI WAKALEMBA APO WAKAŴA MU JELE KAKWAMBA KU ROMU

      Makalata ghankhondi agho mpositole Paulosi wakalemba, wakaghalemba apo wakaŵa mu jele kakwamba ku Romu cha mu 60-61 C.E. Mu kalata iyo wakalembera Filimoni, mkhristu munyake, Paulosi wakalongosora kuti Onesimo, muzga wa Filimoni uyo wakachimbira wakazgoka Mkhristu. Paulosi wakaŵa dada wa Onesimo mwauzimu ndipo wakamuwezgera kwa mwenecho muzga uyu, uyo pakwamba wakaŵa “wawakawaka.”—Filim. 10-12, 16.

      Mu kalata iyo wakalembera Ŵakolose, Paulosi wakayowoya kuti Onesimo wakafuma “pakati” pawo. (Kol. 4:9) Onesimo na Mkhristu munyake Tikiko, ŵakaŵa na mwaŵi wa kupeleka makalata ghaŵiri agho ghazunulika, kweniso iyo Paulosi wakalembera Ŵaefeso.—Efe. 6:21.

      Apo wakalemberanga Ŵafilipi, Paulosi wakayowoya kuti wakaŵa “wakukakika mu jele” ndipo wakayowoyaso za umoyo wa Epafurodito, uyo wakayegha kalata iyi. Ŵafilipi ŵakatuma Epafurodito kuti wakawovwirenge Paulosi. Kweni Epafurodito wakalwara chomene pafupi kufwa. Kweniso wakasuzgika maghanoghano chifukwa chakuti Ŵafilipi ŵakapulika kuti “wakalwara.” Ntheura Paulosi wakaŵaphalira kuti ŵatemwenge chomene “ŵanthu ŵanthena.”—Fil. 1:7; 2:25-30.

      Kalata ya ku Ŵahebere wakalemberanga Ŵakhristu Ŵachihebere awo ŵakaŵa mu Yudeya. Nangauli kalata iyi yikuzunura yayi uyo wakalemba, kweni ukaboni ukulongora kuti wakaŵa Paulosi. Umo yikalembekera yikulongora kuti Paulosi ndiyo wakalemba. Paulosi wakatumizga monire ku ŵabali apo wakaŵa ku Italiya, ndipo wakazunurapo Timote uyo wakaŵa nayo ku Romu.— Fil. 1:1; Kol. 1:1; Filim. 1; Heb. 13:23, 24.

      23, 24. Nga ni Paulosi, kasi ntchivichi chikovwira Ŵakhristu ŵanandi mazuŵa ghano kulutilira kuŵa ŵakukondwa na kupharazga nangauli ŵajalirika mu jele chifukwa cha chipulikano chawo?

      23 Pa nyengo iyo wakafwatulikiranga, iyo yindazunulike mu buku la Milimo, Paulosi wakaŵa kuti wakhala vyaka vinayi mu jele, viŵiri mu Kesareya ndiposo viŵiri mu Romu.c (Mil. 23:35; 24:27) Kweni wakalutilira kukondwa na kuchita vyose ivyo wangafiska pakuteŵetera Chiuta. Mazuŵa ghano napo ŵateŵeti ŵa Yehova ŵanandi ŵakujalirika mu jele chifukwa cha chipulikano chawo, kweni ŵakulutilira kukondwa ndipo ŵakupharazga. Wonani ivyo vikachitikira Adolfo wa ku Spain, uyo wakajalirika mu jele chifukwa cha kuleka kunjilirapo pa vya charu. Mulinda wa jele munyake wakati: “Tikuzizwa nawe. Takuchitira viheni vinandi chomene, ndipo tichali kukuchitira, kweni ukumwemwetera chomene na kuyowoya mazgu ghawemi kwa ise.”

      24 Nyengo yikati yajumphapo, ŵakamugomezga chomene Adolfo mwakuti mulyango wa gadi ilo wakaŵamo ŵakajalanga yayi. Ŵasilikari ŵakizanga na kumufumba vya mu Baibolo. Yumoza wa ŵalinda wakanjiranga mu gadi ilo mukaŵa Adolfo kukaŵazga Baibolo, apo Adolfo wakalingizgangako ŵasilikari ŵanyake. Ntheura kayidi ndiyo “wakalindanga” msilikari. Mphanyi nase tasambirako kanthu ku Ŵakaboni ŵakugomezgeka aŵa na kulongora ‘chikanga na ŵakuyowoya mazgu gha Chiuta kwambura wofi,’ visuzge viti wuli.

      25, 26. Kasi ni uchimi wuli wakuzizwiska uwo mpositole Paulosi wakawona kuti ukufiskika mu vyaka pafupifupi 30 kufuma apo ukayowoyekera, ndipo vikuyana wuli na ivyo vikuchitika mazuŵa ghano?

      25 Buku la Milimo likumalizga na fundo yakukondweska chomene. Mpositole wa Khristu uyu nangauli wakakakika, kweni ‘wakapharazganga ufumu wa Chiuta’ ku ŵanthu wose awo ŵakizanga kuzakamuwona. Mu mutu wakwamba, tikuŵazga za mulimo uwo Yesu wakapa ŵalondezgi ŵake, apo wakati: “Muzamupokera nkhongono para mzimu utuŵa wiza pa imwe, ndipo muzamuŵa ŵakaboni ŵane mu Yerusalemu, mu Yudeya mose na Samariya, na ku vigaŵa vyakutali chomene vya charu chapasi.” (Mil. 1:8) Pakati pajumpha vyaka pafupifupi 30, uthenga wa Ufumu ukapharazgika “mu chilengiwa chose kusi ku mtambo.”d (Kol. 1:23) Uwu mbukaboni wakukhorweska wa nkhongono ya mzimu wa Chiuta.—Zek. 4:6.

      26 Mazuŵa ghano, mzimu uwu wakhozga ŵabali ŵa Khristu awo ŵachalipo, pamoza na ŵanyawo ŵa “mberere zinyake,” kulutilira “kuchitira ukaboni mwakukwana vya ufumu wa Chiuta” mu vyaru vyakujumpha 230. (Yoh. 10:16; Mil. 28:23) Kasi imwe mukuchitako mwakukwana mulimo uwu?

      UMOYO WA PAULOSI PAMANYUMA PA CHAKA CHA 61 C.E.

      Cha mu 61 C.E., Paulosi wakawonekera panthazi pa Themba Nero, ilo likwenera kuti likamusanga wambura mulandu. Kufuma apo, tikumanya vinandi yayi vya mpositole uyu. Usange wakaluta nadi ku Sipeni nga umo wakakhumbiranga, ndikuti pakaŵa pa nyengo iyi. (Rom. 15:28) Cha mu 95 C.E., Clement wa ku Romu wakalemba kuti Paulosi wakenda ‘kumphepete chomene cha kumanjiliro gha dazi.’

      Mu makalata ghatatu, agho ni Timote wakwamba na wachiŵiri kweniso Tito, agho Paulosi wakalemba wati wafwatulika mu jele, ghakulongora kuti Paulosi wakaluta ku Kerete, Makedoniya, Nikapoli, na Trowa. (1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:13; Tito 1:5; 3:12) Panji kukaŵa ku Nikapoli, ku Girisi, uko wakakakikaso. Kwali ndimo vikaŵira kwali yayi, kweni cha mu 65 C.E., wakajalirikaso mu jele ku Romu. Ndipouli, pa nyengo iyi Nero wakamuchitira lusungu yayi. Nadi, kuyana na Tacitus wakulemba mdauko Wachiroma, moto ukati wotcha msumba mu 64 C.E., Nero wakapusikizgira Ŵakhristu na kwambiska nthambuzgo yikuru.

      Mu kalata yachiŵiri iyo wakalembera Timote, Paulosi wakaŵa pafupi kukomeka, ndipo wakapempha Timote na Mariko kuti ŵalute kwa iyo mwaluŵiro. Luka na Onesiforo ŵakwenera kuwokengeka chomene chifukwa cha chikanga icho ŵakalongora, ŵakaŵika umoyo wawo pa ngozi kuti ŵakakhozge Paulosi. (2 Tim. 1:16, 17; 4:6-9, 11) Nadi, para munthu wazomera pakweru kuti ni Mkhristu, wakaŵanga pa ngozi ya kukakika na kukomeka mwankhaza chomene. Paulosi wakwenera kuti wakakomeka chifukwa cha chipulikano chake wati walemba waka kalata yaumaliro kwa Timote cha mu 65 C.E. Vikulongora kuti Nero wakafwa nyifwa yiheni pati pajumpha vyaka pafupifupi vitatu kufuma apo Paulosi wakomekera.

      MAKANI GHAWEMI “GHAKAPHARAZGIKA MU CHILENGIWA CHOSE”

      Cha mu 61 C.E., apo mpositole Paulosi wakaŵa kayidi mu Romu, wakalemba kuti “makani ghawemi . . . ghakapharazgika mu chilengiwa chose kusi ku mtambo.” (Kol. 1:23) Kasi tikwenera kughapulikiska wuli mazgu agha?

      Vikuwoneka kuti Paulosi wakalongosoranga mwachisanisani umo “makani ghawemi” ghakathandazgikira. Mwachiyelezgero, m’ma 500 B.C.E, Alekizanda Mukuru wakapoka vyaru vya ku Asia mpaka ku mphaka za India. Mu 55 B.C.E., Kesare Julius wakathereska Britain, ndipo Kilaudiyo wakapoka chigaŵa cha kumwera kwa chirwa ichi, wakachizgora kuŵa chigaŵa cha Uthemba wa Romu mu 43 C.E. Vyaru vya ku Far East navyo vikamanyikwanga, chifukwa ndiko kukafumanga salu za siliki.

      Kasi makani ghawemi ghakaŵa kuti ghapharazgika ku Britain, China, na vyaru vya ku Far East? Vikuwoneka kuti ndimo vikaŵira yayi. Apo Paulosi wakalembanga kalata ku Ŵakolose, wakaŵa kuti wandafiske chilato icho wakaŵa nacho, icho wakayowoya cha mu 56 C.E., chakuti wakapharazge ku Sipeni, chigaŵa icho pa nyengo iyo chikaŵa kuti chindapaharazgikeko. (Rom. 15:20, 23, 24) Ndipouli, kuzakafika mu 61 C.E., uthenga wa Ufumu ukafika mu vigaŵa vinandi. Nangauli ukaŵa kuti undafike ku vigaŵa vinyake, kweni ukathandazgika mu vikaya vinandi vya Ŵayuda na awo ŵakang’anamukira ku Chiyuda awo ŵakabatizika pa Pentekoste 33 C.E., kweniso ku vyaru ivyo ŵapositole ŵa Yesu ŵakafikako.—Mil. 2:1, 8-11, 41, 42.

      a Paulosi wakakhumbanga kuti Onesimo wakhalenge nayo, kweni mphanyi wakaswa dango la Ŵaroma kweniso wanangwa wa fumu ya Onesimo, Filemone uyo wakaŵa Mkhristu. Ntheura Onesimo wakawelera kwa Filemone, ndipo pakuluta wakayegha kalata kufuma kwa Paulosi iyo yikachiskanga Filemone kuti wamupokelere makora Onesimo, nga mubali wauzimu.— Filim. 13-19.

      b Wonani bokosi lakuti “Makalata Ghankhondi Agho Paulosi Wakalemba Apo Wakaŵa mu Jele Kakwamba ku Romu.”

      c Wonani bokosi lakuti “Umoyo wa Paulosi Pamanyuma pa Chaka cha 61 C.E.”

      d Wonani bokosi lakuti “Makani Ghawemi ‘Ghakapharazgika mu Chilengiwa Chose.’”

Mabuku gha Chitumbuka (1982-2023)
Fumani
Njirani
  • Chitumbuka
  • Tumizgani
  • Ivyo Mukukhumba
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Malango
  • Phangano
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Njirani
Tumizgani