Kasi Pali Munyake Uyo Wakupangiska Viheni Vyose?

MULARA wa ŵasilikari ŵa wupu wa United Nations ku Rwanda wakati: “Nkhakorana casa na Dyabulosi.” Wakayowoya mazgu agha wati wakumbuka umo ŵakatondekera kumazga nkhondo iyo yikacitikanga mu caru ca Rwanda mu cilimika ca 1994. Pakuyowoya za vivulupi ivyo vikacitikanga mu nyengo iyo, munthu munyake wakati: “Para wacalipo uyo wakukana kuti Satana waliko, wakumane nane ku dindi ilo muli kusungika ŵanthu ŵanandi ku Rwanda.” Kasi viheni vyose ivi wakupangiska nadi ni Dyabulosi?

Ŵanthu ŵanandi ŵakugomezga yayi kuti mungelo muheni ndiyo wakupangiska vivulupi na nkhaza. Ŵanandi ŵakughanaghana kuti cifukwa cikuru ico viheni vikucitikira nchakuti ŵanthu ŵali kubabika na khumbo lakucita vinthu viheni. Ŵanyake ŵakughanaghana kuti pali kagulu kanyake ka ŵasambazi na ŵamazaza ako kapusika ŵanthu kwa vilimika vinandi kuti ŵacitenge vinthu viheni mwakuti kawusenge ndiko caru cose capasi. Kweniso pali ŵanji awo ŵakuyowoya kuti maboma na ŵalongozgi ndiwo ŵakupangiska viheni vyose ivyo ŵakuviwona.

Kasi imwe mukugomezga kuti ni njani wakupangiska viheni vyose? Cifukwa wuli nkhaza, kukomana, na masuzgo ghanyake vyathandazgika comene mu caru mazuŵa ghano nangauli ŵanthu ŵakuyezgayezga kuti ŵavimazge? Cifukwa wuli ŵanthu ŵakucitira dala viheni nangauli ŵakucenjezgeka kanandi waka? Kasi pali munyake uyo wakupangiska vyose ivi? Kasi caru cili mu mawoko gha njani comenecomene? Mungazizwa para mungamanya zgoro lake.

Ni Njani Comenecomene Uyo Wakuwusa Caru?

PANJI mundakumanepo na ŵalongozgi ŵa vigeŵenga. Pakuti mundakumanepo nawo, kasi cikung’anamura kuti kulije? Ŵalongozgi ŵa vigeŵenga ŵakumanya kujibisa kuti ŵaleke kumanyikwa ndipo nyengo zinyake ŵangalongozga vigeŵenga vinyawo nanga ŵangaŵa mu jele. Kweni para tikuŵazga mu manyuzipepara vyakukhwaskana na minkhwala yakuzweteska wongo, uhule, ndiposo kwiba na kuguliska ŵanthu, tikumanya kuti ŵalongozgi ŵa vigeŵenga ŵaliko nadi. Tikumanya kuti ŵaliko cifukwa cakuti tikuwona viheni ivyo ŵakucitira ŵanthu.

Baibolo, ilo ni Mazgu gha Ciuta, likuyowoya kuti Satana waliko nadi. Nga umo vikucitira vigeŵenga, nayo wakucita “vimanyikwiro vyautesi,” na ‘upusikizgi wambura urunji’ mwakuti khumbo lake lifiskike. Nakuti Baibolo likuti: “Iyomwene wakujizgora mungelo wa ungweru.” (2 Ŵatesalonika 2:9, 10; 2 Ŵakorinte 11:14) Tikumanya kuti Dyabulosi waliko nadi cifukwa tikuwona vimanyikwiro vyake. Kweni ŵanthu ŵanandi cikuŵaŵira cakusuzga kugomezga kuti mungelo muheni uyu waliko nadi. Pambere tindasande vinandi ivyo Baibolo likuyowoya vyakukhwaskana na Dyabulosi, tiyeni tiwone dankha vigomezgo na maghanoghano ghautesi agho ghakutondeska ŵanthu kugomezga kuti Dyabulosi waliko nadi.

◼ “Cifukwa wuli Ciuta wacitemwa wakalenga Dyabulosi?” Pakuti Baibolo likuyowoya kuti Ciuta ni muwemi na wakufikapo, cingaŵa cambura kupulikikwa kughanaghana kuti wangalenga cilengiwa ciheni na cankhaza. Fundo njakuti Baibolo likuyowoyapo yayi kuti Ciuta wali kulenga cilengiwa canthena. Kweni likuyowoya kuti: “Ndiye Jalawe, mulimo wake ngwakufikapo; pakuti nthowa zake zose ndi urunji. Ciuta wa nenesko na wambura kwananga, Iye ndi urunji ndipo ngwakunyoloka.”—Duteronome 32:4; Salmo 5:4.

Sono tiyeni tiwone fundo iyi: Kasi munthu wakufikapo wangasankha kucita cinthu ciheni? Ciuta wakalenga ŵanthu na ŵangelo nga ni mashini ghambura kughanaghana yayi, kweni wali kuŵapa wanangwa wakuti ŵasankhenge ivyo ŵakukhumba kucita. Ntheura munthu panji mungelo uyo ngwakufikapo wangasankha kucita ciwemi panji ciheni.

Cingaŵa cambura kupulikikwa kuti Ciuta waŵape ŵanthu na ŵangelo wanangwa wa kusankha na kwambaso kuŵakanizga kucita viheni usange ŵasankha kucita nthena. Yesu wakayowoya kuti Dyabulosi wakagwiliskira nchito uheni wanangwa wa kusankha apo wakati, Dyabulosi ‘wakalutilira yayi kwima mu unenesko.’ (Yohane 8:44) Fundo iyi yikulongolerathu kuti uyo wakazgoka Dyabulosi, pakwamba wakaŵa mungelo wakufikapo, ndipo pa nyengo yinyake ‘wakimapo mu unenesko.’a Yehova Ciuta wakalenga ŵanthu na ŵangelo kuti ŵaŵe wanangwa wa kusankha cifukwa wakuŵatemwa na kuŵagomezga.—Wonani bokosi la mutu wakuti: “Kasi Munthu Wakufikapo Wangananga?” pa peji 6.

◼ “Dyabulosi ni muteŵeti wa Ciuta” Ŵanji ŵakuti Baibolo likuyowoya fundo iyi mu buku la Job. Buku linyake lakulongosora Baibolo likuyaniska mazgu ghakuti Dyabulosi ‘wakayingangayinganga mu caru,’ na mulimo wa mphaci za ku Peresiya, izo zikatumikanga ku vyaru vinyake na kuzakapeleka lipoti kwa themba lawo. (Job 1:7) Kweni usange Dyabulosi wakaŵa nadi muteŵeti wa Ciuta, cifukwa wuli wakeneranga kulongosora kwa Ciuta kuti “ndafumira mu kuyingayinga mu caru”? Baibolo likulongora kuti Dyabulosi ni muteŵeti wa Ciuta yayi, ndipo buku la Job likumucema kuti Satana, kung’anamura kuti “Wakususka.” Mazgu agha ghakulongora kuti ni Mulwani mukuru wa Ciuta. (Job 1:6) Kasi fundo yakuti Dyabulosi ni muteŵeti wa Ciuta yikamba pawuli ndipo yikafuma nkhu?

Mu nyengo iyo Cikhristu cikambiranga, mabuku gha vidokoni nga ni “Book of Jubilees” na “Common Rule” agho ghakalembeka na ŵanthu ŵakugaluka, ghakalongosora kuti Dyabulosi wakukolerana comene na Ciuta ndipo wakucita khumbo la Ciuta. Mu buku lake lakuti Mephistopheles, J. B. Russell, uyo ngwakumanya za mdauko, wakayowoya kuti Martin Luther wakawonanga kuti Dyabulosi nchilwero ca Ciuta, wali “nga nchigelo cakuphatilira makuni panji jembe ilo wakulimira munda wake.” Russell wakati, apa fundo njakuti “jembe likusangwa comene para likulima vikota,” kweni para likulima likuŵa mu mawoko gha Ciuta wankhongonozose, ntheura likufiska khumbo la Ciuta. Pamanyuma, msambizgi wa vyacisopa wa ku France zina lake John Calvin wakakolerana naco cisambizgo ca Luther. Kweni cisambizgo ici cikakhuŵazga ŵanthu ŵanandi cifukwa ŵakawonanga kuti mbwenu Ciuta ni murunji yayi. Cifukwa wuli Ciuta wacitemwa wakuzomerezga waka yayi kuti viheni vicitikenge kweni wakucita kukhumba kuti vicitikenge? (Yakobe 1:13) Cisambizgo ici pamoza na vinthu viheni ivyo vikacitika mu vilimika vya m’ma 1900, vyatondeska ŵanthu ŵanandi kugomezga kuti Ciuta na Dyabulosi ŵaliko.

◼ “Dyabulosi ngwanadi yayi kweni ni mtima wa munthu” Para tingati Dyabulosi ni maghanoghano waka ghaheni gha mu mtima wa munthu, mbwenu mavesi ghanyake gha mu Baibolo ghaŵenge ghakusuzga kughapulikiska. Mwaciyelezgero, kasi pa Job 2:3-6, Ciuta wakadumbiskananga na njani? Kasi wakayowoyanga na maghanoghano ghaheni agho ghakaŵa mu mtima wa Yobu, panji wakayowoyanga yekha? Kweniso, kasi Ciuta wakalumbanga mtima wakunyoloka wa Yobu ndipo pa nyengo yimozamoza wakazomerezga kuti Yobu wayezgeke na maghanoghano ghaheni? Para tingayowoya kuti Ciuta wangacita nthena, mbwenu ndikuti Baibolo likuteta apo likuti “mwa Iye mulije ubendezi.” (Salmo 92:15) Nakuti Ciuta wakakana ‘kunyoloska woko lake’ kuti wapweteke Yobu. Nchakuwonekerathu kuti Dyabulosi ni maghanoghano waka ghaheni yayi panji maghanoghano ghaheni gha Ciuta. Dyabulosi nchilengiwa cauzimu ico cikajizgora cekha kuŵa Mulwani wa Ciuta.

Kasi Caru Cili mu Mawoko gha Njani Comenecomene?

Mazuŵa ghano ŵanandi ŵakuwona kuti ni vyacikale kugomezga kuti Dyabulosi waliko nadi. Padera pa fundo yakuti Dyabulosi ndiyo wakupangiska viheni, palije fundo zinyake zakukhorweska zakulongosora uyo wakucitiska viheni. Nakuti fundo yakuti Dyabulosi kulije yapangiska ŵanthu ŵanandi kukana Ciuta na makhaliro ghawemi.

Munthu munyake wakulemba ndakatulo, uyo wakaŵako mu vilimika vya m’ma 1800, zina lake Charles-Pierre Baudelaire, wakati “nthowa yikuru iyo Dyabulosi wakutipusikira njakuti tigomezgenge kuti iyo kulije.” Pakuti Dyabulosi wakujibisa kuti waliko, wapangiska ŵanthu kuti ŵakayikirenge kuti Ciuta waliko. Para Dyabulosi kulije, asi ndikuti ni Ciuta wakupangiska viheni? Nakuti ivi ndivyo Dyabulosi wakukhumba kuti ŵanthu ŵagomezgenge.

Nga ni mulongozgi wa vigeŵenga, Dyabulosi nayo wakujibisa mwakuti wafiske ivyo wakukhumba. Kasi wakukhumba vici? Baibolo likuzgora kuti: “Ciuta wa mgonezi uno wabulumutizga maghanoghano gha ŵambura kugomezga, kuti kungweluka kwa makani ghawemi ghaucindami ghakuyowoya vya Khristu, uyo nchikozgo ca Ciuta, kuleke kuŵala pa iwo.”—2 Ŵakorinte 4:4.

Kweni paliso fumbo linyake lakuzirwa. Kasi Ciuta wazamucita nayo wuli Dyabulosi mweneuyo wakupangiska viheni vyose mwacibisibisi? Fumbo ili likuzgoreka mu nkhani yakulondezgapo.

[Mazgu ghamusi]

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 5]

Kasi Dyabulosi ni muteŵeti wa Ciuta panji wakususka Ciuta?

[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 6]

Kasi Munthu Wakufikapo Wangananga?

Fundo yakuti Ciuta wakalenga ŵanthu na ŵangelo ŵakufikapo yikung’anamura kuti ŵangaleka kunanga yayi. Nangauli Adamu wakalengeka wakufikapo, kweni wakeneranga yayi kucita vinthu vinyake. Mwaciyelezgero, waryenge vinthu vyakubinkha, malibwe, panji makuni mphanyi wakalwara. Wakwerenge pakaneng’aneng’a na kujiponya pasi mphanyi wakafwa panji kujipweteka.

Mwakuyana waka, palije munthu panji mungelo uyo wangaleka kusuzgika para watondeka kulondezga malango gha Ciuta. Lekani para munthu panji mungelo wagwiliskira nchito uheni wanangwa wa kusankha, wakukaŵa yayi kubuda panji kwananga.—Genesis 1:29; Mateyu 4:4.

Muwusi wa Caru Wavumbukwa

ZUŴA linyake Yesu wakaphalira ŵanthu kuti: “Muwusi wa caru ici waponyekenge kuwaro.” Pamanyuma wakatiso ‘muwusi wa caru walije mazaza pa iyo’ ndipo “muwusi wa caru cino weruzgika.” (Yohane 12:31; 14:30; 16:11) Kasi apa Yesu wakanenanga njani?

Para tikuwona ivyo Yesu wakayowoya vyakukhwaskana na “muwusi wa caru cino,” nchakuwonekerathu kuti wakanenanga Yehova Ciuta yayi. Ipo “muwusi wa caru ici” ninjani? Kasi ‘waponyekenge wuli kuwaro,’ ndipo kasi “weruzgika” wuli?

“Muwusi wa Caru Ici” Wajivumbura Yekha

Nga umo mulongozgi wa vigeŵenga kanandi wakujithumbwira na mazaza ghake, ndimoso wakacitira Dyabulosi apo wakayezganga Yesu, Mwana wa Ciuta. Satana wakati walongora Yesu “maufumu ghose gha caru,” wakamupempha kuti: “Nikupenge mazaza ghose agha na ucindami wake, cifukwa ghali kupelekeka kwa ine, ndipo uyo nakhumba nkhumupa. Ntheura iwe, usange unganisopa panthazi pane, ghose ghaŵenge ghako.”—Luka 4:5-7.

Usange Dyabulosi ni maghanoghano waka ghaheni nga umo ŵanji ŵakuyowoyera, kasi mphanyi ici cikaŵa ciyezgo nadi? Kasi Yesu wakayezgekanga na maghanoghano ghaheni panji na ivyo wakenjerwanga navyo wakati wabapatizika? Para ni nthena, cifukwa wuli kukayowoyeka kuti “mwa iyo mulije kwananga”? (1 Yohane 3:5) Yesu wakasuska yayi kuti Dyabulosi wali na mazaza pa ŵanthu, nakuti iyo wakakhozgera fundo iyi apo wakati Dyabulosi ni “muwusi wa caru,” ‘ngwakukoma’ ndiposo ‘ni mutesi.’—Yohane 14:30; 8:44.

Vilimika vyakujumpha 60 kufuma apo Dyabulosi wakayezgera Khristu, mpositole Yohane wakakumbuska Ŵakhristu za nkhongono iyo Dyabulosi wali nayo. Wakati: “Caru cose cikugona mu nkhongono za muheni.” Yohane wakatiso muheni uyu “wakupuluska caru cose.” (1 Yohane 5:19; Uvumbuzi 12:9) Apa nchakuwonekerathu kuti Baibolo likuyowoya kuti cilengiwa cauzimu ndico ni “muwusi wa caru.” Kweni kasi mazaza ghake ghali wuli pa ŵanthu?

Muwusi wa Caru Wakugaŵirako Nkhongono Awo Ŵakumulondezga

Apo mpositole Paulosi wakalongosoranga za nkhondo ya cipulikano iyo Ŵakhristu ŵakurwa, wakayowoyerathu za ŵalwani ŵakofya comene awo ŵakwenera kulimbana nawo. Wakalemba kuti: “Tikulimbana na ndopa na thupi cara, kweni na maboma, na ŵamazaza, na ŵawusi ŵa caru ca cisi ici, ndiposo mawumba gha mizimu yiheni mu malo ghakucanya.” (Ŵaefeso 6:12) Ntheura, kulimbana uku kuti tikulimbana na ŵanthu yayi, cifukwa “tikulimbana na ndopa na thupi cara,” kweni na “mawumba gha mizimu yiheni.”

Mwakuyana na kang’anamuliro ka Mabaibolo ghanandi, mazgu ghakuti “mawumba gha mizimu yiheni” ghakuyowoya za maghanoghano ghaheni yayi, kweni vilengiwa vyankhongono vyauzimu ivyo ni viheni. Mu Tumbuka Bible mazgu agha ghali kulembeka kuti “vita vya mzimu vya uheni mu vyakucanya.” Ntheura Dyabulosi wakulongora nkhongono zake kwizira mu ŵangelo ŵakugaluka, awo ŵakaleka “malo ghawo ghakwenelera kukhalako” kucanya.—Yuda 6.

Ucimi uwo uli mu buku la Daniel ukuyowoya umo “ŵawusi ŵa caru” aŵa ŵalongolera mazaza ghawo pa caru capasi kwambira mu nyengo zakale. Nchimi Daniyeli yikafipira mtima Ŵayuda ŵanyake awo mu cilimika ca 537 B.C.E. ŵakawelera ku Yerusalemu kufuma ku wuzga ku Babuloni, ndipo yikaŵalombera kwa masabata ghatatu. Mungelo uyo Ciuta wakamutuma kuti wakakhozge nchimi iyi, wakayiphalira cifukwa ico wakacedwera. Wakati: “Karonga wa ufumu wa ku Persia wakimikana nane mazuŵa makumi ghaŵiri pacanya limoza.”—Daniel 10:2, 13.

Kasi ‘karonga wa Persia’ wakaŵa njani? Nchakuwonekerathu kuti mungelo wakayowoyanga za Sayirasi, Themba la Persia yayi, cifukwa pa nyengo iyi themba ili likacitiranga lusungu Daniyeli na ŵabali ŵake. Kweniso, kasi munthu wangimikana wuli na cilengiwa cauzimu kwa masabata ghatatu apo mungelo yumoza wakakoma ŵasilikari ŵakukwana 185,000 mu usiku umoza? (Yesaya 37:36) ‘Karonga wa Persia’ wankhaza uyu wakwenera kuti wakaŵa thenga la Dyabulosi, panji kuti ciŵanda ico cikapika mazaza pa Ufumu wa Persia. Mungelo wa Ciuta, wakayowoyaso kuti wamulwana na “karonga wa Persia” kweniso na ciŵanda cinyake ico ni “karonga wa Ŵagiriki.”—Daniel 10:20.

Pakuwona mavesi agha, kasi tingati ninjani wakuwusa caru? Mwakudumura pali nadi “ŵawusi ŵa caru” awo mbambura kuwoneka, awo ni viŵanda ivyo vikulongozgeka na mulara wawo, Satana Dyabulosi. Kasi cilato cawo nchivici?

Umo Muwusi wa Caru Wakulongolera Nkharo Yake Yeneco

Mu buku laumaliro la Uvumbuzi, mpositole Yohane wakayowoya umo Yesu, uyo ni Mikayeli mungelo mulara, wakathereskera Dyabulosi na viŵanda vyake. Wakayowoyaso vinthu vyakofya ivyo vicitikenge cifukwa cakuti Dyabulosi wali kucimbizgika kucanya. Tikuŵazga kuti: “Soka ku caru capasi . . . cifukwa Dyabulosi wakhilira pasi kwa imwe, wali na ukali ukuru, pakumanya kuti wali na nyengo yifupi.”—Uvumbuzi 12:9, 12.

Kasi Dyabulosi walongora wuli ukali wake ukuru? Para vinthu vyasuzga, vigeŵenga vikwendera fundo yakuti ‘ciwekociweko.’ Mwakuyana waka, Dyabulosi nayo pamoza na viŵanda vyake ŵakukhumba comene kuparanya caru capasi na vyose ivyo vilimo. Pakumanya kuti nyengo yake njicoko, Dyabulosi wakugwiliskira nchito mabizinesi ghakuru kuti wawuse ŵanthu wose. Ici capangiska kuti ŵanthu ŵaŵe na mzimu wakutemwa kuguragura vinthu ndipo mtima uwu wapangiska kuti ŵanthu ŵanange comene vinthu ivyo vili mu caru. Ivi vikupangiska kuti ŵanthu ŵakhalenge umoyo ufupi.—Uvumbuzi 11:18; 18:11-17.

Kwamba kale, Dyabulosi walongoraso mazaza ghake kwizira mu ŵandyali na visopa. Buku la Uvumbuzi likuyelezgera ŵandyali na cikoko ico Dyabulosi wacipa “mazaza ghakuru.” Likulongoraso kuti nchakukhozga soni kuti ŵavisopa ŵakoleranenge na ŵandyali ndipo likuti kucita nthena nchinthu cakuseluska cifukwa mbuzaghali pa maso pa Ciuta. (Uvumbuzi 13:2; 17:1, 2) Ghanaghanirani za ŵanthu ŵanandi awo ŵakomeka mu vilimika vinandi cifukwa ca nkhaza, wuzga, nkhondo, ndiposo kusankhana fuko. Kasi ungaŵa unenesko nadi kuti ŵanthu pa iwo ŵekha ŵangacitira ŵanyawo nkhaza zanthena? Panji kasi mawumba gha mizimu yiheni ndigho ghakuŵapangiska?

Baibolo likuyowoya mwambura kubisa uyo wakukhuŵilizga ŵalongozgi na maufumu ghankhongono gha pa caru capasi kuti ŵacitenge vinthu viheni. Kwali ŵanthu ŵakumanya panji yayi, kweni ŵakulongora nkharo ya muwusi wawo ndiposo ŵakwendera fundo yake yakuti ‘ciwekociweko.’ Kweni kasi ŵanthu ŵasuzgikenge kwa utali wuli na muwuso wa Dyabulosi?

Dyabulosi Wali Pafupi Kuparanyika

Milimo iyo Khristu wakacita apo wakaŵa pa caru capasi yikalongora kuti sonosono apa Dyabulosi na viŵanda vyake ŵaparanyikenge. Apo ŵasambiri ŵa Yesu ŵakayowoyanga umo ŵakafumiskira viŵanda mu ŵanthu, Yesu wakaŵaphalira kuti: “Nkhamba kuwona Satana wawa kale nga ni leza kufuma kucanya.” (Luka 10:18) Pakuyowoya mazgu agha, Yesu wakasangwanga na umo wazamuthereskera muwusi wa caru para wawelera kucanya kukaŵa Mikayeli mungelo mulara. (Uvumbuzi 12:7-9) Para tasanda makora maucimi gha mu Baibolo vikulongora kuti wakathereska Satana kucanya ca m’ma 1914.a

Kwambira cilimika ici, Dyabulosi wakumanya kuti wakhala na nyengo yicoko waka kuti waparanyike. Nangauli ‘caru cose cili mu mawoko ghake,’ ŵanthu ŵanandi mazuŵa ghano ŵandapusikike na ivyo wakuyezgayezga kucita kuti waŵawusenge. Baibolo lajura maso ghawo ndipo ŵakumanya njomba zake zose. (2 Ŵakorinte 2:11) Ŵaŵika cigomezgo mu mazgu gha Paulosi agho wakalembera Ŵakhristu ŵanyake, ghakuti: “Ciuta, uyo wakupeleka mtende wazamung’anyira pasi Satana ku malundi ghinu sonosono.”b—Ŵaroma 16:20.

Sonosono apa Dyabulosi waŵavyenge nkhongono. Mu muwuso wa Khristu, ŵanthu ŵarunji ŵazamuzgora caru capasi kuŵa paradiso. Kukomana, kutinkhana, na uryezi vyose vizamumara. Baibolo likuti, “vya kale ntha vikumbukikenge.” (Yesaya 65:17) Ŵanthu wose awo ŵakuleka kupusikika na muwusi wambura kuwoneka wa caru ici na mazaza ghake ŵazamuwombokwa nadi.

[Mazgu ghamusi]

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 9]

Mu muwuso wa Khristu, ŵanthu ŵarunji ŵazamuzgora caru capasi kuŵa paradiso