KASI MUKUMANYA?
Kasi Herode wakachita vichi pakuzengaso tempile mu Yerusalemu?
Solomoni wakazenga tempile ku Yerusalemu pa kaphiri ndipo wakazenga viliŵa kumafumiro gha dazi na kumanjiliro gha dazi. Herode wakakhumbanga kuti wazenge tempile lakutowa chomene kuluska ilo wakazenga Solomoni. Ntheura wakamba kulizengaso makora tempile ilo likaŵapo na kukuzgirako.
Ŵanthu ŵaluso awo Herode wakalemba ŵakasazgirako malo ghakuthambalara gha kumpoto kwa tempile. Kumwera, ŵakakuzgirako malo ghakutunthumuka na mamita 32. Ŵakaŵika vimalibwe na kuzenga chiliŵa chakukhozgera. Mu malo ghanyake, chiliŵa ichi chikakwera mamita 50.
Herode wakakhumba yayi kukwiyiska Ŵayuda panji kutimbanizga milimo na sembe pa tempile. Josephus, wakulemba mbiri, wakayowoya kuti Herode wakasambizga ŵasembe Ŵachiyuda ntchito ya kuzenga na ukalipentara mwakuti munthu wambura kuzomerezgeka waleke kunjira mu malo ghatuŵa.
Herode wakafwa, wakatondeka kumalizga ntchito iyo wakamba. Kuzakafika mu 30 C.E., pakajumpha vyaka 46 kufuma apo ntchito ya kuzengaso tempile yira yikambira. (Yohane 2:20) Agrippa wachiŵiri, muzukuru wa Herode ndiyo wakamalizga kuzengaso tempile lira m’ma 50 C.E.
Chifukwa wuli ŵanthu ŵa ku Melita ŵakatenge mpositole Paulosi ngwakukoma ŵanthu?
Chiuta mwanakazi wa urunji (kumazere) wakutimba chiuta wa nkhaza
Ŵanthu ŵanyake ŵa ku Melita ŵakwenera kuti ŵakenderanga chomene fundo za Ŵagiriki. Pulikani ivyo vikachitika ngalaŵa iyo Paulosi wakakwera yikati yabwangasuka pa Melita. Nkhani iyi yili mu buku la Milimo. Mpositole Paulosi wakathenya nkhuni kuti wapembe moto kuti ŵawothe. Wakati waŵika nkhuni pa moto, njoka yakufuma mu nkhuni yikamuluma na kudemelera ku woko lake. Ŵanthu ŵa ku Melita ŵakati ŵawona nthena, ŵakati: ‘Nadi, munthu uyu ngwakukoma ŵanthu, ndipo nangauli wapona pa nyanja, urunji ukuzomerezga chara kuti walutilire kuŵa wamoyo.’—Milimo 28:4.
Lizgu Lachigiriki ilo apa lili kung’anamulika kuti “urunji” ni “di’ke.” Lizgu ili likung’amura urunji uliwose. Kweni ku Ŵagiriki, Dike likaŵa zina la chiuta mwanakazi wakwimira urunji. Ŵakatenge chiuta uyu ndiyo wakalaŵiliranga vyakuchita vya ŵanthu kweniso ndiyo wakaphaliranga chiuta Zeusi nkhaza izo zikachitikanga mwakubisika mwakuti uyo wazichita walangike. Ntheura, buku linyake likuti panyake ŵanthu ŵa ku Melita ŵakatenge: ‘Nangauli Paulosi wapona pa nyanja, kweni chiuta mwanakazi Dike kwizira mwa njoka wamanya kuti ni muheni.’ Ŵanthu aŵa ŵakati ŵawona kuti Paulosi wakupwetekeka yayi ŵakasintha maghanoghano.