-
Kasi Chiuta Wakuti Wuli pa Nkhani ya Nkhondo?Gongwe la Mulinda—2015 | Novembala 1
-
-
NKHANI YA PA CHIKOPI
Kasi Chiuta Wakuti Wuli pa Nkhani ya Nkhondo?
Kasi imwe mungazgora wuli fumbo ili? Ŵanthu ŵanandi ŵakuti Chiuta wakuzomerezga kuti ŵanthu ŵalwenge nkhondo. Ŵakuti kale Chiuta wakatumanga ŵanthu awo ŵakamusopanga kuti ŵakarwe nkhondo. Nakuti nkhani iyi yilimo mu Baibolo. Kweni ŵanyake ŵakuti Yesu, Mwana wa Chiuta, wakasambizga ŵasambiri ŵake kuti ŵatemwenge ŵalwani ŵawo. (Mateyu 5:43, 44) Ntheura ŵakughanaghana kuti pasono Chiuta wakutinkha nkhondo.
Kasi imwe mukuti wuli? Kasi Chiuta wakuzomerezga kuti ŵanthu ŵalwenge nkhondo? Usange wakuzomerezga, kasi wakuŵa ku chigaŵa cha njani para ŵanthu ŵakutimbana? Mazgoro agho musangenge pa mafumbo agha ghamovwiraninge kuti mughanaghanireposo pa umo imwe mukuwonera nkhondo. Mukwenera kuti mungakondwa usange mungamanya kuti Chiuta wakuzomerezga nkhondo ndipo wali ku chigaŵa cha gulu ilo imwe mukutemwa. Chifukwa ntchakuti mukugomezga kuti gulu linu liwinenge nkhondo. Kweni mungajipulika wuli usange mwamanya kuti Chiuta wali ku chigaŵa cha gulu ilo imwe mukutinkha? Mukwenera kuti mungakwiya navyo.
Pali chinthu chinyake chakuzirwa chomene. Para mwamanya umo Chiuta wakuwonera nkhondo vingakhwaskaso umo imwe mukuwonera Chiuta. Ŵanthu ŵanandi chomene ŵakusuzgika chifukwa cha nkhondo izo ŵanthu ŵakurwa. Usange namwe njumoza wawo mukwenera kuti mukukhumba kusanga zgoro pa fumbo lakuti, Kasi Chiuta wakutemwa nkhondo na kuzomerezga kuti ŵanthu ŵasuzgikenge chifukwa cha nkhondo? Panji kasi walije navyo ntchito para ŵanthu ŵakusuzgika chifukwa cha nkhondo?
Mungazizwa kumanya kuti ivyo Baibolo likuyowoya vikupambana na ivyo ŵanthu ŵakughanaghana. Nakuti kwamba kale chomene m’paka sono Chiuta wandasinthe umo wakuwonera nkhondo. Tiyeni tiwone umo Chiuta wakawoneranga nkhondo kale chomene kweniso apo Yesu wakaŵa pa charu chapasi. Ichi chitovwirenge kumanya umo Chiuta wakuwonera nkhondo lero kweniso usange nkhondo ziŵengeko m’paka muyirayira.
-
-
Umo Chiuta Wakawoneranga Nkhondo Kale ChomeneGongwe la Mulinda—2015 | Novembala 1
-
-
NKHANI YA PA CHIKOPI | KASI CHIUTA WAKUTI WULI PA NKHANI YA NKHONDO?
Umo Chiuta Wakawoneranga Nkhondo Kale Chomene
Ŵaisrayeli ŵakaŵa ŵanthu ŵa Chiuta. Ŵanthu aŵa ŵakasuzgikanga chomene na Ŵaeguputo. Eguputo ukaŵa mtundu wankhongono chomene. Ŵaisrayeli ŵakalombanga Chiuta zuŵa na zuŵa kuti waŵathaske, kweni wakaŵathaska nyengo yeneyiyo yayi. (Exodus 1:13, 14) Ŵaisrayeli ŵakalindilira Chiuta vyaka vinandi kuti waŵathaske ku nkhaza za Ŵaeguputo. Paumaliro, nyengo ya Chiuta yakuti wachitepo kanthu yikakwana. (Exodus 3:7-10) Baibolo likutiphalira kuti Chiuta wakarwa nawo yekha Ŵaeguputo. Wakaŵapweteka na vilengo panji kuti miliri yinandi. Kufuma apo, wakabizga themba la Eguputo na ŵankhondo ŵake mu Nyanja Yiswesi. (Salmo 136:15) Yehova Chiuta wakalongora kuti wakaŵa ‘chinkhara cha nkhondo,’ kulwera ŵanthu ŵake.—Exodus 15:3, 4.
Chiuta wakarwa yekha nkhondo na Ŵaeguputo, ndipo ichi chikulongora kuti wakukanizgirathu yayi nkhondo. Nyengo zinyake wakazomerezganga ŵanthu ŵake Ŵaisrayeli kurwa nkhondo. Ulendo unyake wakaŵatuma kuti ŵakarwe na Ŵakenani, chifukwa chakuti ŵakaŵa ŵaheni chomene. (Duteronome 9:5; 20:17, 18) Wakatuma Davide themba la Israyeli kuti wakarwe nkhondo na Ŵafilisiti awo ŵakaŵasuzganga. Kweniso Chiuta wakamuphalira Davide umo wangalwera na kuwina nkhondo.—2 Samuel 5:17-25.
Nkhani za mu Baibolo izi zikutiphalira kuti para Chiuta wawona kuti Ŵaisrayeli chinthu chiheni chingaŵawira panji ŵakuyuzgika wakachitangapo kanthu. Wakazomerezganga kuti ŵarwe nkhondo mwakuti wavikilire ŵanthu ŵake kweniso kuti ŵaleke kutolera kusopa kwautesi. Kweni wonani fundo zitatu pa nkhondo izo Chiuta wakazomerezganga:
CHIUTA PERA NDIYO WAKAMANYANGA UYO WANGARWA NKHONDO. Nyengo yinyake Chiuta wakaphalira Ŵaisrayeli kuti: ‘Mwamukhumbikwira kurwa nkhondo chara.’ Chifukwa wuli? Chifukwa ntchakuti Chiuta ndiyo wakaŵalweranga. (2 Midauko 20:17; 32:7, 8) Nyengo zinandi wakaŵalweranga nkhondo ŵanthu ŵake nga umo tawonera kukwambilira kwa nkhani iyi. Kweni nyengo zinyake Chiuta wakatumanga ŵanthu ŵake Ŵaisrayeli kukarwa nkhondo. Wakaŵatuma kukarwa nkhondo kuti ŵapoke Charu cha Layizgano na kuchivikilira.—Duteronome 7:1, 2; Joshua 10:40.
CHIUTA PERA NDIYO WAKAMANYANGA NYENGO YAKULWERA NKHONDO. Ŵateŵeti ŵa Chiuta ŵakeneranga kulindilira m’paka nyengo yakuti Chiuta watimbire ŵanthu awo ŵakaŵasuzganga yikwane. Ŵakeneranga yayi kurwa nkhondo m’paka Chiuta wachite kuŵatuma. Kweni para ŵajiŵikamo na kuluta ku nkhondo, Chiuta wakaŵawovwiranga yayi. Nakuti Baibolo likutiphalira kuti nyengo yinyake Ŵaisrayeli ŵakaluta ku nkhondo kwambura Chiuta kuŵazomerezga, ndipo ŵakathereskeka.a
Nangauli Chiuta wakarwa nkhondo na Ŵakenani, kweni wakathaskapo ŵanyake, nga ni Rahabi na ŵabali ŵake
CHIUTA WAKUKONDWA YAYI PARA ŴANTHU ŴAKUFWA, NANGA ŴANGAŴA ŴAHENI. Yehova Chiuta ndiyo ntchisimi cha umoyo kweniso ndiyo wakalenga ŵanthu. (Salmo 36:9) Ntheura para wakuwona ŵanthu ŵakufwa wakukwenyelera. Kweni chachitima ntchakuti pali ŵanthu ŵanyake awo ŵakuyuzga ŵanyawo panji na kuŵakoma wuwo. (Salmo 37:12, 14) Ntheura nyengo zinyake Chiuta wakazomerezganga ŵanthu kurwa nkhondo na ŵaheni mwakuti uheni wanthena umare. Kweni pa vyaka vyose ivyo Chiuta wakazomerezgeranga Ŵaisrayeli kurwa nkhondo, iyo wakalekapo yayi kuŵa Chiuta ‘walusungu’ na ‘wambura kukalipa luŵiro’ ku ŵanthu awo ŵakasuzganga Ŵaisrayeli. (Salmo 86:15) Wakaŵapa dango Ŵaisrayeli lakuti para ŵakuluta kukarwa nkhondo na msumba unyake, ‘ŵakayowoye nawo dankha vya mtende.’ Ichi chikapelekanga mwaŵi ku ŵanthu ŵa msumba wura kuti ŵasinthe nthowa zawo kuti nkhondo paŵavye. (Duteronome 20:10-13) Ntheura Chiuta wakalongora kuti ‘wakukondwa chara na nyifwa ya muheni, kweni wakukhumba kuti muheni wasinthe nthowa yake na kuŵa wamoyo.’—Ezekiel 33:11, 14-16.b
Pa ivyo tadumbiskana, tingawona kuti kale chomene Chiuta wakazomerezganga nkhondo kuti wathaske ŵanthu ŵake ku uheni na kusuzgika. Kweni Chiuta yekha ndiyo wakamanyanga nyengo yakwenelera yakulwera nkhondo kweniso ŵanthu awo ŵakwenera kurwa. Kasi Chiuta wakakondwanga kurwa nkhondo na kuthiska ndopa? Yayi. Baibolo likulongora kuti iyo wakutinkha nkhaza. (Salmo 11:5) Kasi Chiuta wakasintha umo wakuwonera nkhondo apo Mwana wake, Yesu Khristu, wakaŵa pa charu chapasi?
a Nyengo yinyake, Ŵaisrayeli ŵakaluta kukarwa na Ŵaamaleki na Ŵakenani ndipo ŵakathereskeka. Chiuta wakaŵakanira kuluta ku nkhondo iyi. (Maŵazgo 14:41-45) Pakati pajumpha vyaka vinandi, Themba Yosiya likaluta ku nkhondo kwambura Chiuta kulizomerezga. Yosiya wakakomeka ku nkhondo yira.—2 Midauko 35:20-24.
b Apo Ŵaisrayeli ŵakarwanga nkhondo na Ŵakenani, ŵakayowoyapo nawo yayi vya mtende. Chifukwa wuli? Chifukwa ntchakuti Ŵakenani ŵakapika vyaka 400 kuti ŵasinthe nthowa zawo ziheni. Kweni pa nyengo iyo Ŵaisrayeli ŵakarwanga nawo nkhondo, Ŵakenani ŵakafika paheni chomene. (Genesis 15:13-16) Ntheura ŵakeneranga kuparanyikirathu. Kweni Ŵakenani ŵanyake awo ŵakasintha ŵakapona.—Joshua 6:25; 9:3-27.
-
-
Umo Chiuta Wakawoneranga Nkhondo mu Nyengo ya YesuGongwe la Mulinda—2015 | Novembala 1
-
-
NKHANI YA PA CHIKOPI | KASI CHIUTA WAKUTI WULI PA NKHANI YA NKHONDO?
Umo Chiuta Wakawoneranga Nkhondo mu Nyengo ya Yesu
Ŵayuda mu nyengo ya Yesu ŵakasuzgikanga chomene nga mbasekuru ŵawo. Nawo ŵakwenera kuti ŵakalombanga zuŵa na zuŵa kuti Chiuta waŵathaske ku nkhaza za boma la Ŵaroma. Kufuma apo, ŵakapulika kuti kwiza Yesu. Kasi iyo wakaŵa Mesiya uyo wakayowoyeka kuti wizenge? Ŵanthu ŵanandi ‘ŵakagomezganga kuti munthu uyu ndiyo wawomborenge Israyeli’ ku Ŵaroma. (Luka 24:21) Kweni wakaŵathaska yayi. Mu 70 C.E., Ŵaroma ŵakiza na kubwangandura Yerusalemu na tempile lake.
Kasi chikachitika ntchivichi? Kasi Chiuta wakalekerachi kulwera Ŵayuda, nga umo wakachitira kumasinda? Panji kasi wakalekerachi kuzomerezga Ŵayuda kurwa nkhondo mwakuti ŵajithaske? Kasi Chiuta wakasintha umo wakuwonera nkhondo? Yayi. Kweni Ŵayuda ndiwo ŵakasintha chomene. Ŵakakana Yesu, Mwana wa Chiuta. (Milimo 2:36) Ntheura nga ni mtundu, ubwezi wawo na Chiuta ukamara.—Mateyu 23:37, 38.
Chiuta wakaleka kuvikilira Ŵayuda na Charu chawo cha Layizgano. Kweniso Ŵayuda ŵakaŵa ŵakuti Chiuta wangaŵazomerezga kurwa nkhondo yayi panji kuŵavikilira. Yesu wakayowoya kale kuti Chiuta wawuskapo vitumbiko pa mtundu wa Israyeli na kupeleka ku mtundu unyake. Mtundu uphya uwu mu Baibolo ukuchemeka ‘Israyeli wa Chiuta.’ (Ŵagalatiya 6:16; Mateyu 21:43) Mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphazgika na mzimu ndiwo ni Israyeli wa Chiuta. Iwo ŵakaphalirika kuti: ‘Sono muli ŵanthu ŵa Chiuta.’—1 Petrosi 2:9, 10.
Pakuti Ŵakhristu aŵa ŵakaŵa ‘ŵanthu ŵa Chiuta,’ kasi Chiuta wakaŵalwera nkhondo mwakuti ŵathaskike ku nkhaza za Ŵaroma? Panji kasi wakaŵazomerezga kurwa nkhondo na awo ŵakaŵasuzganga? Yayi. Chifukwa wuli? Para mphakuti nkhondo yiŵeko, Chiuta pera ndiyo wakumanya nyengo yakulwera nkhondo iyo, nga umo nkhani iyo yajumpha yalongosolera. Chiuta wakaŵalwera yayi Ŵakhristu kweniso wakaŵazomerezga yayi kurwa nkhondo. Ichi chikulongora kuti yira yikaŵa nyengo yakuti Chiuta walwere nkhondo kufumiskapo uheni na nkhaza yayi.
Ntheura nga Mbaisrayeli ŵakale, Ŵakhristu ŵakeneranga kulindilira m’paka nyengo ya Chiuta yakuti wamazgire uheni na nkhaza yikwane. Kweni Chiuta wakaŵazomerezga yayi kurwa nkhondo na ŵalwani ŵawo. Yesu Khristu wakaŵaphalirapo kale fundo iyi apo wakasambizganga. Wakaŵatumapo yayi ŵasambiri ŵake kuti ŵarwenge nkhondo, kweni wakaŵaphalira kuti: “Lutilirani kutemwa ŵalwani ŵinu na kulombera awo ŵakumutambuzgani.” (Mateyu 5:44) Yesu wakayowoyerathu kuti ŵalwani ŵazamuwukira Yerusalemu ndipo wakaphalira ŵasambiri ŵake kuti ŵazakachimbire. Wakaŵaphalirapo yayi kuti ŵazakafore na kutimbana na ŵalwani. Ŵasambiri ŵakachimbira nadi.—Luka 21:20, 21.
Kweniso mpositole Paulosi wakalemba kuti: ‘Kuwezgera nduzga mwekha chara, pakuti kuli kulembeka kuti: “Yehova wakuti: ‘Nduzga ni zane, nizamuwezgera.’”’ (Ŵaroma 12:19) Apa Paulosi wakawerezgapo mazgu agho ghakalembeka kale pa Leviticus 19:18 na Duteronome 32:35. Nga umo tawonera mu nkhani iyo yajumpha, Chiuta wakawovwiranga ŵanthu ŵake pa nkhondo kuti wawezgere nduzga ŵalwani ŵawo. Ntheura mazgu gha Paulosi ghakulongora kuti Chiuta wandasinthe umo wakuwonera nkhondo. Mu nyengo ya Yesu, Chiuta wakawonanga nkhondo kuti ni nthowa yiwemi yakuwezgera nduzga pa ŵalwani ŵa ŵateŵeti ŵake na kumazga nkhaza na uheni. Kweni nga umo vikaŵira kale, Chiuta pera ndiyo wakumanya nyengo iyo nkhondo iyi yingaŵirako kweniso munthu uyo wangarwa.
Chiuta wakaŵazomerezga yayi Ŵakhristu kurwa nkhondo. Kweni lero ke? Kasi Chiuta wakuzomerezga ŵanthu ŵanyake kuti ŵarwenge nkhondo? Panji kasi iyi ni nyengo yakuti Chiuta wanjilirepo na kulwera ŵateŵeti ŵake? Kasi Chiuta wakuziwona wuli nkhondo mazuŵa ghano? Nkhani yakulondezgapo yikuzgora mafumbo agha.
-
-
Umo Chiuta Wakuwonera Nkhondo Mazuŵa GhanoGongwe la Mulinda—2015 | Novembala 1
-
-
NKHANI YA PA CHIKOPI | KASI CHIUTA WAKUTI WULI PA NKHANI YA NKHONDO?
Umo Chiuta Wakuwonera Nkhondo Mazuŵa Ghano
Lero ŵanthu ŵakusuzgika chomene. Ŵanandi ŵakulilira Chiuta kuti waŵawovwire ndipo ŵakukayika usange wovwiri uwu usangikenge. Kasi Chiuta wakupulika kulira kwawo? Kasi wakuti wuli na awo ŵakurwa nkhondo kuti ŵajithaske ku nkhaza? Kasi Chiuta wakukolerana nawo, na kuwona kuti ŵakuchita makora kurwa nkhondo?
Haramagedoni ndiyo yizamumazga nkhondo zose
Chakwamba, manyani fundo iyi: Chiuta nayo wakuwona umo ŵanthu ŵakusuzgikira mazuŵa ghano, ndipo wachitengepo kanthu. (Salmo 72:13, 14) Chiuta wakulayizga kwizira mu Mazgu ghake kuti awo ‘ŵakusuzgika ŵazamupumuzgika.’ Pawuli? ‘Apo Fumu Yesu yizamuvumbukwa kufuma kuchanya pamoza na ŵangelo ŵake ŵankhongono apo yizenge na nduzga pa awo ŵakumumanya yayi Chiuta na awo ŵakuleka kupulikira makani ghawemi ghakuyowoya vya Fumu yithu Yesu.’ (2 Ŵatesalonika 1:7, 8) Yesu wazamuvumbukwa kunthazi, pa ‘nkhondo ya zuŵa likuru la Chiuta Wankhongonozose,’ iyo yikuchemekaso Haramagedoni.—Uvumbuzi 16:14, 16.
Pa nyengo iyo, Chiuta wazamutuma Mwana wake, Yesu Khristu, na ŵangelo kuzakarwa nkhondo na ŵaheni. Ŵankhondo ŵakuchanya aŵa ndiwo ŵazamumazga nkhaza zose.—Yesaya 11:4; Uvumbuzi 19:11-16.
Chiuta wandasinthe umo wakuwonera nkhondo. Wachali kuwona nkhondo kuŵa nthowa yakumazgira nkhaza na uheni. Kweni Chiuta pera ndiyo wakumanya nyengo yakulwera nkhondo kweniso uyo wangarwako. Nga umo tawonera, Chiuta wakumanya kale kuti nkhondo yakumazgira uheni na kuwezgera nduzga awo ŵakuyuzga ŵanyawo yizamuŵako kunthazi. Kweniso wakumanya kuti Mwana wake, Yesu Khristu, ndiyo wazamurwa nkhondo iyi. Ichi chikung’anamura kuti Chiuta wakukondwa nazo yayi nkhondo izo ŵanthu ŵakurwa mazuŵa ghano, nanga ŵangaŵa na vifukwa vyakupulikikwa.
Wonani fundo iyi: Tiyelezgere kuti dada wafumapo pa nyumba, mbwenu ŵana ŵake ŵaŵiri, paukuru na unung’una, ŵakwamba kutimbana. Ŵanyamata aŵa ŵakuleka dankha kutimbana na kwimbira foni awiskewo. Yumoza wakuphalira awiske kuti munyake ndiyo wangwambiska mbembe, munyake yura wakuti munyake wamusuzganga. Waliyose wakudandawulira awiske. Ndipo waliyose wakugomezga kuti awiske ŵamovwirenge. Kweni dada yura wati waŵapulika wose, wakuŵaphalira kuti ŵaleke kutimbana, ŵalindilire kuti wazakamazge nkhani para wawelera ku nyumba. Ŵanyamata ŵara ŵakulekezga nadi kutimbana. Kweni pati pajumpha nyengo yichoko waka, ŵakwambaso kutimbana. Dada wati wawerako, wakuŵakalipira ŵana wose ŵaŵiri na kuŵalanga chifukwa cha kuleka kumupulikira.
Mazuŵa ghano, vyaru ivyo vikutimbana kanandi vikupempha Chiuta kuti wawovwirepo. Kweni Chiuta wakunjilirapo yayi pa nkhondo mazuŵa ghano. Mazgu ghake Baibolo ghakuti: “Kuwezgera munthu uheni pa uheni chara.” Kweniso ghakuti: ‘Kuwezgera nduzga mwekha yayi.’ (Ŵaroma 12:17, 19) Nakuti Chiuta wali kuyowoya kuti ŵanthu ‘ŵamulindilire mwakuzika’ kuti wachitepo kanthu. Ndipo wazamuchitapo nadi kanthu pa Haramagedoni. (Salmo 37:7) Para ŵanthu ŵakutondeka kulindilira Chiuta kuti wachitepo kanthu na kwamba kurwa nkhondo, Chiuta wakuŵawona kuti mbakujiŵikamo ndipo vikumukondweska yayi. Ntheura pa Haramagedoni Chiuta wazamulongora ukali wake na kumazga mphindano za ŵanthu. ‘Wazamulekeska nkhondo pa charu chose chapasi.’ (Salmo 46:9; Yesaya 34:2) Nadi, Haramagedoni ndiyo yizamumazga nkhondo zose.
Kumazga nkhondo ntchimoza mwa vinthu ivyo Ufumu wa Chiuta uzamuchita. Yesu wakayowoya vya ufumu uwu mu lurombo lwa fumu, wakati: ‘Ufumu winu wize. Khumbo linu lichitike pano pasi nga nkhuchanya.’ (Mateyu 6:10) Ufumu wa Chiuta uzamumazga nkhondo zose kweniso uzamuwuskapo uheni uwo ukwambiska nkhondo.a (Salmo 37:9, 10, 14, 15) Lekani ŵasambiri ŵa Yesu ŵakulindilira na kunweka kuzakapokera vitumbiko mu Ufumu wa Chiuta.—2 Petrosi 3:13.
Kasi tilindilirenge m’paka pawuli kuti Ufumu wa Chiuta uzakamazge masuzgo, nkhaza, na uheni? Mauchimi gha mu Baibolo agho ghakufiskika ghakulongora kuti tili mu “mazuŵa ghaumaliro” gha charu ichi. (2 Timote 3:1-5)b Sonosono apa, Ufumu wa Chiuta uzamumazga mazuŵa ghaumaliro agha pa nkhondo ya Haramagedoni.
Umo tawonera kale, awo ŵazamuparanyika pa nkhondo yaumaliro iyi mbanthu awo ŵakukana ‘kupulikira makani ghawemi ghakuyowoya vya Fumu yithu Yesu.’ (2 Ŵatesalonika 1:8) Kweni kumbukani kuti Chiuta wakukondwa yayi kuti ŵanthu ŵafwenge, nanga ŵangaŵa ŵaheni. (Ezekiel 33:11) Chiuta ‘wakukhumba yayi kuti munyake wazakaparanyike’ pa nkhondo yaumaliro iyi. Ntheura sono wawoneseska kuti makani ghawemi gha Fumu Yesu ‘ghakupharazgika mu charu chose chapasi kuti uŵe ukaboni ku mitundu yose’ pambere umaliro undize. (2 Petrosi 3:8, 9; Mateyu 24:14; 1 Timote 2:3, 4) Nadi, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakupharazga pa charu chose, kupeleka mwaŵi ku ŵanthu kuti ŵamanye Chiuta, ŵapulikire makani ghawemi gha Yesu, kweniso kuti nawo ŵazakaŵepo apo nkhondo kuzamuŵavya.
a Ufumu wa Chiuta uzamuwuskaposo nyifwa, iyo ni mulwani wakofya wa ŵanthu. Nga umo nkhani ya pa peji 16 yikulongosolera, Chiuta wazamuwuska ŵanthu ŵanandi awo ŵali kufwa, kusazgapo ŵanandi awo ŵali kukomeka pa nkhondo.
b Kuti mumanye vinandi vya mazuŵa ghaumaliro, wonani mutu 9 mu buku lakuti Kasi Baibolo Likusambizgachi Chomenechomene? lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
-