LAYIBULARE YA PA INTANETI ya Watchtower
Watchtower
LAYIBULARE YA PA INTANETI
Chitumbuka
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • MAUNGANO
  • Sayansi Yikutovwira
    Gongwe la Mulinda—2015 | Juni 1
    • Galimoto, GPS, setilayiti, ndege, wongo

      NKHANI YA PACHIKOPI | KASI TIKWENERA KUGOMEZGA CHOMENE SAYANSI M’MALO MWA BAIBOLO?

      Sayansi Yikutovwira

      Kasi sayansi ni vichi? Dikishonare yinyake yikuti sayansi ni masambiro gha vinthu vya chilengiwa. Pakusambira pakuŵa ntchito yikuru. Ŵakuyezgelera, kupima, kweniso ŵakuwoneseska ivyo vikuchitika. Pakutora masabata, myezi, panji vyaka kuti ŵasayansi ŵamanye vinthu. Nyengo zinyake ŵakuphyoka pawaka. Kweni nyengo zinyake ivyo ŵakusanga vikovwira ŵanthu. Tiyeni tiwone vinyake ivyo ŵasanga.

      Kampani yinyake ku Europe yili kupanga kapayipi kakumwera maji ako kakovwira munthu kuti waleke kulwara para wamwa maji ghaheni. Kapayipi aka kakovwira chomene para kwachitika masoka gha chilengiwa. Mu 2010, kakawovwira ŵanthu ku Haiti apo kukachitika chindindindi.

      Ŵasayansi ŵali kupayika masetilayiti mu mlengalenga agho ghakovwira madilayivara, ŵakwendeska ndege, ŵakwendeska sitima, na ŵanthu ŵanyake kuti ŵamanyenge uko ŵakuluta. Masetilayiti agha ghakuchemeka kuti GPS. Chifukwa cha masetilayiti agha, magalimoto ghanyake, mafoni, na makompyuta, ghakulongora mapu. Ivi vikovwira munthu kumanya uko wali na uko wakuluta.

      Mazuŵa ghano kuli mafoni, makompyuta, ndege, na Intaneti. Kweniso ŵasayansi ŵasanga nthowa zinandi zakuchizgira matenda. Ivi vikovwira chomene ŵanthu.

      KASI ŴASAYANSI ŴAKUMANYA VYOSE?

      Ŵasayansi ŵachali kusambira vinandi vya chilengiwa. Ŵanyake ŵakusambira vya nkhongono ya nyukiliya. Ŵanyake ŵakusambira umo vinthu vikaŵirako. Pakuti ŵakusambira vyakuwoneka na vyambura kuwoneka wuwo, ŵakuwona kuti Chiuta waŵengeko mphanyi ŵali kumusanga.

      Amir D. Aczel wakati: “Ŵasayansi ŵakugomezga kuti Chiuta kulije.” Wasayansi munyake wakati: “Kuyana na ivyo tasambira kweniso ivyo tasanga, palije ukaboni wakuti Chiuta waliko.” Ŵanyake ŵakuti ivyo Baibolo likuyowoya ni vidokoni waka kweniso ni nkhani zautesi.a

      Kweni fumbo ndakuti: Kasi ŵasayansi ŵakumanya vyose? Yayi. Steven Weinberg wakati: “Pali vinandi vyakuti tisambire, ndipo tingakwaniska yayi kumanya vyose.” Munyake wakati: “Vinyake tingavipulikiska yayi.” Wonani vinyake ivyo ŵasayansi ŵakuleka kupulikiska.

      • DNA

        Maselo ghakovwira kuti munthu waŵe na nkhongono kweniso kuti wakulenge. Kweni ŵasayansi ŵakumanya makora yayi umo vyose vikwendera.

      • Mwana wakuzanthiska bola

        Para munthu waponya kanthu muchanya kakuwelera pasi. Kweniso mwezi ukwenda mu nthowa yake para ukuzingilira charu. Vyose ivi vikuchitika chifukwa cha nkhongono ya kuguza iyo yili pa charu chapasi. Ŵasayansi ŵakupulikiska yayi umo nkhongono iyi yikugwilira ntchito.

      • Mlengalenga

        Ŵasayansi ŵali na makina ghankhongono ghakupimira vinthu, kweni para ŵakupima ŵakuwona vyose yayi.

      Chifukwa wuli ntchiwemi kumanya kuti vinyake ŵasayansi vikuŵatonda? Wasayansi munyake wakati: “Pakuti tikumanya vichoko waka, ipo tikwenera kulutilira kusambira.”

      Kasi tikwenera kugomezga chomene sayansi m’malo mwa Baibolo? Ŵasayansi ŵakuyezga nthowa zakupambanapambana kuti ŵamanye vinandi mu chilengiwa, kweni vikuŵatonda. Kasi ivyo ŵakuleka kuvipulikiska tingati ni vyambura ntchito? Kasi ni vyakuti tingavimanya yayi? Mu nyengo yakale ku Babuloni kukaŵa ŵanthu awo ŵakasandanga vya chilengiwa. Buku linyake likuti: “Ŵababuloni ŵakamanyanga vinandi yayi. Sono pajumpha vyaka pafupifupi 4,000, kweni ŵasayansi ŵamazuŵa ghano nawo ŵakumanya vinandi yayi.”—Encyclopedia Britannica.

      Waliyose wakwenera kusankha yekha ivyo wagomezgenge pa nkhani iyi. Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakulondezga ivyo Baibolo likuyowoya. Likuti: “Mahara ghinu ghamanyikwe ku ŵanthu wose.” (Ŵafilipi 4:5) Para namwe mungasanda, muwonenge kuti vinyake ivyo ŵasayansi ŵakusanga vikukolerana na ivyo vili mu Baibolo.

      a Ŵanthu ŵanyake ŵakugomezga yayi ivyo Baibolo likuyowoya chifukwa cha ivyo matchalitchi ghakusambizga. Matchalitchi ghanyake ghakusambizga kuti charu chapasi chikalengeka mu mazuŵa 6 gha maora 24. Wonani bokosi la mutu wakuti “Vinyake Ivyo Ŵasayansi Ŵasanga Vikukolerana na Ivyo Vili mu Baibolo.”

      Vinyake Ivyo Ŵasayansi Ŵasanga Vikukolerana na Ivyo Vili mu Baibolo

      Baibolo ni buku la sayansi yayi. Kweni awo ŵakalemba Baibolo, ŵali kulemba unenesko pa nkhani za sayansi. Vinyake ni ivi.

      • Mlengalenga

        Charu chikaŵako ni kale

        Ŵasayansi ŵanyake ŵakuti charu chapasi chili na vyaka pafupifupi 4 biliyoni. Ŵanyake ŵakuti kufuma apo nyenyezi na vinyake vya kuchanya vikaŵirako, pajumpha vyaka 13 panji 14 biliyoni. Visopa vinyake vikusambizga kuti charu chili na vyaka masauzandi ghachoko waka, kweni uwu mbutesi. Pa Genesis 1:1 pakuti: ‘Pakwamba, Chiuta wakalenga kuchanya na charu chapasi.’ Apa Baibolo lindayowoye deti. Ipo para ŵasayansi ŵakuti charu chikaŵako ni kale ŵakuteta yayi.

      • Mapiri, makuni, na maji

        Pakatora nyengo yitali kuti charu chilengeke

        Genesis chaputara 1, chikulongosora ivyo vikalengekanga pa “zuŵa.” Pa vyose ivyo vikalengeka, munthu wakaŵa waumaliro. Baibolo likuyowoya yayi kuti mazuŵa 6 ghakaŵa nyengo yitali wuli. Mazuŵa agha ghakaŵa gha maora 24 yayi, kweni nyengo yitali. Ntheura para ŵasayansi ŵangati pakatora nyengo yitali kuti charu chilengeke, ŵakuteta yayi.

      • Charu chapasi

        Charu chikulendera pambura kanthu

        Baibolo likuti charu chapasi chikulendera pambura kanthu. (Job 26:7) Ŵanthu ŵanyake ŵakuti chili pachanya pa zovu izo zimilira pa furu mukuru, kweni uwu mbutesi. Nicolaus Copernicus na Johannes Kepler, ŵakati pali nkhongono yambura kuwoneka iyo yikupangiska kuti charu chizingilirenge zuŵa. Isaac Newton wakalongosora umo nkhongono iyi yikovwilira charu chapasi na mapulaneti ghanyake kuti vizingilirenge zuŵa. Nkhongono iyi ndiyo yikovwira kuti charu chilenderenge pawaka.

      • Tuvibungu

        Kujivikilira ku matenda

        Buku la Leviticus likulongosora ivyo Ŵaisrayeli ŵakeneranga kuchita kuti ŵaleke kupirana matenda. Uyo wali na matenda ghakuti wangapirako ŵanyake, wakeneranga kukhala kwayekha. Pa Duteronome 23:12, 13, Ŵaisrayeli ŵakaŵaphalira kuti ŵakajovwirenge kuwaro kwa msasa. Munthu wakeneranga kujima na kuwundapo para wamara. M’ma 1800, ŵasayansi na madokotala ŵakabowozga kuti ivi ni vyakovwira chomene kuti munthu wajivikilire ku matenda.

      Ivyo Baibolo likuyowoya vikalembeka ni kale chomene. Kasi awo ŵakalemba Baibolo ŵakazimanya wuli fundo za sayansi? Chiuta ndiyo wakaŵawovwira. Baibolo likuti: ‘Pakuti umo mitambo yiliri kuchanya na charu, ntheura ndimo ziliri nthowa zane kuchanya kuluska zinu na maghanoghano ghane kuluska ghinu.’—Yesaya 55:9.

  • Ŵasayansi Ŵakumanya Vyose Yayi
    Gongwe la Mulinda—2015 | Juni 1
    • Wasayansi wakupima vinthu

      NKHANI YA PACHIKOPI | KASI TIKWENERA KUGOMEZGA CHOMENE SAYANSI M’MALO MWA BAIBOLO?

      Ŵasayansi Ŵakumanya Vyose Yayi

      Ŵasayansi ŵanandi ŵakugomezga kuti Chiuta kulije ndipo ŵali kulemba mabuku ghanandi pa nkhani iyi. Ŵanthu ŵanandi ŵakuŵazga mabuku agha, kweni ŵanyake ŵakukolerana navyo yayi. David Eagleman wakati: “Ŵanyake para ŵaŵazga mabuku agha ŵakugomezga kuti ŵasayansi ŵakumanya vyose, kweni ndimo viliri yayi. Ŵasayansi ŵanyake ŵakumanya kuti ŵangapuvya.”

      Wakuwona pa makina

      Ŵasayansi ŵali kupanga vinthu vinandi vyakovwira. Kweni pali vinyake ivyo ŵakubudiska. Isaac Newton wakaŵa wasayansi wamahara chomene. Wakalongosora umo nkhongono yambura kuwoneka yikovwilira kuti nyenyezi, charu chapasi, na mapulaneti ghanyake, vyendenge mu malo ghake para vikuzingilira zuŵa. Wakabowozga masamu agho ghakovwira pakupanga mapulogiramu gha pa kompyuta, kweniso ghakovwira awo ŵakuluta ku mwezi, na awo ŵakusambira vya nyukiliya. Kweni suzgo ndakuti Isaac Newton wakagomezganga vyamizimu. Wakakhumbanga kuzgora malibwe kuti ghaŵe golide.

      Vyaka 1,500 pambere Newton wandababike, Ptolemy wakasandanga mapulaneti na vinyake ivyo vili kuchanya kwambura vyakupimira. Kweniso wakamanyanga kujambura mapu. Kweni wakagomezganga kuti charu chapasi chili pakatikati pa mapulaneti ghanyake, kweni ndimo viliri yayi. Carl Sagan wakati: “Kwa vyaka 1,500, ŵanthu ŵakamanyanga kuti charu chili pakatikati pa mapulaneti. Uwu mbukaboni wakuti ŵasayansi ŵangabudiska.”

      Wasayansi wakuŵazga Baibolo

      Mazuŵa ghano napo ŵasayansi ŵakupuvya, ndipo vingachitika yayi kuti ŵamanye vyose. Paul Davies wakati: “Tingakwaniska yayi kumanya vyose vya mu chilengiwa.” Ntheura ŵasayansi awo ŵakuti ŵakumanya vyose ŵakuteta.

      Baibolo likutovwira chomene kuluska sayansi

      Baibolo likuti: ‘Wonani, utu nthuvigaŵa tuchoko twa mendero ghake; ivyo tikupulika vya iyo ni vichoko waka!’ (Job 26:14) Pali vinandi vyakuti ŵanthu ŵasambire. Baibolo likuti: ‘Nako nkhunyang’amira kwa usambazi na vinjeru na kumanya kwa Chiuta! Vyeruzgo vyake ni vyambura mapenjeko na nthowa zake zambura kubowozgeka!’​—Ŵaroma 11:33.

      Fundo Zakovwira Izo Zikusangika mu Baibolo Pera

      Ŵasayansi ŵakulongosora ivyo vili mu chilengiwa. Kweni ŵakutondeka kupeleka fundo izo zingawovwira ŵanthu kuŵa pamtende kweniso kuŵa na umoyo uwemi. Baibolo ndilo likovwira. Wonani fundo izi.

      • Kukanizga

        Kuti Nkhaza Zimare

        Wonani umoyo kuti ngwakuzirwa

        “Ungakomanga.”​—Exodus 20:13.

        “Waliyose uyo wakutinkha mbali wake ngwakukoma ŵanthu.”​—1 Yohane 3:15.

        Muŵe ŵamtende

        ‘Fumako ku uheni, chita uwemi. Penja chimango na kuchilondezga.’​—Salmo 34:14.

        ‘Chipambi cha urunji, mbuto yake yikuseŵeka mumtende chifukwa cha awo ŵakusungilira mtende.’​—Yakobe 3:18.

        Tinkhani nkhaza

        ‘Yehova wakusanda ŵarunji na ŵakwananga ndipo mzimu wake ukutinkha uyo wakutemwa nkhaza.’​—Salmo 11:5.

        Ungachitiranga sanji munthu wankhaza yayi nanga nkhusankha mendero ghake ghalighose, pakuti Yehova wakuseluka nayo munthu muryarya.​—Zintharika 3:31, 32.

      • Banja

        Kuti Muŵe Ŵakukondwa mu Banja

        Pulikirani ŵapapi

        ‘Mwaŵana, pulikirani ŵapapi ŵinu mu Fumu, pakuti uwu mburunji: “Chindika ŵawuso na ŵanyoko,” ilo ni languro lakwamba lakuŵa na layizgo: “Kuti vikuŵire makora nakuti ukhale nyengo yitali pa charu chapasi.”’​—Ŵaefeso 6:1-3.

        Sambizgani ŵana ŵinu

        “Mungakwiyiskanga ŵana ŵinu chara, kweni lutilirani kuŵalera mu kulanga na kuŵasambizga maghanoghano gha Yehova.”​—Ŵaefeso 6:4.

        “Mungaŵatoporanga mitima ŵana ŵinu chara, mwakuti ŵaleke kugongoweskeka.”​—Ŵakolose 3:21.

        Mfumu na muwoli ŵatemwanenge na kuchindikana

        ‘Waliyose payekha watemwenge muwoli wake umo wakujitemwera yekha; ndipo muwoli nayo wachindikenge chomene mfumu wake.’​—Ŵaefeso 5:33.

      • Khuni

        Kuti ŵanthu ŵaleke kunanga chilengiwa

        Chiuta wakaphalira ŵanthu awo ŵakananganga charu mu nyengo ya Ŵaisrayeli kuti: ‘Charu chafipiskika na ŵanthu awo ŵakukhalamo ndipo ŵasokwa.’ (Yesaya 24:5, 6) Chiuta wazamweruzga wose awo ŵakunanga charu. Baibolo likuti Chiuta wazamuparanya “awo ŵakunanga charu chapasi.”​— Uvumbuzi 11:18.

Mabuku gha Chitumbuka (1982-2023)
Fumani
Njirani
  • Chitumbuka
  • Tumizgani
  • Ivyo Mukukhumba
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Malango
  • Phangano
  • Privacy Settings
  • JW.ORG
  • Njirani
Tumizgani