Yehova Ni “Muvumbuzi wa Vyamucindindi”

‘Nkhwaunenesko kuti Ciuta winu ndi Ciuta wa ŵaciuta, Themba la mathemba, Muvumbuzi wa vyamucindindi.’—DAN. 2:47.

KASI MUNGAZGORA WULI?

Ni vinthu wuli vyakukhwaskana na munthazi ivyo Yehova wativumbulira?

Kasi mitu yakwambilira yinkhondi na umoza ya cikoko yikwimira vici?

Kasi pali kukolerana wuli pakati pa cikoko na cikozgo ico wakawona Nebukadinezara?

1, 2. Kasi Yehova wativumbulira vici, ndipo cifukwa wuli wacita nthena?

NI MABOMA ngani agho ghazamuŵa kuti ghakuwusa apo Ufumu wa Ciuta uzamuparanyira maufumu gha ŵanthu? Zgoro la fumbo ili tikulimanya ndipo uyo wali kutivumbulira ni Yehova Ciuta, “Muvumbuzi wa vyamucindindi.” Wakutovwira kumanya maboma agha kwizirwa mwa nchimi Daniyeli na mpositole Yohane.

² Yehova wakavumbulira ŵanalume aŵa mboniwoni za vikoko vyakupambanapambana. Wakaphaliraso Daniyeli ng’anamuro la loto la cikozgo cikuru ca visulo vyakupambanapambana. Yehova wakawoneseska kuti nkhani izi zalembeka na kusungika mu Baibolo mwakuti tisange nazo candulo. (Rom. 15:4) Wakacita nthena kuti wakhozge cigomezgo cithu cakuti sonosono apa Ufumu wake uzamuteketa mauthemba ghose gha ŵanthu.—Dan. 2:44.

3. Kuti tipulikiske makora maucimi, kasi tikwenera kumanya dankha vici, ndipo cifukwa wuli?

³ Ivyo Daniyeli na Yohane ŵakalemba vikuvumbura mauthemba ghankhondi na ghatatu gha ŵanthu, kweniso vikulongora ndondomeko ya mauthemba agha. Ndipouli, tingapulikiska makora maucimi agha pekha para tingamanya ng’anamuro la ucimi wakwamba wa mu Baibolo. Cifukwa wuli? Cifukwa pa ucimi uwu ndipo pajintha fundo yikuru ya Baibolo. Uli nga ni cingwe ico pakupayikika maucimi ghanyake ghose.

MPHAPU YA NJOKA NDIPOSO CIKOKO

4. Mbanjani ŵakupanga mphapu ya mwanakazi, ndipo kasi mphapu iyi yizamucita vici?

⁴ Satana wakati wagaluska waka ŵanthu mu munda wa Edeni, Yehova wakalayizga kuti “mwanakazi” waŵenge na “mphapu.”a (Ŵazgani Genesis 3:15.) Para nyengo yajumphapo, mphapu iyi yizamubwanya mutu wa njoka, iyo ni Satana. Pamanyuma Yehova wakavumbura kuti mphapu iyi yizamufumira mwa Abrahamu, mtundu wa Israyeli, mu fuko la Yuda, ndiposo mu mbumba ya Themba Davide. (Gen. 22:15-18; 49:10; Sal. 89:3, 4; Luka 1:30-33) Cigaŵa cakwamba ca mphapu iyi ni Yesu Khristu. (Gal. 3:16) Cigaŵa caciŵiri ca mphapu iyi Mbakhristu ŵakuphakazgika. (Gal. 3:26-29) Yesu na ŵakuphakazgika aŵa ŵakupanga Ufumu wa Ciuta. Ciuta wazamugwiliskira nchito Ufumu uwu pakuparanya Satana.—Luka 12:32; Rom. 16:20.

5, 6. (a) Kasi ni mauthemba ghalinga ghakurughakuru agho Daniyeli na Yohane ŵakaghalongosora? (b) Kasi mitu ya cikoko ca mu buku la Uvumbuzi yikwimira vici?

⁵ Ucimi wakwamba uwo ukapelekekera mu Edeni ukayowoyaso kuti Satana nayo wazamuŵa na “mphapu.” Mphapu yake yizamutinkha mphapu ya mwanakazi. Kasi mbanjani ŵakupanga mphapu ya njoka? Ni wose awo ŵakutinkha Ciuta nga umo Satana wakucitira ndipo ŵakususka ŵanthu ŵa Ciuta. Kwambira kale, Satana wakunozga mphapu yake mu maboma ghakupambanapambana gha ndyali, panji maufumu. (Luka 4:5, 6) Ndipouli, ni maufumu ghacoko waka agho vyakucita vyawo vyakhwaska comene ŵanthu ŵa Ciuta, Ŵaisrayeli panji mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphakazgika. Cifukwa wuli fundo iyi njakuzirwa comene? Cifukwa yikulongora cifukwa ico mboniwoni za Daniyeli na Yohane zikulongosolera vya mauthemba ghakuru ghankhondi na ghatatu pera.

⁶ Cadera mu 96 C.E., Yesu wakalongora Yohane mboniwoni zinandi. (Uvu. 1:1) Mu mboniwoni yimoza, Yohane wakawona cikoko cikwimilira pa mcenga wa nyanja. Cikoko ici cikwimira Dyabulosi. (Ŵazgani Uvumbuzi 13:1, 2.) Yohane wakawonaso cikoko cinyake cakuzizwiska cikufumira mu nyanja ndipo cikapokera mazaza ghakuru kufuma kwa Dyabulosi. Pamanyuma mungelo wakaphalira Yohane kuti mitu yinkhondi na yiŵiri ya cikoko ciswesi, ico nchikozgo ca cikoko ca pa Uvumbuzi 13:1, yikwimira “mathemba ghankhondi na ghaŵiri,” panji kuti maboma. (Uvu. 13:1, 14, 15; 17:3, 9, 10) Pa nyengo iyo Yohane wakalemberanga buku la Uvumbuzi, mathemba ghankhondi ghakaŵa kuti ghawa kale, limoza likawusanga, ndipo limoza likaŵa kuti “lindize.” Kasi mathemba panji kuti mauthemba gha pa caru cose agha tingaghamanya wuli? Tiyeni tiwone mutu uliwose wa cikoko ico cikuyowoyeka mu buku la Uvumbuzi. Tiwonengeso umo ivyo Daniyeli wakalemba vilimika mahandiredi ghanandi kumasinda pambere mauthemba agha ghandaŵeko, vikulongosolera mauthemba agha.

MITU YIŴIRI YAKWAMBA NI EGUPUTO NA ASIRIYA

7. Kasi mutu wakwamba ukwimira vici, ndipo cifukwa wuli?

⁷ Mutu wakwamba wa cikoko ukwimira Eguputo. Cifukwa wuli? Cifukwa Eguputo ukaŵa uthemba wakwamba ukuru uwo ukatinkhanga ŵanthu ŵa Ciuta. Mphapu ya Abrahamu iyo mukafuma mphapu ya mwanakazi yikandana comene mu Eguputo. Pamanyuma Ŵaeguputo ŵakamba kutambuzga Ŵaisrayeli. Satana wakakhumbanga kuti waparanye ŵanthu ŵa Ciuta wose pambere mphapu yindize. Wakacita wuli nthena? Wakakhuŵilizga Faro kuti wakome ŵana ŵanalume wose ŵa Israyeli. Yehova wakanjirapo ndipo wakaponoska ŵanthu ŵake ku wuzga ku Eguputo. (Ex. 1:15-20; 14:13) Pamanyuma Ciuta wakaŵika Ŵaisrayeli mu Caru ca Layizgano.

8. Kasi mutu waciŵiri ukwimira vici, ndipo kasi ukakhumbanga kucita vici?

⁸ Mutu waciŵiri wa cikoko ukwimira Asiriya. Uthemba wankhongono uwu nawo ukakhumbanga kuparanya ŵanthu wose ŵa Ciuta. Mbunenesko kuti Yehova wakagwiliskira nchito Ŵaasiriya kuti walange mafuko khumi gha Israyeli cifukwa cakuti ghakasopanga vikozgo ndiposo ghakagaluka. Ndipouli, Ŵaasiriya ŵakawukiraso Yerusalemu. Cilato ca Satana cikwenera kuti cikaŵa cakuti waparanye mzere wa mafumu uwo ukalongozgeranga kwa Yesu. Ni Yehova yayi uyo wakaŵatuma kuti ŵacite nthena, ndipo mwamunthondwe wakathaska ŵanthu ŵake ŵakugomezgeka mwa kuparanya ŵalwani aŵa.—2 Mathe. 19:32-35; Yes. 10:5, 6, 12-15.

MUTU WACITATU NI BABULONI

9, 10. (a) Kasi Yehova wakazomerezga Ŵababuloni kuti ŵacite vici? (b) Kuti ucimi ufiskike, ni vinthu wuli ivyo vikeneranga kucitika?

⁹ Mutu wacitatu wa cikoko ico Yohane wakawona ukwimira uthemba uwo cinyina cake cikaŵa msumba wa Babuloni. Yehova wakazomerezga kuti Ŵababuloni ŵaparanye Yerusalemu na kutolera ŵanthu ŵake ku wuzga. Pambere ivi vindacitike, Yehova wakacenjezga dankha Ŵaisrayeli ŵakugaluka kuti Ŵababuloni ŵazamuŵaparanya. (2 Mathe. 20:16-18) Wakayowoyerathu kuti mzere wa mathemba agho ghakayowoyeka kuti ghakakhalanga pa “citengo ca uthemba wa Yehova” mu Yerusalemu uzamufumiskikapo. (1 Mid. 29:23) Ndipouli, Yehova wakalayizgaso kuti mwana wa Themba Davide, uyo wakaŵa “mweneco,” wizenge na kupoka mazaza.—Ezek. 21:25-27.

¹⁰ Ucimi unyake ukayowoya kuti Ŵayuda ŵazamuŵa kuti ŵacali kusopera mu tempile mu Yerusalemu pa nyengo iyo Mesiya, panji Wakuphakazgika wazamwizira. (Dan. 9:24-27) Ucimi unyake uwo ukalembeka pambere Ŵaisrayeli ŵandatolekere ku wuzga ku Babuloni, ukayowoya kuti munthu uyu wazamubabikira mu Betehelemu. (Mika 5:2) Kuti maucimi agha ghafiskike, Ŵayuda ŵakeneranga kufwatuka ku wuzga na kuwelera ku caru cakwawo, na kuzengaso tempile. Kweni Ŵababuloni ŵakafwaturanga yayi ŵazga ŵawo. Kasi suzgo ili likate limarenge wuli? Yehova wakavumbulira nchimi zake umo wacitirenge.—Am. 3:7.

11. Kasi ni vinthu wuli vyakupambana ivyo vikwimira Uthemba wa Babuloni? (Wonani mazgu ghamusi.)

¹¹ Nchimi Daniyeli nayo yikatolekera ku wuzga ku Babuloni. (Dan. 1:1-6) Yehova wakayigwiliskira nchito kuti wavumbure mauthemba agho ghalondezgengepo para uthemba wa pa caru cose uwu wamara. Yehova wakavumbura vyamucindindi ivi kwizira mu vimanyikwiro vyakupambanapambana. Mwaciyelezgero, wakapangiska Themba la Babuloni, Nebukadinezara, kulota loto la cikozgo cikuru ico cikaŵa ca visulo vyakupambanapambana. (Ŵazgani Daniel 2:1, 19, 31-38.) Kwizira mwa Daniyeli, Yehova wakavumbura kuti mutu wa cikozgo wa golide ukimiranga Uthemba wa Babuloni.b Cifuwa na mawoko gha cikozgo vya siliva vikwimira uthemba wa pa caru cose uwo ukiza pamanyuma pa Babuloni. Kasi uthemba uwu ni ngu, ndipo ukacita nawo wuli ŵanthu ŵa Ciuta?

MUTU WACINAYI NI MEDI NA PERESIYA

12, 13. (a) Kasi Yehova wakavumbura vici vyakukhwaskana na kuthereskeka kwa Babuloni? (b) Cifukwa wuli mphake kuti mutu wacinayi wa cikoko ukwimira nadi Medi na Peresiya?

¹² Vilimika vyakujumpha 100 pambere Daniyeli wandaŵeko, kwizira mwa nchimi Yesaya, Yehova wakavumbura vinthu vinyake vyakukhwaskana na uthemba wa pa caru cose uwo uzamuthereska Babuloni. Yehova wakavumbura umo msumba wa Babuloni uzamuthereskekera kweniso zina la uyo wazamulongozga pakuthereska. Mulongozgi uyu wakaŵa Sayirasi, Muperesiya. (Yes. 44:28–45:2) Daniyeli wakawonaso mboniwoni zinyake ziŵiri zakukhwaskana na Uthemba wa pa Caru Cose wa Medi na Peresiya. Mu mboniwoni yinyake, uthemba uwu ukimilirika na cikoko panji kuti cinyama cakukozgana na nkhalamira ico cikakukumuka ku lwegha limoza. Cikaphalirika kuti ‘cirye nyama yinandi.’ (Dan. 7:5) Mu mboniwoni yinyake, Daniyeli wakawona mberere yanalume ya masengwe ghaŵiri iyo yikimiranga uthemba uwu.—Dan. 8:3, 20.

¹³ Yehova wakagwiliskira nchito Uthemba wa Medi na Peresiya kuti wafiske ucimi. Uthemba uwu ukathereska Babuloni na kuwezgera Ŵaisrayeli ku caru cawo. (2 Mid. 36:22, 23) Ndipouli, nyengo yikati yajumphapo, ufumu wenewuwu uwu ukakhala pacoko kuti uparanye ŵanthu wose ŵa Ciuta. Mu buku la Esther la mu Baibolo muli ciŵembu ico nduna yikuru ya Peresiya, zina lake Hamani yikanozga. Yikanozga ciŵembu cakuti Ŵayuda wose awo ŵakakhalanga mu Uthemba ukuru uwu wa Peresiya ŵakomeke, ndipo yikatema na deti wuwo lakukomera ŵanthu aŵa. Cifukwa cakuti Yehova wakanjilirapo lekani ŵanthu ŵake ŵakavikilirikaso ku mphapu ya Satana. (Est. 1:1-3; 3:8, 9; 8:3, 9-14) Ntheura mphake kuti mutu wacinayi wa cikoko ca mu buku la Uvumbuzi ukwimira nadi Medi na Peresiya.

MUTU WACINKHONDI NI GIRISI

14, 15. Kasi Yehova wakavumbura vici vyakukhwaskana na Uthemba wa Girisi wakale?

¹⁴ Mutu wacinkhondi wa cikoko ca mu buku la Uvumbuzi ukwimira Girisi. Nga umo Daniyeli wakavumbulira pakudankha apo wakabawulizganga loto la Nebukadinezara, nthumbo ya mkuŵa na vigha vya cikozgo vikwimira uthemba uwu. Kweniso, Daniyeli wakawona mboniwoni ziŵiri izo zikulongosora umo uthemba uwu uzamuŵira ndiposo muwusi wake wakumanyikwa comene.

¹⁵ Mu mboniwoni yinyake, Daniyeli wakawona nyalubwe wa mapapindo ghanayi uyo wakimiranga Girisi, kulongora kuti ufumu uwu uzamuthereska ŵalwani ŵake mwaluŵiro. (Dan. 7:6) Mu mboniwoni yinyake, Daniyeli wakalongosora umo pepe uyo wakaŵa na lusengwe lumoza lukuru wakakomera mberere yanalume ya masengwe ghaŵiri, iyo ni Medi na Peresiya. Yehova wakaphalira Daniyeli kuti pepe wakwimira Girisi ndipo lusengwe lukuru lukwimira limoza la mathemba ghake. Daniyeli wakalembaso kuti lusengwe lukuru ulu luphyokenge ndipo pa malo ghake pamerenge masengwe ghanayi ghacokoghacoko. Nangauli ucimi uwu ukalembeka vilimika mahandiredi ghanandi pambere uthemba wa Girisi undambe kuwusa, kweni cilicose cikafiskika umo cikayowoyekera. Alekizanda Mukuru, themba lakumanyikwa comene la Girisi wakale wakalongozga pakuthereska Medi na Peresiya. Ndipouli, lusengwe ulu lukaphyoka luŵiro, Themba Alekizanda likafwa pa nyengo iyo uthemba wake ukaŵa wankhongono comene ndipo likaŵa na vilimika 32 pera. Kufuma apo, uthemba wake ukagaŵika ku ŵalongozgi ŵanayi ŵa ŵasilikari ŵake.—Ŵazgani Daniel 8:20-22.

16. Kasi Antiochus Wacinayi wakacita vici?

¹⁶ Girisi wati wathereska Peresiya, wakawusa caru ca ŵanthu ŵa Ciuta. Pa nyengo iyi, Ŵayuda ŵakaŵa kuti ŵakhazikikaso mu Caru ca Layizgano ndiposo ŵakaŵa kuti ŵazengaso tempile mu Yerusalemu. Ŵakaŵa kuti ŵacali ŵanthu ŵakusoleka ŵa Ciuta, ndipo tempile ilo ŵakaŵa kuti ŵazengaso likaŵa kuti licali kuŵa malo gha kusopa kwaunenesko. Ndipouli, mu vilimika vya m’ma 100 B.C.E., Girisi, uwo ni mutu wacinkhondi wa cikoko, wakawukira ŵanthu ŵa Ciuta. Yumoza wa awo ŵakahara uthemba wakugaŵika wa Alekizanda, Antiochus Wacinayi, wakazenga jochero la ŵangoza pafupi na tempile mu Yerusalemu ndipo wakati uyo wasopenge Yehova wakomekenge. Apa mphapu ya Satana yikalongolerathu kuti yikutinkha ŵanthu ŵa Ciuta. Kweni mwaluŵiro uthemba wa Girisi ukathereskeka ndipo ukaŵaso uthemba wa pa caru cose yayi. Kasi mutu wacinkhondi na cimoza wa cikoko ukwimira uthemba ngu?

MUTU WACINKHONDI NA CIMOZA NI ROMU, UTHEMBA ‘WAKOFYA NA WAKUTENTHEMYA’

17. Kasi mutu wacinkhondi na cimoza ukacita vici ico cikawovwira kuti ucimi wa pa Genesis 3:15 ufiskike?

¹⁷ Uthemba wa Romu ndiwo ukawusanga pa nyengo iyo Yohane wakawonera mboniwoni ya cikoko. (Uvu. 17:10) Uthemba wacinkhondi na cimoza uwu ukacita vikuru pakufiska ucimi wa pa Genesis 3:15. Satana wakagwiliskira nchito ŵalara ŵaboma ŵa Romu kuti walume mphapu ku “citende.” Kasi wakacita wuli nthena? Ŵaroma ŵakamwimba mulandu wautesi Yesu wa kuwukira boma ndipo ŵakamukoma. (Mat. 27:26) Kweni cilonda ici cikapora luŵiro cifukwa Yehova wakamuwuska Yesu.

18. (a) Kasi ni mtundu wuli uphya uwo Yehova wakasankha, ndipo cifukwa wuli? (b) Kasi mphapu ya njoka yikulutilira wuli kutinkha mphapu ya mwanakazi?

¹⁸ Ŵalongozgi ŵa cisopa ŵa Ŵaisrayeli ŵakakolerana na boma la Romu pakukoma Yesu, kweniso Ŵaisrayeli ŵanandi ŵakamukana. Ntheura Yehova wakawujowora mtundu wa Israyeli. (Mat. 23:38; Mil. 2:22, 23) Sono wakasankha mtundu uphya, “Israyeli wa Ciuta.” (Gal. 3:26-29; 6:16) Mtundu uwu ukaŵa mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakufuma mu mtundu wa Ŵayuda na mu mitundu yinyake. (Efe. 2:11-18) Yesu wati wafwa na kuwuskika, mphapu ya njoka yikalutilira kutinkha mphapu ya mwanakazi. Romu wakayezga kanandi waka kuti waparanye mpingo wa Ŵakhristu, uwo nchigaŵa caciŵiri ca mphapu.c

19. (a) Kasi Daniyeli wakaulongosora wuli uthemba wacinkhondi na cimoza wa pa caru cose? (b) Kasi nkhani iyo yili pa peji 14 yili na mazgoro gha mafumbo wuli?

¹⁹ Mu loto ilo Daniyeli wakafwatulira Nebukadinezara, malundi gha cisulo ghakwimira Romu. (Dan. 2:33) Kweniso Daniyeli wakawona mboniwoni iyo yikulongosora Uthemba wa Romu na uthemba wakulondezgapo wa pa caru cose uwo ukafuma mu Romu. (Ŵazgani Daniel 7:7, 8.) Kwa vilimika mahandiredi ghanandi, ŵalwani ŵa Romu ŵakawonanga kuti Romu ‘ngwakofya na wakutenthemya na wankhongono kwakuluska.’ Ndipouli ucimi uwu ukati “masengwe khumi” ghamerenge pa uthemba uwu ndipo lusengwe lunyake lucoko lufumenge mukati mwa masengwe agha na kuŵa na nkhongono zikuru. Kasi masengwe khumi agha ghakwimira vici, ndipo kasi lusengwe lucoko tingalimanya wuli? Kasi lusengwe lucoko lukukolerana wuli na cikozgo cikuru ca Nebukadinezara? Nkhani iyo yili pa peji 14 yili na mazgoro gha mafumbo agha.

[Mazgu ghamusi]

Yehova Wakuvumbura Vinthu Ivyo Vicitikenge Sonosono

“Uvumbuzi wakupelekeka na Yesu Khristu, uwo Ciuta wakamupa, kuti walongore ŵazga ŵake vinthu ivyo vikwenera kucitika mwaluŵiro.”—UVU. 1:1.

KASI MUNGAZGORA WULI?

Ni vigaŵa wuli vya cikozgo cikuru ivyo vikwimira Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America?

Kasi Yohane wakalongora wuli kukolerana uko kulipo pakati pa Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America na United Nations?

Kasi Daniyeli na Yohane ŵakulongora wuli umaliro wa maufumu gha ŵanthu?

1, 2. (a) Kasi maucimi gha Daniyeli na Yohane ghakutovwira kucita vici? (b) Kasi mitu yakwamba yinkhondi na umoza ya cikoko yikwimira vici?

MAUCIMI gha Daniyeli na Yohane ghakukolerana comene mwakuti ghakutovwira kuti tipulikiske ng’anamuro la vinthu vinandi ivyo vikucitika mu caru mazuŵa ghano kweniso ivyo vicitikenge munthazi. Kasi tingasambira vici usange tingayaniska mboniwoni ya Yohane ya cikoko, nkhani ya Daniyeli yakukhwaskana na cikoko cakofya ico cikaŵa na masengwe khumi, ndiposo umo Daniyeli wakalongosolera cikozgo cikuru? Kasi para tapulikiska maucimi agha ticiskikenge kuti ticite vici?

² Tiyeni tidumbiskane mboniwoni ya Yohane ya cikoko. (Uvu., cipaturo 13) Nga umo tikawonera mu nkhani iyo yajumpha, mitu yakwamba yinkhondi na umoza ya cikoko yikwimira Eguputo, Asiriya, Babuloni, Medi na Peresiya, Girisi, na Romu. Mauthemba ghose agha ghakatinkhanga mphapu ya mwanakazi. (Gen. 3:15) Boma la Romu, ilo ni mutu wacinkhondi na cimoza, likalutilira kuwusa vilimika vinandi Yohane wati walemba mboniwoni yake. Nyengo yikati yajumphapo, mutu wacinkhondi na ciŵiri ukanjira m’malo gha Romu. Ni uthemba ngu wa pa caru cose uwo ukanjira m’malo gha Romu, ndipo kasi ukucita wuli na mphapu ya mwanakazi?

MABOMA GHA BRITAIN NA UNITED STATES GHAKAMBA KUWUSA

3. Kasi cikoko panji cinyama cakofya ca masengwe khumi cikwimira vici, ndipo kasi masengwe khumi ghakwimira vici?

³ Tingamanya mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ca mu buku la Uvumbuzi cipaturo 13 para tingayaniska mboniwoni ya Yohane na mboniwoni ya Daniyeli ya cikoko panji kuti cinyama cakofya ca masengwe khumi.a (Ŵazgani Daniel 7:7, 8, 23, 24.) Cinyama ico Daniyeli wakawona cikimiranga Uthemba wa pa Caru Cose wa Romu. (Wonani chati pa peji 12-13.) Mu vilimika vya m’ma 400 C.E. Uthemba wa Romu ukamba kuswekana. Masengwe khumi agho ghakamera pa mutu wa cikoko panji cinyama cakofya ici ghakwimira mauthemba agho ghakafuma mu uthemba uwu.

4, 5. (a) Kasi lusengwe lucoko lukacita vici? (b) Kasi mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ukwimira vici?

⁴ Masengwe ghanayi, panji mauthemba, agho ghakafuma pa mutu wa cinyama cakofya ici ghakuzunulika mwapadera. “Lusengwe lunyake lucoko” lukazgura masengwe ghanyake ghatatu. Ivi vikafiskika apo Britain, uyo kale wakaŵa cigaŵa ca Uthemba wa Romu, wakaŵa na nkhongono zikuru comene. Britain wakaŵa na nkhongono zicoko mpaka mu vilimika vya m’ma 1600. Vigaŵa vinyake vitatu vya Uthemba wa Romu, ivyo ni Spain, Netherlands, na France, vikaŵa na mazaza ghakuru comene kuluska Britain. Kweni Britain wakazgura mauthemba agha umoza na umoza, na kuŵa wakuzirwa comene kuluska igho. Kuzakafika mukatikati mwa vilimika vya m’ma 1700, Britain wakaŵa pafupi kuŵa na nkhongono zikuru comene pa caru. Kweni pa nyengo iyi, uthemba wa Britain ukaŵa undaŵe mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko.

⁵ Nangauli Britain wakaŵa na mazaza, vyaru ivyo wakaviwusanga vya ku North America, vikajiyimira pavyekha. Nangauli vikaŵa nthena, caru ca Britain cikatondeska yayi caru ca United States kukura ndipo caru ca Britain cikalutilira kuvikilira caru ici na ŵasilikari ŵake ŵa pa maji. Pa nyengo iyo zuŵa la Fumu likambanga mu 1914, uthemba wa Britain ukaŵa na nkhongono zikuru comene kuluska mauthemba ghose mu mdauko, ndipo caru ca United States cikakura comene pa vyamalonda pa caru cose capasi.b Pa Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose, United States wakapanga ubali panji kuti wenenawene wapadera comene na Britain. Mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ukawoneka ndipo ukaŵa Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America. Kasi mutu uwu ukacita wuli na mphapu ya mwanakazi?

6. Kasi mutu wacinkhondi na ciŵiri wacita wuli vinthu na ŵanthu ŵa Ciuta?

⁶ Zuŵa la Fumu likati lamba waka, mutu wacinkhondi na ciŵiri ukamba kuwukira ŵanthu ŵa Ciuta awo mbabali ŵa Khristu awo ŵacali pa caru capasi. (Mat. 25:40) Yesu wakayowoya kuti pa nyengo ya kuŵapo kwake, ŵakukhalira ŵa mphapu ŵazamuŵa kuti ŵali pa caru capasi kucita mulimo wake. (Mat. 24:45-47; Gal. 3:26-29) Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ukawukira ŵatuŵa ŵa Ciuta. (Uvu. 13:3, 7) Pa nyengo ya Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose ufumu uwu ukatambuzga ŵanthu ŵa Ciuta, kukanizga mabuku ghawo, na kuŵika mu jele ŵimiliri ŵa gulu la muzga wakugomezgeka. Mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko uwu ukakhala pacoko kulekeska panji kukoma mulimo wa kupharazga. Yehova wakawonerathu vinthu ivi ndipo wakavivumbura kwa Yohane. Kweniso Ciuta wakaphalira Yohane kuti cigaŵa caciŵiri ca mphapu ya mwanakazi ici cizamwambaso kucita milimo yauzimu. (Uvu. 11:3, 7-11) Mdauko wa ŵateŵeti ŵa Yehova ukulongora kuti ivi vikacitika nadi.

UTHEMBA WA PA CARU COSE WA BRITAIN NA AMERICA NDIPOSO VIKANDIRO VYA CISULO NA DONGO

7. Kasi pali kukolerana wuli pakati pa mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko na cikozgo cikuru?

⁷ Kasi pali kukolerana wuli pakati pa mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko na cikozgo cikuru ca mu buku la Daniel? Ufumu wa Britain ukafuma mu Ufumu wa Romu ndipo United States wali kufuma mu Britain. Ipo tingayowoyaso kuti United States wali kufuma mu Ufumu wa Romu. Wuli pakuyowoya za vikandiro vya cikozgo? Vikulongosoreka kuti ni vyakupangika na cisulo na dongo. (Ŵazgani Daniel 2:41-43.) Ivyo vikulongosoreka pa lemba ili vikulongosora vya mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko, ndipo vikucitika mu nyengo iyo Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ukuwusira. Nga umo cinthu ca cisulo na dongo cikuŵira cambura nkhongono kuluska cisulo pacekha, mwakuyana waka, Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America nkhongono zake ni zicoko kuluska za ufumu wa Romu. Nchivici ico cikapangiska kuti Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America uŵe wambura nkhongono?

8, 9. (a) Kasi uthemba wacinkhondi na ciŵiri wa pa caru cose ukalongora wuli nkhongono za nga za cisulo? (b) Kasi dongo la vikandiro vya cikozgo likwimira vici?

⁸ Nyengo zinyake, mutu wacinkhondi na ciŵiri wa cikoko ukulongora nkhongono za nga za cisulo. Mwaciyelezgero, ukalongora nkhongono zake mwa kutonda pa Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose. Pa nyengo ya Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose napo, mutu wacinkhondi na ciŵiri ukalongora kuti uli na nkhongono za nga za cisulo.c Nkhondo iyi yikati yamara, mutu wacinkhondi na ciŵiri uwu nyengo zinyake ukalongoranga kuti ucali na nkhongono za cisulo. Ndipouli, kwambira waka pakwamba, cisulo ici nchakusazgikana na dongo.

⁹ Kwa nyengo yitali, ŵateŵeti ŵa Yehova ŵayezgayezga comene kuti ŵamanye ng’anamuro la vikandiro vya cikozgo. Lemba la Daniel 2:41 likulongosora kuti cisulo cakusazgikana na dongo ni “uthemba” umoza, kuti ghanandi yayi. Ntheura dongo likwimira vinthu vyakugaŵaniska mu Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ivyo vikuwutondeska kucita vinthu mwankhongono nga ni Uthemba wa Romu. Dongo likuyowoyeka kuti ni “ŵana ŵa ŵanthu,” panji ŵanthu bweka ndipo ŵakusazgikana mu ukwati. (Dan. 2:43; NW) Mu Uthemba wa Britain na America, ŵanthu awo ŵakukhumba wanangwa ŵakugwiliskira nchito mawupu gha wanangwa wa ŵanthu, wanangwa wa nchito, ndiposo wanangwa wa kujiwusa. Ŵanthu bweka ŵakutondeska Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America kuti ucite vinthu na nkhongono za nga za cisulo. Kweniso cifukwa ca kuluska na mavoti ghacoko ndiposo fundo za ŵakususka, nanga mbalongozgi awo ŵanthu ŵakuŵatemwa ŵalije mazaza ghose ghakucitira ivyo ŵakukhumba. Daniyeli wakayowoyerathu kuti: “Uthemba tiuŵenge kulwande wa nkhongono, kulwande wakupyoka padera.”—Dan. 2:42; 2 Tim. 3:1-3.

10, 11. (a) Kasi nchivici ico cicitikirenge “vikandiro”? (b) Kasi pa nkhani ya unandi wa minwe tikutorapo fundo wuli?

¹⁰ Mu vilimika vya m’ma 2000, Britain na United States ŵalutilira kuŵa paubwezi wapadera, ndipo kanandi ŵakucitira lumoza vinthu ivyo vikukhwaska caru. Maucimi ghakukhwaskana na cikozgo cikuru ndiposo cikoko ghakulongora kuti Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America uzamuhalirika yayi na uthemba unyake wa pa caru cose munthazi. Uthemba waumaliro uwu uŵenge wambura nkhongono kuluska uwo malundi gha cisulo ghakwimira, kweni kuti uzamubwangandulika wekha yayi.

¹¹ Kasi nambara ya minwe ya cikozgo yili na ng’anamuro lapadera? Ghanaghanirani fundo iyi: Mu mboniwoni zinyake, Daniyeli wakuzunura mafigara ghanyake agho ghali na ng’anamuro, nga ni unandi wa masengwe pa mitu ya vinyama vyakupambanapambana. Mafigara agha ngakuzirwa. Ndipouli, pakulongosora cikozgo, Daniyeli wakazunurapo yayi unandi wa minwe. Ntheura, vikulongora kuti unandi wa minwe ulije ng’anamuro lililose, padera pakuti cikozgo cikaŵa na mawoko ghaŵiri, vikufi, minwe, malundi, kweniso vikandiro. Daniyeli wakayowoya kuti minwe yikaŵa kulwande ya cisulo, kulwande ya dongo. Kufuma pa fundo izi, tingayowoya kuti Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ndiwo uzamuŵa kuti ukuwusa apo “libwe” ilo likwimira Ufumu wa Ciuta lizamutimba vikandiro vya cikozgo.—Dan. 2:45.

KUKOLERANA UKO KULIPO PAKATI PA BRITAIN NA AMERICA NA CIKOKO CA MASENGWE GHAŴIRI

12, 13. Kasi cikoko ca masengwe ghaŵiri cikwimira vici, ndipo kasi cikucita vici?

¹² Nangauli Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ngwacisulo na dongo, kweni mboniwoni iyo Yesu wakapeleka kwa Yohane yikulongora kuti ufumu uwu uzamucita cinthu cinyake cakukhumbikwa mu mazuŵa ghaumaliro. Mwawuli? Yohane wakawona cikoko ca masengwe ghaŵiri ico cikayowoyanga nga nchinjoka. Kasi cikoko cakuzizwiska ici cikwimira vici? Cili na masengwe ghaŵiri, kulongora maboma ghaŵiri agho ghakuwusira lumoza. Apa Yohane wakawonangaso Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America, kweni panyengo iyi ukucita cinthu cakukhumbikwa.—Ŵazgani Uvumbuzi 13:11-15.

¹³ Cikoko ici cikutuma ŵanthu kuti ŵapange cikozgo ca cikoko. Yohane wakalemba kuti cikozgo ca cikoko cizamuwoneka, kusoŵa, na kuwonekaso. Ivi ndivyo vikacitikira wupu uwo caru ca Britain na United States vikambiska. Cilato ca wupu uwu cikaŵa cakuti ukoleraniske mauthemba gha caru.d Wupu uwu ukawoneka Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikati yamara ndipo ukamanyikwanga kuti League of Nations. Ukasoŵa apo Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose yikambanga. Pa nyengo ya nkhondo iyi, ŵanthu ŵa Ciuta ŵakapharazga kuti mwakuyana na ucimi wa mu buku la Uvumbuzi, cikozgo ca cikoko ciwonekengeso panji kufumaso. Ndipo cikawoneka nadi, na kuŵa United Nations.—Uvu. 17:8.

14. Kasi cikozgo ca cikoko ni “themba lacinkhondi na citatu” pa fundo wuli?

¹⁴ Yohane wakalongosora kuti cikozgo ca cikoko ni “themba lacinkhondi na citatu.” Kasi cikozgo ca cikoko ni “themba lacinkhondi na citatu” pa fundo wuli? Cikoko cakwamba cikaŵavya mutu wacinkhondi na citatu wakuti wimire uthemba uwu. Ici nchikozgo waka ca cikoko cakwamba. Nkhongono zose izo cili nazo zikufuma ku vyaru ivyo vili mu wupu uwu, comenecomene Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America. (Uvu. 17:10, 11) Kweni ukupokera mazaza kuti ucitenge vinthu nga ni themba na kucita mulimo unyake, uwo uzamwambiska vinthu ivyo vizamusintha mdauko wa ŵanthu.

CIKOZGO CA CIKOKO CIZAMURYA MWANAKAZI MUZAGHALI

15, 16. Kasi mwanakazi muzaghali wakwimira vici, ndipo nchivici ico awo ŵakumukhozgera ŵakucita?

¹⁵ Mwakuyana na Yohane, pacanya pa cikoko ciswesi ico nchikozgo ca cikoko pakwera mwanakazi muzaghali uyo wakuciwusa. Wali na zina lakuti “Babuloni Mukuru.” (Uvu. 17:1-6) Mphake kuti mwanakazi muzaghali uyu wakwimira cisopa cautesi, ndipo cigaŵa cikuru pa cisopa cautesi ici ni machalichi agho ghakujicema kuti Ngacikhristu. Magulu gha cisopa cautesi ghakutumbika cikozgo ca cikoko ndipo ghakuyezgayezga kuciwusa.

¹⁶ Ndipouli, mu zuŵa la Fumu, Babuloni Mukuru wakuzizwa kuwona kuti maji ghanandinandi, awo mbanthu awo ŵakumukhozgera, ghakukamuka. (Uvu. 16:12; 17:15) Mwaciyelezgero, apo cikozgo ca cikoko cikambira kuwoneka, machalichi agho ghakujicema kuti Ngacikhristu, agho nchigaŵa cikuru ca Babuloni Mukuru, ghakaŵa na mazaza ghakuru pa vyaru vya ŵazungu panji vyaru vya kumanjiliro gha dazi kwa caru. Mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi ŵakuyuyura machalichi na ŵalongozgi ŵa machalichi agha. Nakuti ŵanthu ŵanandi ŵakuwona kuti cisopa ndico cikwambiska masuzgo mu caru. Ŵanthu ŵavinjeru ŵa mu vyaru vya kumafumiro gha dazi kwa caru ŵakulutilira kuyowoya kuti cisopa cileke kuŵa na mazaza pa ŵanthu.

17. Nchivici ico cicitikirenge cisopa cautesi sonosono apa, ndipo cifukwa wuli?

¹⁷ Ndipouli, cisopa cautesi cimalenge cekha yayi. Mwanakazi muzaghali walutilirenge kuwusa, panji kukhuŵilizga mathemba kuti ghacitenge ivyo iyo wakukhumba, mpaka apo Ciuta wazamuŵikira ghanoghano lake mu mitima ya awo ŵakuwusa caru. (Ŵazgani Uvumbuzi 17:16, 17.) Sonosono apa Yehova watumenge maboma gha ndyali gha Satana, agho ghakwimilirika na United Nations, kuti ghawukire cisopa cautesi. Ghazamuparanya mwanakazi muzaghali uyu na kuparanya usambazi wake. Mu vilimika 20 panji 30 kumanyuma, vinthu ivi vikawonekanga kuti vingacitika yayi. Mazuŵa ghano muzaghali wakuning’ina waka pa msana wa cikoko ciswesi. Nangauli vili nthena, kweni wawenge yekha yayi. Kuwa kwake kuzamuŵa kwamabuci kweniso kukuru.—Uvu. 18:7, 8, 15-19.

VIKOKO VIZAMUMARA

18. (a) Kasi cikoko cizamucita vici, ndipo cizamucitika nchivici para ivi vyazakacitika? (b) Kasi lemba la Daniel 2:44 likulongora kuti Ufumu wa Ciuta uzamuteketa mauthemba ngani? (Wonani bokosi pa peji 17.)

¹⁸ Para cisopa cautesi caparanyika, cikoko, ico ni maboma gha ndyali gha Satana, cizamukhuŵilizgika kuti ciwukire Ufumu wa Ciuta. Pakuti ghazamutondeka kufika kucanya, mathemba gha caru capasi ghazamulongora ukali wawo ku awo ŵakukhozgera Ufumu wa Ciuta. Ivyo vizamucitika apa vizamuŵa vyakofya. (Uvu. 16:13-16; 17:12-14) Daniyeli wakalongosora cigaŵa cimoza ca nkhondo yaumaliro iyi. (Ŵazgani Daniel 2:44.) Cikoko ico cikuzunulika pa Uvumbuzi 13:1, cikozgo cake, na cikoko ca masengwe ghaŵiri, vyose vizamuparanyika.

19. Kasi nchigomezgo wuli ico tili naco, ndipo sono ni nyengo yakucitira vici?

¹⁹ Tili mu nyengo ya mutu wacinkhondi na ciŵiri. Cikoko ici ciŵengeso na mitu yinyake yayi mpaka ciparanyike. Uthemba wa pa Caru Cose wa Britain na America ndiwo uzamuŵa kuti ukuwusa apo cisopa cautesi cizamuparanyikira. Maucimi gha Daniyeli na Yohane ghakufiskika nkhanira ndendende. Tili na cigomezgo cose kuti cisopa cautesi cibwangandukenge sonosono apa, ndiposo kuti Haramagedoni nayo yizenge sonosono. Ciuta wali kuvumbulirathu vinthu ivi mwakutendekera. Kasi tipulikirenge macenjezgo agho ghali mu maucimi agha? (2 Pet. 1:19) Sono ni nyengo yakuŵira ku cigaŵa ca Yehova na kukhozgera Ufumu wake.—Uvu. 14:6, 7.

[Mazgu ghamusi]

[Bokosi pa peji 17]

KASI MAZGU GHAKUTI “MAUTHEMBA GHOSE AGHA,” GHAKUYOWOYA VYA MAUTHEMBA NGANI?

Ucimi uwo uli pa Daniel 2:44 ukuti Ufumu wa Ciuta “wamkuteketa mauthemba ghose agha na kughamara.” Ucimi uwu ukuyowoya vya mauthemba agho vigaŵa vyakupambanapambana vya cikozgo vikwimira pera.

Wuli pakuyowoya za maboma ghanyake ghose gha ŵanthu? Ucimi wakuyana na uwu mu buku la Uvumbuzi ukuvumbura cigaŵa cikuruko. Ukulongora kuti “mathemba gha caru cose” ghazamuwunganyika kuti ghalimbane na Yehova pa “nkhondo ya zuŵa likuru la Ciuta Wankhongonozose.” (Uvu. 16:14; 19:19-21) Ntheura mauthemba agho ghazamuparanyika pa Haramagedoni ni agho cikozgo cikwimira, kweniso maboma ghose gha ŵanthu.

Mathemba Ghankhondi na Ghatatu Ghavumbukwa

Mabuku gha mu Baibolo gha Daniel na Uvumbuzi ghakuvumbura mauthemba ghankhondi na ghatatu gha ŵanthu, kweniso ghakulongora ndondomeko ya mauthemba agha. Ndipouli, tingapulikiska makora maucimi agha pekha para tingamanya ng’anamuro la ucimi wakwamba wa mu Baibolo.

Kwambira kale, Satana wakunozga mphapu yake mu maboma ghakupambanapambana gha ndyali panji maufumu. (Luka 4:5, 6) Ndipouli, ni maufumu ghacoko waka agho vyakucita vyawo vyakhwaska comene ŵanthu ŵa Ciuta, Ŵaisrayeli panji mpingo wa Ŵakhristu ŵakuphakazgika. Mboniwoni za Daniyeli na Yohane zikulongosora vya mauthemba ghakuru ghankhondi na ghatatu pera.

[Chati/Vithuzithuzi pa peji 12, 13]

(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)

1. Eguputo

2. Asiriya

3. Babuloni

5. Girisi

6. Romu

7. Britain na U.S.A.a

ŴANTHU ŴA CIUTA

2000 B.C.E.

Abrahamu

1500

Mtundu wa Israyeli

1000

Daniyeli 500

B.C.E./​C.E.

Yohane

Israyeli wa Ciuta 500

1000

1500

2000 C.E.

[Mazgu ghamusi]

[Vithuzithuzi]

Cikozgo cikuru (Dan. 2:31-45)

Vikoko panji kuti vinyama vinayi vikazuwuka mu nyanja (Dan. 7:3-8, 17, 25)

Mberere yanalume na pepe (Dan., cipaturo 8)

Cikoko ca mitu yinkhondi na yiŵiri (Uvu. 13:1-10, 16-18)

Cikoko ca masengwe ghaŵiri “cikuphalira” ŵanthu kuti ŵapange cikozgo ca cikoko (Uvu. 13:11-15)

[Kulongosora Vithuzithuzi]

Photo credits: Egypt and Rome: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Medo-Persia: Musée du Louvre, Paris