Karboni Ni Maseŵera Yayi!

Buku linyake likuti: “Karboni (carbon) ni elementi yakuzirwa chomene pa umoyo.” Chifukwa cha tunthu twapadera uto wali nato, karboni wakukorana chomene kweniso wakukorana na maelementi ghanyake. Ntheura wakusangika mu vinthu vinandi chomene.

Nga umo viyelezgero vyakulondezgapo ivi vikulongolera, maatomu gha karboni ghangasazgikana na kuwoneka mwakupambanapambana, nga ni matcheni, vingelengele, na mapayipi. Karboni ni elementi yamaseŵera yayi!

DAYAMONDI

Dayamondi ni libwe linonono chomene na lakusuzga kusungunura pa malibwe ghose agho ŵanthu ŵali kuwonapo. Chifukwa ntchakuti atomu yumoza wa karboni wakudemelerana na maatomu ghanyake ghanayi. Ndipo dayamondi wanadi wakupangika na maatomu ghanandi gha karboni.

GIRAFAYITI

Girafayiti (graphite) wakupangika na karboni. Icho chikuchitika ntchakuti para maatomu gha karboni ghakorana chomene ghakuyalika pachanya pa ghanyake munthowa yakuti ghalekezganenge mwaluŵiro. Vikuŵa nga ni mapepara agho munthu wapakira pamoza. Chifukwa cha umo waliri, girafayiti ni muwemi chomene kuphaka mu visulo kuti vileke kukwenthana kweniso kupangira mitima ya maphesulu.a

GIRAFINI

Girafini (graphene) ni mzere umoza wa karboni, ndipo wakuwoneka nga nthumaso twa sefa. Girafini wakusweka panji kudemuka luŵiro yayi kupambana na chisulo. Mu mitima ya maphesulu nyengo zinyake ŵakuŵikamo tumagirafini tuchoko, kamzere kamoza panji tuŵiri.

FULERINI

Fulerini (fullerenes) ni mtundu unyake wa karboni ndipo wali na mphuwu mukati. Para mwawonera pa mayikirosikopu, fulerini wakuwoneka nga nthumabola ndipo munyake wakuwoneka nga nthumapayipi uto ŵakutuchema nanotubes. Ŵakumupima mu mananomita.

VYAMOYO

Maselo agho ghakupanga vyakumera, vinyama, na ŵanthu ghali na karboni. Karboni wakusangika mu vyakurya vyakupa nkhongono, mafuta, na maamino asidi (amino acid).