MBIRI YAKALE
Desiderius Erasmus
DESIDERIUS ERASMUS wakaŵako cha m’ma 1469-1536 C. E. Pakwamba wakaŵa wakutchuka ndipo ŵanthu ŵakamuwonanga kuti ngwamahara chomene ku Europe. Kweni paumaliro ŵanandi ŵakamba kuyowoya kuti ni munthu wawofi na wachigaluka. Apo ŵakasuskananga vya Tchalitchi, iyo wakavumbura kuti Ŵakatolika ŵakusambizga visambizgo vyachilendo ivyo vikukolerana yayi na Mazgu gha Chiuta. Mazuŵa ghano, ŵanthu ŵanandi ku Europe ŵakumukumbukira chifukwa wakawovwira chomene kuti ŵanthu ŵawonenge mwakwenelera nkhani yakusopa. Kasi vikenda wuli?
MABUKU AGHO WAKALEMBA NA IVYO WAKAGOMEZGANGA
Erasmus wakamanyanga makora Chigiriki na Chilatini. Ivi vikamovwira kuti wapambaniskenge makora Mabaibolo gha Chilatini nga ni Baibolo la Latin Vulgate na mipukutu yakale Yachigiriki iyo yikumanyikwa kuti Phangano Liphya (New Testament.) Iyo wakakhorwa kuti fundo za mu Baibolo ni zakuzirwa chomene. Paumaliro wakawona kuti Baibolo likwenera kung’anamulika mu viyowoyero vinyake ivyo ŵanthu ŵakavimanyanga makora.
Iyo wakambiska vyakuti vinthu visinthe mu Tchalitchi la Katolika chifukwa wakagomezganga kuti Ŵakhristu ŵakwenera kulondezga Baibolo m’malo mwa visambizgo vya ŵanthu. Ntheura Tchalitchi la Katolika likati Erasmus ndiyo wakapangiska kuti ŵanthu ŵambe kughanaghana vyakusintha vinthu mu Tchalitchi.
Erasmus wakavumbura mautesi gha Tchalitchi la Katolika na Ŵapoletesitanti
Erasmus wakalemba kuti ŵalongozgi ŵa tchalitchi ŵakalyeranga ŵanthu masuku pa mutu, ŵakaŵa ŵakujikwezga, kweniso kuti ŵapapa ŵakakhozgeranga nkhondo. Iyo wakati ŵalongozgi aŵa ŵakaŵa ŵavimbundi ndipo ŵakachitanga maluso ghanyake agho ghakukolerana chara na khumbo la Chiuta. Mwachiyelezgero, ŵakapusikanga ŵanthu kuti ŵakugowokera zakwananga, kweniso kuti ŵasopenge ŵatuŵa, kuziŵizga kurya na vinyake. Ŵakachitanga vyose ivi kuti ŵalyere waka ŵanthu. Iyo wakakolerananga yayi na mitheto yinyake nga nkhuguliska tumakadi uto ŵeneko ŵakati para wagura, zakwananga zikugowokereka. Kweniso wakasuska vyakuchichizga ŵanthu ŵanyake kuti ŵaleke kutora panji kutengwa.
BAIBOLO LA PHANGANO LIPHYA MU CHIGIRIKI
Mu 1516, Erasmus wakafumiska Baibolo la Phangano Liphya mu Chigiriki. Ili ndilo likaŵa Baibolo lakwamba kusindikizgika. Wakang’anamuraso Baibolo la Phangano Liphya mu Chilatini ilo likapambananga chomene na Baibolo la Latin Vulgate. Pamasinda wakalinozgaso Baibolo ili, ndipo paumaliro wakafumiska Baibolo liwemi chomene pakuyelezgera na Latin Vulgate.
Baibolo Lachigiriki ilo Erasmus wakang’anamura
Mwachiyelezgero, pa 1 Yohane 5:7 Baibolo ili likapambananga na la Latin Vulgate. Mu Baibolo la Latin Vulgate ŵali kusazgirako mazgu ghanyake ku lemba ili kuti ŵakhozgere chisambizgo cha Utatu. Ŵali kulemba kuti: ‘Kuchanya kuli Dada, Mazgu, na Mzimu Utuŵa ndipo vitatu ivi ni Chiuta yumoza.’ Ndipouli, Erasmus wakafumiskamo mazgu agha mu Baibolo lake chifukwa wakasanga kuti mu mipukutu Yachigiriki mulije mazgu agha. Kweni pamanyuma Tchalitchi la Katolika likamuchichizga kuti waŵikemo mazgu agha mu Baibolo lake.
Mabaibolo agho wakang’anamura ghakawovwira chomene pakung’anamura Mabaibolo mu viyowoyero vya ku Europe. Baibolo la Erasmus likawovwira chomene Martin Luther, William Tyndale, Antonio Brucioli na Francisco de Enzinas pakung’anamura Mabaibolo ghawo mu Chijeremani, Chingelezi, Chiitaliya, na Chisipanishi.
Erasmus wakaŵako mu nyengo yakusuzga chomene chifukwa wakalimbananga na chisopa. Ŵakatolika ŵakatenge Baibolo lake ndilo likachochozeranga kuti ŵanthu ŵambe vyakusintha vinthu mu tchalitchi. Kweniso ŵanthu ŵakamuwonanga kuti ni munthu uyo wakakhumbanga kusintha vinthu mu Tchalitchi la Katolika m’paka apo vinthu vikasinthira nadi. Iyo wakakana kunjilirapo apo ŵanthu ŵakasuskananga pa nkhani ya chisopa na umo Chiuta waliri. Nkhwantha yinyake zina lake David Schaff, yikalemba kuti: “Erasmus wakafwa kwambura kukolerana na tchalitchi lililose. Ŵakatolika na Ŵaprotesitanti ŵakati ni membara wawo yayi.”