Muwongenge Cifukwa ca Vula
KASI kuŵavyenge vula mphanyi vinthu vili wuli? Mbunenesko kuti vula yinandi yingananga vinthu. Ndiposo, ŵanthu awo ŵakukhala mu vigaŵa ivyo kukuzizima comene, kanandi ŵakusangwa yayi usange kukulokwa vula. (Ezra 10:9) Kweni ŵanthu ŵanandi awo ŵakukhala mu vigaŵa ivyo kukocha comene, ŵakukondwa comene para kwalokwa vula.
Ndimo mukaŵira mu vyaru vinyake ivyo vikuzunurika mu Baibolo nga ni Asiya uko mpositole Paulosi wakacitanga mulimo wake wa umishonale. Apo wakaŵa ku malo agha wakaphalira ŵanthu ŵa ku Lukawoniya kuti: “[Ciuta] wakajisida wambura ukaboni cara, mu fundo yakuti wakacita uwemi, kumupani vula kufuma kucanya na nyengo za vipambi, kuzuzga mitima yinu mwakuzara na vyakurya ndiposo kukondwa.” (Milimo 14:17) Wonani kuti Paulosi wakadankha kuzunura vula, cifukwa kwambura vula palije ico cingamera ndipo mphanyi palije “nyengo za vipambi.”
Baibolo likulongosora vinandi pakukhwaskana na vula. Mu Baibolo, mazgu gha Cihebere na Cigiriki ghakuyowoya za vula ghakusangikamo nyengo zakujumpha 100. Kasi mungatemwa kumanya vinandi vyakukhwaskana na vula? Kweniso kasi mungatemwa kukhozga cipulikano cinu pakuwona kuti Baibolo likuneneska pa nkhani za sayansi?
Ivyo Baibolo Likuyowoya Pakukhwaskana na Vula
Yesu Khristu wakayowoya cinthu cinyake ico nchakukhumbikwa comene kuti vula yilokwe. Wakati: “Ŵawiskemwe, . . . ŵakukwezgera dazi lawo pa ŵanthu ŵaheni na ŵawemi ndipo ŵakulokweska vula pa ŵanthu ŵarunji na ŵambura urunji.” (Mateyu 5:45) Kasi mwawona kuti Yesu wakamba kuzunura dazi pambere wandazunure vula? Fundo iyi njakwenelera nadi, cifukwa padera pa kupeleka nkhongono kuti vyakumera vikure, dazi likovwiraso kuti vula yipangike. Cithukivu cakufuma ku dazi cikupangiska kuti maji ghanandi (400, 000 km3) gha mu nyanja ghakwerenge kucanya cilimika cilicose. Cifukwa cakuti Yehova Ciuta wakalenga dazi, lekani wakuyowoyeka kuti ndiyo wakukwezga maji agho ghakupanga vula.
Pakulongosora umo vula yikupangikira, Baibolo likuti: “Ciuta . . . wakukwezga manthonyezi gha maji, nyathutwe wake wazgoka kuŵa vula iyo mabingo ghakuloposka na kunthonyera pa ŵanthu mu uzali.” (Job 36:26-28) Kwa vilimika vinandi kufuma apo mazgu agha ghakalembekera, ŵanthu ŵayezgayezga kuti ŵapulikiske umo vula yikupangikira. Buku linyake la mu cilimika ca 2003 likuti: “Panyengo yasono, vikumanyikwa makora yayi umo nthonyezi ya vula yikupangikira.”—Water Science and Engineering.
Ŵasayansi ico ŵakumanya nchakuti nyathutwe uyo wakuŵa mu mabingo wakupanga tumanthonyezi tucokotucoko. Tumanthonyezi utu tukwenera kukura pambere tundalokwe nga ni vula. Pali vinandi ivyo vikucitika kuti nthonyezi ya vula yipangike. Buku linyake la sayansi likuti: “Pali masacizgo ghanandi pa ico cikucitika kuti mabingo ghazgoke manthonyezi gha vula, ndipo ŵasayansi ŵanandi ŵakumalira nyengo yitali pa kusanda mwakuti ŵamanye ico cikucitika.”—Hydrology in Practice.
Mlengi wa vula wakafumba muteŵeti wake Yobu mafumbo agha: “Kasi vula yili na wiske, kasi ndi njani uyo wali kubaba manthonyezi gha jumi? Ndi njani uyo wali kuŵikamo vinjeru mu mabingo? . . . Ndi njani wangapenda mabingo na vinjeru? Ndi njani wangamanya kurandalika mathumba gha maji kucanya?” (Job 38:28, 36, 37) Nangauli pajumpha vilimika 3,500, ŵasayansi ŵacali kupenja mazgoro gha mafumbo agha.
Kasi Vula Yikupangika Wuli?
Ŵafilosofi ŵanyake ŵa ku Girisi ŵakasambizganga kuti milonga yikupangika na maji gha vula yayi, kweni na maji gha mu nyanja agho ghakwenda pasi pa caru na kukwera mu mapiri. Buku linyake ilo likulongosora Baibolo likulongora nga kuti Solomoni nayo wakagomezganga fundo iyi. Ghanaghanirani mazgu gha Solomoni agha: “Milonga yose yikuthira mu nyanja, kweni nyanja kuti yikuzura cara; ku malo gheneagho yikufumira milonga, ndiko yikuweleraso.” (Mupharazgi 1:7) Kasi Solomoni wakang’anamuranga kuti maji gha mu nyanja ghakukwera mu mapiri na kupanga milonga? Kuti tisange zgoro la fumbo ili, tiyeni tiwone ivyo Eliya wakagomezganga vyakukhwaskana na umo vula yikupangikira. Kasi ivyo Eliya na Solomoni ŵakagomezganga vikaŵa vyaunenesko?
Pakati pajumpha vilimika pafupifupi 100 kufuma mu nyengo ya Solomoni, Eliya uyo wakaŵa nchimi ya Ciuta wakalongora kuti wakamanyanga uko kungafumira vula. Mu nyengo ya Eliya, vula yikakalara kwa vilimika vyakujumpha vitatu. (Yakobe 5:17) Yehova Ciuta ndiyo wakacitiska kuti vula yikalare cifukwa ŵanthu ŵake ŵakamukana na kwamba kusopa Baala, ciuta wa vula wa Ŵakenani. Kweni Eliya wakawovwira kuti Ŵaisrayeli ŵapere, ndipo wakamba kulomba kuti vula yambeso kulokwa. Apo wakalombanga, Eliya wakaphalira muteŵeti wake kuti ‘walaŵiske ku nyanja.’ Wakati waphalirika kuti ‘kabingo kacoko waka kakufuma mu nyanja kakuyana na woko la munthu ukuru wake,’ Eliya wakamanya kuti lurombo lwake lwazgoreka. Mwaluŵiro, “mtambo ukafipa na mabingo na mphepo, ndipo kukaŵa vula yikuru.” (1 Mathemba 18:43-45) Mwantheura, Eliya wakamanyanga umo vula yikupangikira. Wakamanya kuti mabingo ghapangikenge pa nyanja na kuputira ku Caru ca Layizgano. Mpaka mazuŵa ghano, mu caru ici vula yikufumira ku nyanja.
Pakati pajumpha vilimika pafupifupi 100 kufuma apo Eliya wakalombera kuti vula yambeso kulokwa, Amosi wakayowoya fundo yinyake yakuzirwa ya umo vula yikupangikira. Amosi wakatumika na Ciuta kuti wacime kuparanyika kwa Ŵaisrayeli awo ŵakasuzganga ŵakavu ndiposo kusopa ŵaciuta ŵatesi. Kuti ŵapone, Amosi wakaŵaciska kuti: “Penjani Yehova ndipo timughumenge.” Pamanyuma Amosi wakalongosora kuti Yehova yekha ndiyo ŵakeneranga kumusopa cifukwa ndiyo “wakucema maji gha nyanja na kughapungulira pano pasi.” (Amosi 5:6, 8) Amosi wakawerezgaso fundo yakuzirwa ya umo vula yikupangikira. (Amosi 9:6) Ntheura, Amosi wakalongora kuti vula yikupangika na maji agho ghakufuma mu nyanja.
Mu 1687, Edmond Halley uyo wakaŵa wasayansi wakazomerezga fundo iyi. Ndipouli, pakatora nyengo yitali kuti ŵanthu ŵazomerezge ukaboni uwo Halley wakapeleka. Buku linyake likuti: “Mpaka ca m’ma 1700, ŵanthu ŵakagomezganga kuti pasi pa caru pali nthowa iyo mukwenda maji kufuma mu nyanja kuya pacanya pa mapiri, ndipo ghakufuma kuya mu milonga.” (Encyclopædia Britannica Online) Mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi ŵakumanya makora umo vula yikupangikira. Buku ili likuyowoyaso kuti: “Maji gha mu nyanja ghakukwera kucanya nga ni mvuci cifukwa ca cithukivu ndipo ghakukhoma mu mlengalenga ndipo pamanyuma ghakusongonoka na kuwa pasi nga ni vula. Ndipo ghakwenda mu mlonga na kuweleraso ku nyanja.” Nchakuwonekerathu kuti fundo iyi yikukolerana na mazgu gha Solomoni agho ghali kulembeka pa Mupharazgi 1:7 ghakukhwaskana na umo vula yikupangikira.
Kasi Mukwenera Kukhwaskika Wuli?
Tikugomezga kuti Baibolo ndakupelekeka na Yehova Ciuta, cifukwa cakuti ŵanthu ŵakupambanapambana awo ŵakalemba Baibolo ŵakalongosora mwaunenesko umo vula yikupangikira. (2 Timote 3:16) Cifukwa cakuti ŵanthu ŵananga caru, ŵatimbanizga umo mphepo zikwenera kwendera ndipo ici capangiska kuti mu vigaŵa vinyake vula yikalarenge ndiposo mu vigaŵa vinyake maji ghazurenge comene mu milonga na kunanga vinthu. Yehova Ciuta, Mlengi wa vula, wakalayizga kuti paumaliro wazamucitapo kanthu mwa ‘kuparanya awo ŵakunanga caru capasi.’—Uvumbuzi 11:18.
Pasono, kasi mungalongora wuli kuti mukuwonga Ciuta cifukwa ca vyawanangwa ivyo wakupeleka, nga ni vula? Mungacita nthena mwa kusambira Mazgu ghake, Baibolo, na kucita vinthu mwakuyana na ivyo mukusambira. Para mungacita nthena, muzamupona ndipo muzamunjira mu caru ciphya ca Ciuta, umo muzamusangwa kwamuyirayira na vyawanangwa vyakufuma kwa Ciuta. “Cawanangwa cilicose ciwemi na cawanangwa cilicose cakufikapo” cikufuma kwa Yehova Ciuta uyo wakupanga vula.—Yakobe 1:17.
[Cakuwonerapo/Cithuzithuzi pa peji 24, 25]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
← ← MABINGON ←
↓ ↑ ↑
VULA YIKULOKWA MVUCI WAKUFUMA KU VYAKUMERA MVUCI
↓ MAJI GHA MU MLONGA ↑
MAJI GHA PASI ↓
↓ → →
[Cithuzithuzi pa peji 24]
Apo Eliya wakalombanga, muteŵeti wake wakalaŵiskanga “ku nyanja”