Kasi Mukumanya?
Kasi mtundu “uswesi cee” uwo ukuyowoyeka mwakuwerezgawerezga mu buku la Exodus ukafumanga ku vici?
▪ Baibolo likuyowoya kuti salu iyo ŵakapangira cihema na cipata, uko Ŵaisrayeli ŵakasoperanga mu nyengo yakale, yikaŵa “yifipa nga ndi mtambo, yicesamu, yiswesi, na ya bafuta wakupota muwemi.” (Exodus 26:1; 38:18) “Vivwalo vyakupatulika” vya ŵasofi navyo ŵakeneranga kuviloŵa na mtundu “uswesi cee.”—Exodus 28:1-6.
Mtundu uswesi cee uwu ŵakadayiranga vinthu ndipo ivyo ŵadaya vikacesamanga comene na kunyezimira. Dayi uyu ŵakamutoranga mu thupi la tuvidonono tunyake twanakazi uto pa Cingelezi ŵakuti Coccidae. Tuvidonono twambura mapapindo utu tukukhala mu makuni ghanyake agho ghakumera ku Middle East ndiposo mumphepete mwa Nyanja ya Meditereniyani. Kacidonono kanakazi kakuŵa na masumbi mu nthumbo ndipo mu masumbi agha mukuŵa tumaji tuswesi cee. Para kacidonono aka kali na masumbi kakuŵa kaswesi ndipo kakuŵa kakuru nga ni ndozi, ndipo kakudemelera ku mahamba panji tuminthavi twa makuni agha. Para ŵatora tuvidonono utu na kutikinyura, tukufumya tumaji tuswesi cee, uto ŵakuthira mu maji na kudayira salu. Mulembi wa mdauko wa ku Roma, Pliny the Elder wakazunurapo za mtundu uswesi cee ndipo wakati ngumoza mwa mitundu iyo ŵanthu ŵakayizirwiskanga comene mu nyengo yake.
Mbalembi wuli ŵa Tesitamenti la Sono awo ŵakaŵapo pa Pentekoste mu 33 C.E.?
▪ Vingacitika kuti pa ŵalembi 8 awo ŵakalembako cigaŵa ici ca Baibolo, ŵalembi 6 pera ndiwo ŵakaŵapo.
Buku la Milimo likuyowoya kuti Yesu wakaphalira ŵasambiri ŵake kuti: “Mungafumangamo cara mu Yerusalemu, kweni mulindilirenge ico Ŵadada ŵali kulayizga.” (Milimo 1:4) Buku ili likulongoraso kuti Mateyu, Yohane, na Petrosi awo ŵali kulemba mabuku ghanyake gha mu Baibolo ŵakapulikira ivyo ŵakaphalirika ndipo ŵakawungana “pa malo ghamoza.” Ŵanung’una ŵa Yesu nawo ŵakaŵapo. (Milimo 1:12-14; 2:1-4) Pamanyuma, ŵaŵiri mwa iwo, Yakobe na Yuda, ŵakalemba mabuku ghaŵiri agho ghakumanyikwa na mazina ghawo.—Mateyu 13:55; Yakobe 1:1; Yuda 1.
Mu buku lake, Mariko wakayowoya za munyamata munyake uyo wakacimbira mu usiku uwo Yesu wakakolekera. Apa wakwenera kuti wakajiyowoyanga yekha cifukwa ŵasambiri ŵanyake wose ŵakaŵa kuti ŵamucimbira kale Yesu. (Mariko 14:50-52) Ntheura, Mariko wakuwoneka kuti wakaŵa msambiri wakwambilira, ndipo panji wakaŵapo pa Pentekoste.
Ŵanyake awo ŵakalembako Tesitamenti la Sono ni Paulosi na Luka. Pa nyengo ya Pentekoste wa mu 33 C.E. Paulosi wakaŵa kuti wandaŵe Mkhristu. (Ŵagalatiya 1:17, 18) Panji Luka nayo wakaŵapo yayi cifukwa wandajisazgepo pa “ŵakaboni ŵakuwona na maso” uteŵeti wa Yesu.—Luka 1:1-3.
[Cithuzithuzi pa peji 22]
Tuvidonono uto Ŵakatorangako Dayi
[Kulongosora Cithuzithuzi]
Courtesy of SDC Colour Experience (www.sdc.org.uk)
[Cithuzithuzi pa peji 22]
Petrosi Wakuyowoya pa Pentekosti mu 33 C.E.