MAKALA YA 20

Kitabu cha Ufunuo Kinamaanisha Nini kwa Maadui wa Mungu?

“Yakawakusanya pamoja mahali panapoitwa katika Kiebrania Har–Magedoni.”—UFU. 16:16.

WIMBO 150 Mtafute Mungu Upate Ukombozi

MUHTASARIa

1. Kitabu cha Ufunuo kinafunua nini kuhusu watu wa Mungu?

KITABU cha Ufunuo kinafunua kwamba Ufalme wa Mungu umeanza kutawala mbinguni na kwamba Shetani amefukuzwa kutoka mbinguni. (Ufu. 12:1-9) Baada ya Shetani kufukuzwa kumekuwa na amani mbinguni, lakini hilo limetokeza matatizo duniani. Kwa nini? Kwa sababu Shetani ameelekeza hasira yake kwa wale wanaomtumikia Yehova kwa uaminifu hapa duniani.—Ufu. 12:12, 15, 17.

2. Ni nini kitakachotusaidia tuendelee kuwa waaminifu?

² Tunaweza kuendeleaje kuwa waaminifu tunapokabili mashambulizi ya Shetani? (Ufu. 13:10) Jambo moja litakalotusaidia ni kujua mambo yatakayotukia wakati ujao. Kwa mfano, katika kitabu cha Ufunuo, mtume Yohana anafafanua baadhi ya baraka ambazo tutafurahia hivi karibuni. Mojawapo ya baraka hizo ni kuangamizwa kwa maadui wa Mungu. Acheni sasa tuchunguze jinsi kitabu cha Ufunuo kinavyofafanua maadui hao na kile kitakachowapata.

MAADUI WA MUNGU WAFAFANULIWA “KWA ISHARA”

Chati inayoonyesha joka anayewapa nguvu wanyama wa mwituni wanaofafanuliwa katika kitabu cha Danieli na cha Ufunuo. Wanyama wakubwa wanne wanaotajwa katika kitabu cha Danieli sura ya 7 wanatoka katika bahari ya wanadamu na wanaongoza kwenye mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba, ambaye pia anatoka katika bahari ya wanadamu. Kichwa cha saba cha mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba anaongoza kwenye mnyama wa mwituni mwenye pembe mbili, ambaye naye anaongoza kwenye mnyama mwitu mwenye rangi nyekundu ambaye kahaba ameketi juu yake. Joka, mnyama wa mwituni mwenye pembe mbili, na mnyama wa mwituni mwenye rangi nyekundu, wote wanatupwa kwenye ziwa la moto. Matukio hayo yanatajwa katika makala hii kwenye fungu la 4, 6, 9, 10, na 19.

3. Ni baadhi ya ishara gani zinazotajwa kwenye kitabu cha Ufunuo?

³ Katika mstari wake wa kwanza kabisa, kitabu cha Ufunuo kinatuambia kwamba habari tutakazosoma zimetolewa “kwa ishara,” yaani, kwa lugha ya mfano. (Ufu. 1:1) Maadui wa Mungu wanafafanuliwa kwa njia ya mfano. Tunasoma kuhusu wanyama mbalimbali wa mwituni. Kwa mfano, kuna ‘mnyama wa mwituni anayepanda kutoka baharini.’ Ana “pembe kumi na vichwa saba.” (Ufu. 13:1) Mnyama huyo wa mwituni anafuatwa na ‘mnyama mwingine wa mwituni anayepanda kutoka katika dunia.’ Mnyama huyo wa mwituni anazungumza kama joka na kuufanya “moto ushuke kutoka mbinguni.” (Ufu. 13:11-13) Kisha, tunaona mnyama mwingine, “mnyama wa mwituni mwenye rangi nyekundu,” na kahaba akiwa ameketi juu yake. Wanyama hao watatu wa mwituni wanafananisha maadui wa muda mrefu wa Yehova Mungu na Ufalme wake. Hivyo, ni muhimu tuwatambue wanyama hao.—Ufu. 17:1, 3.

Wanyama wakubwa wanne wanaotajwa kwenye Danieli sura ya 7, wanatoka kwenye bahari ya wanadamu. Mnyama wa kwanza ni kama simba mwenye mabawa ya tai. Mnyama wa pili ni kama dubu na mdomoni mwake ana mbavu. Mnyama wa tatu ni kama chui mwenye mabawa manne na vichwa vinne. Mnyama wa nne ana nguvu zisizo za kawaida, meno ya chuma na pembe kumi. — **WANYAMA WANNE WAKUBWA SANA**

‘Wanatoka katika bahari.’ (Dan. 7:1-8, 15-17) Wanafananisha serikali kuu za ulimwengu zilizowatawala na kuwaathiri watu wa Mungu kuanzia wakati wa Danieli (Tazama fungu la 4 na 7)

4-5. Mambo yanayotajwa kwenye Danieli 7:15-17, yanatusaidiaje kuelewa maana ya ishara zilizo kwenye kitabu cha Ufunuo?

⁴ Kabla ya kujifunza kuhusu maadui hao, kwanza tunahitaji kuelewa maana ya lugha hiyo ya mfano. Njia nzuri ya kuelewa ni kuiruhusu Biblia ijifafanue yenyewe. Ishara nyingi zinazopatikana kwenye kitabu cha Ufunuo tayari zimefafanuliwa katika vitabu vingine vya Biblia. Kwa mfano, nabii Danieli aliona katika ndoto “wanyama wanne wakubwa sana [wakitoka] katika bahari.” (Dan. 7:1-3) Danieli anatueleza kile kinachofananishwa na wanyama hao. Wanyama hao wakubwa wanawakilisha “wafalme” wanne, au serikali. (Soma Danieli 7:15-17.) Ufafanuzi huo ulio wazi unatusaidia kuelewa kwamba wanyama wanaozungumziwa kwenye Ufunuo ni lazima pia wafananishe mamlaka za kisiasa.

⁵ Acheni sasa tuchunguze baadhi ya ishara zinazofafanuliwa katika Ufunuo. Tunapofanya hivyo, tutaona jinsi Biblia inavyotusaidia kuelewa maana ya ishara hizo. Tutaanza na mfululizo wa wanyama wa mwituni. Kwanza, tutaona wanafananisha nini. Kisha, tutaona kitakachowapata wanyama hao. Mwishowe, tutachunguza matukio hayo yanamaanisha nini kwetu.

MAADUI WA MUNGU WAFUNULIWA

Mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba anayetajwa katika Ufunuo, anatoka katika bahari ya wanadamu. Ana pembe kumi na mataji kumi kichwani na mwonekano wake ni kama chui, na miguu ya dubu na kinywa cha simba. — **MNYAMA WA MWITUNI MWENYE VICHWA SABA**

Anapanda “kutoka baharini” na ana vichwa saba, pembe kumi, na mataji kumi. (Ufu. 13:1-4) Anafananisha serikali zote za ulimwengu ambazo zimewatawala wanadamu katika historia yote. Vichwa saba vinafananisha serikali saba kuu za ulimwengu ambazo zimewatawala na kuwaathiri watu wa Mungu (Tazama fungu la 6 hadi 8)

6. Mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba anayetajwa kwenye Ufunuo 13:1-4, anafananisha nini?

⁶ Mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba anafananisha nini? (Soma Ufunuo 13:1-4.) Kwa ujumla, mwonekano wa mnyama huyo ni kama wa chui, lakini ana miguu ya dubu na kinywa cha simba, naye ana pembe kumi. Wanyama wanne wanaotajwa katika Danieli sura ya 7 wana sifa hizo pia. Hata hivyo, katika kitabu cha Ufunuo, sifa hizo zote zinapatikana kwenye mnyama mmoja, si wanyama wanne tofauti. Mnyama huyo hafananishi serikali, au milki moja tu ya ulimwengu. Inatajwa kwamba anatawala “juu ya kila kabila na watu na lugha na taifa.” Hivyo, ni lazima awe na mamlaka kubwa zaidi kuliko serikali moja tu. (Ufu. 13:7) Basi, mnyama huyo wa mwituni, ni lazima anafananisha mamlaka zote za kisiasa ambazo zimewatawala wanadamu katika historia yote.b—Mhu. 8:9.

7. Vile vichwa vya mnyama wa mwituni vinafananisha nini?

⁷ Vile vichwa saba vinafananisha nini? Tunapata wazo katika kitabu cha Ufunuo sura ya 17, ambayo inafafanua sanamu ya mnyama wa mwituni anayetajwa kwenye Ufunuo sura ya 13. Kwenye Ufunuo 17:10, tunasoma hivi: “Kuna wafalme saba: Watano wameanguka, mmoja yuko, na yule mwingine bado hajafika; lakini atakapofika, lazima akae kwa muda mfupi.” Kati ya mamlaka zote za kisiasa ambazo Shetani ametumia, saba zimelinganishwa na “vichwa” kwa sababu zimekuwa na mamlaka kubwa zaidi. Hizo ni milki kuu za ulimwengu ambazo zimewaathiri watu wa Mungu kwa njia kubwa. Kufikia siku za mtume Yohana, tano kati ya milki hizo za ulimwengu tayari zilikuwa zimetawala: Misri, Ashuru, Babiloni, Umedi na Uajemi, na Ugiriki. Roma, ambayo ilikuwa serikali ya sita ya ulimwengu bado ilikuwa ikitawala Yohana alipopokea ufunuo. Ni kichwa, au serikali gani ya ulimwengu ambayo ingekuwa ya saba na ya mwisho?

8. Kichwa cha saba cha mnyama wa mwituni kinafananisha nini?

⁸ Kama tutakavyoona, unabii wa kitabu cha Danieli unatusaidia kutambua kichwa cha saba na cha mwisho cha yule mnyama wa mwituni. Ni serikali gani kuu ya ulimwengu ambayo imekuwa ikitawala katika kipindi hiki cha mwisho, yaani, “siku ya Bwana”? (Ufu. 1:10) Inafanyizwa na nchi mbili, yaani, Serikali Kuu ya Ulimwengu ya Muungano wa Uingereza na Marekani. Basi, tunaweza kufikia mkataa kwamba serikali hiyo ni kichwa cha saba cha mnyama wa mwituni anayetajwa kwenye Ufunuo 13:1-4.

Mnyama wa mwituni mwenye pembe mbili kama za mwanakondoo, anafafanuliwa katika kitabu cha Ufunuo. Anachipuka kutoka kwenye kichwa cha saba cha mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba ambaye mwishowe anatupwa kwenye ziwa la moto. — **MNYAMA WA MWITUNI MWENYE PEMBE MBILI KAMA MWANAKONDOO**

Anapanda “kutoka katika dunia” na anazungumza “kama joka.” Anafanya “moto ushuke kutoka mbinguni” na anafanya ishara kama “yule nabii wa uwongo.” (Ufu. 13:11-15; 16:13; 19:20) Akiwa mnyama mwenye pembe mbili na yule nabii wa uwongo, Serikali ya Muungano wa Uingereza na Marekani, inawapotosha wakaaji wa dunia na kuwaambia “watengeneze sanamu” ya “yule mnyama wa mwituni” ambaye ana vichwa saba na pembe kumi (Tazama fungu la 9)

9. Mnyama wa mwituni aliye na “pembe mbili kama mwanakondoo” anafananisha nini?

⁹ Sura ya 13 ya Ufunuo inaendelea kusema kwamba kichwa hicho cha saba, yaani, Serikali Kuu ya Ulimwengu ya Muungano wa Uingereza na Marekani, inatenda pia kama mnyama wa mwituni aliye na “pembe mbili kama mwanakondoo, lakini [anaanza] kuzungumza kama joka.” Mnyama huyo “hufanya ishara kubwa, hata hufanya moto ushuke kutoka mbinguni mpaka duniani machoni pa wanadamu.” (Ufu. 13:11-15) Ufunuo sura ya 16 na 19 inamfafanua mnyama huyo wa mwituni kuwa “nabii wa uwongo.” (Ufu. 16:13; 19:20) Danieli anataja jambo linalofanana na hilo, kwamba Serikali Kuu ya Ulimwengu ya Muungano wa Uingereza na Marekani ingeleta “uharibifu wa kutisha.” (Dan. 8:19, 23, 24, maelezo ya chini.) Hivyo ndivyo ilivyotokea hasa katika Vita vya Pili vya Ulimwengu. Mabomu mawili ya atomu ambayo yalichangia kukomeshwa kwa vita hivyo huko Pasifiki, yalikuwa matokeo ya jitihada za pamoja za wanasayansi wa Uingereza na Marekani. Kwa njia ya mfano, Serikali Kuu ya Ulimwengu ya Muungano wa Uingereza na Marekani ilifanya “moto ushuke kutoka mbinguni mpaka duniani.”

Kahaba aliyeketi juu ya mnyama wa mwituni mwenye rangi nyekundu aliye na vichwa saba na pembe kumi. Mnyama wa mwituni anatupwa katika ziwa la moto. — **MNYAMA WA MWITUNI MWENYE RANGI NYEKUNDU**

Kahaba, Babiloni Mkubwa, ameketi juu ya mnyama huyo. Mnyama huyo anafafanuliwa kuwa mfalme wa nane. (Ufu. 17:3-6, 8, 11) Mwanzoni kahaba huyo anamwongoza mnyama huyo wa mwituni, lakini baadaye anaharibiwa na mnyama huyo. Kahaba huyo anafananisha milki ya ulimwenguni pote ya dini za uwongo. Leo, mnyama huyo anafananisha Umoja wa Mataifa, unaoendeleza masilahi ya mfumo wa kisiasa wa ulimwenguni pote (Tazama fungu la 10, 14 hadi 17)

10. “Sanamu ya mnyama wa mwituni” inafananisha nini? (Ufunuo 13:14, 15; 17:3, 8, 11)

¹⁰ Kisha tunaona mnyama mwingine wa mwituni. Mnyama huyu anafanana sana na mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba lakini ana rangi nyekundu. Anaitwa “sanamu ya yule mnyama wa mwituni” na anafafanuliwa kuwa “mfalme wa nane.”c (Soma Ufunuo 13:14, 15, 17:3, 8:11.) “Mfalme” huyo anatajwa kuwa anatokea, kisha anatoweka, na baadaye anatokea tena. Maelezo hayo yanafafanua vizuri shirika la Umoja wa Mataifa, ambalo linaendeleza masilahi ya mfumo wa kisiasa wa ulimwenguni pote! Mwanzoni, shirika hilo lilijulikana kama Muungano wa Mataifa. Kisha likatoweka wakati wa Vita vya Pili vya Ulimwengu. Baadaye likatokea likiwa Umoja wa Mataifa.

11. Wanyama wa mwituni au serikali za kisiasa zinachochea nini, na kwa nini hatupaswi kuziogopa?

¹¹ Kupitia habari za uwongo, wanyama wa mwituni au serikali zinachochea upinzani dhidi ya Yehova na watu wake. Kwa njia ya mfano, wanawakusanya pamoja “wafalme wa dunia nzima inayokaliwa” kwenye vita ya Har–Magedoni, ambayo ni “siku kuu ya Mungu Mweza-Yote.” (Ufu. 16:13, 14, 16) Lakini hatutaogopa chochote. Mungu wetu mkuu Yehova, atatenda haraka ili kuwaokoa wale wote wanaounga mkono utawala wake.—Eze. 38:21-23.

12. Ni nini kitakachowapata wanyama wote wa mwituni?

¹² Ni nini kitakachowapata wanyama wote wa mwituni? Ufunuo 19:20 inajibu hivi: “Yule mnyama wa mwituni akakamatwa, na yule nabii wa uwongo pamoja naye, aliyefanya mbele yake ishara alizotumia kuwapotosha wale waliopokea alama ya yule mnyama wa mwituni na wale wanaoiabudu sanamu yake. Wakiwa bado hai, wote wawili walitupwa ndani ya ziwa la moto linalowaka kwa kiberiti.” Hivyo, zikiwa bado zinatenda, serikali hizo ambazo ni maadui wa Mungu zitaharibiwa milele.

13. Wakristo wanakabili changamoto gani kwa sababu ya serikali za ulimwengu?

¹³ Hilo linamaanisha nini kwetu? Tukiwa Wakristo, ni lazima tuwe washikamanifu kwa Mungu na Ufalme wake. (Yoh. 18:36) Ili kufanya hivyo, tunahitaji kuendelea kutounga mkono upande wowote katika masuala ya kisiasa ya ulimwengu huu. Hata hivyo, inaweza kuwa vigumu sana kutounga mkono upande wowote kwa sababu serikali za ulimwengu zinataka tuziunge mkono kabisa, kwa maneno na matendo yetu. Wale wanaokubali kushinikizwa na serikali hizo wanatiwa alama ya mnyama wa mwituni. (Ufu. 13:16, 17) Hata hivyo, yeyote anayetiwa alama hiyo atapoteza kibali cha Yehova na kukosa uzima wa milele. (Ufu. 14:9, 10; 20:4) Kwa hiyo, ni muhimu sana kwa kila mmoja wetu kutounga mkono kabisa upande wowote, haidhuru tunashinikizwa kadiri gani!

MWISHO WENYE AIBU WA KAHABA MKUBWA

14. Kama inavyofafanuliwa kwenye Ufunuo 17:3-5, mtume Yohana anaona jambo gani la kushangaza?

¹⁴ Mtume Yohana anasema kwamba ‘alishangaa sana’ kuona jambo lingine. Ni jambo gani hilo? Mwanamke alikuwa amekaa juu ya mmoja wa wanyama hao wakali wa mwituni. (Ufu. 17:1, 2, 6) Anatajwa kuwa “kahaba mkubwa” naye anaitwa “Babiloni Mkubwa.” Anafanya “uasherati” na “wafalme wa dunia.”—Soma Ufunuo 17:3-5.

15-16. “Babiloni Mkubwa” ni nani, na tunajuaje?

¹⁵ “Babiloni Mkubwa” ni nani? Mwanamke huyo hawezi kufananisha mashirika ya kisiasa kwa sababu anatajwa kuwa anafanya uasherati na viongozi wa serikali za ulimwengu. (Ufu. 18:9) Isitoshe, anajitahidi kuwaongoza watawala hao, na kwa njia ya mfano ni kama ameketi juu yao. Pia, hawezi kufananisha mifumo ya kibiashara yenye pupa ya ulimwengu wa Shetani. Mifumo hiyo inatajwa katika sehemu nyingine za kitabu cha Ufunuo kuwa “wafanyabiashara wa dunia.”—Ufu. 18:11, 15, 16.

¹⁶ Katika Biblia, neno “kahaba” linaweza kumaanisha wale wanaodai kumtumikia Mungu lakini wanajihusisha katika aina fulani ya ibada ya sanamu au kwa njia nyingine wanakuwa marafiki wa ulimwengu. (1 Nya. 5:25; Yak. 4:4) Kinyume na hilo, wale wanaomwabudu Mungu kwa uaminifu wanatajwa kuwa “safi” au “mabikira.” (2 Kor. 11:2; Ufu. 14:4) Babiloni la kale lilikuwa kituo kikuu cha ibada ya uwongo. Basi, ni lazima Babiloni Mkubwa anafananisha aina zote za ibada ya uwongo. Isitoshe, yeye ni milki ya ulimwenguni pote ya dini za uwongo.—Ufu. 17:5, 18; tazama makala “Babiloni Mkubwa Ni Nani?” kwenye jw.org.

17. Ni nini kitakachompata Babiloni Mkubwa?

¹⁷ Ni nini kitakachompata Babiloni Mkubwa? Ufunuo 17:16, 17 inajibu swali hilo hivi: “Zile pembe kumi ulizoona, na yule mnyama wa mwituni, hao watamchukia yule kahaba na kumfanya kuwa ukiwa na uchi, nao watakula nyama yake na kumteketeza kabisa kwa moto. Kwa maana Mungu alitia hilo ndani ya mioyo yao ili kutekeleza wazo lake.” Naam, Yehova atayachochea mataifa yamtumie mnyama wa mwituni mwenye rangi nyekundu, yaani, Umoja wa Mataifa kushambulia milki ya ulimwenguni pote ya dini za uwongo na kuiharibu kabisa.—Ufu. 18:21-24.

18. Tunawezaje kuhakikisha kwamba hatuungi mkono Babiloni Mkubwa?

¹⁸ Hilo linamaanisha nini kwetu? Tunahitaji kudumisha “namna ya ibada iliyo safi na isiyo na unajisi kwa maoni ya Mungu wetu.” (Yak. 1:27) Hatungetaka kamwe kujiruhusu tushawishiwe na mafundisho ya uwongo, sherehe za kipagani, viwango vilivyopotoka vya maadili, na mazoea ya kuwasiliana na roho ya Babiloni Mkubwa! Na tunaendelea kuwaonya watu ‘watoke kwake,’ ili wasishiriki hatia yake mbele za Mungu.—Ufu. 18:4.

HUKUMU JUU YA ADUI MKUU ZAIDI WA MUNGU

Joka mwenye rangi ya moto mwenye vichwa saba, pembe kumi na mataji saba anampa nguvu wanyama wa mwituni wanaofafanuliwa kwenye kitabu cha Danieli na Ufunuo. Joka huyo atupwa katika ziwa la moto. — **JOKA MWENYE RANGI YA MOTO**

Shetani anampa mamlaka mnyama wa mwituni. (Ufu. 12:3, 9, 13; 13:4; 20:2, 10) Akiwa adui mkubwa zaidi wa Yehova, Shetani atatupwa kwenye shimo refu lisilo na mwisho kwa miaka 1,000. Baada ya hapo, Shetani atatupwa ndani ya “lile ziwa la moto na kiberiti” (Tazama fungu la 19 na 20)

19. Yule “joka mkubwa wa rangi ya moto” ni nani?

¹⁹ Kitabu cha Ufunuo pia kinamfafanua “joka mkubwa wa rangi ya moto.” (Ufu. 12:3) Joka huyo anapigana vita dhidi ya Yesu na malaika wake. (Ufu. 12:7-9) Anawashambulia watu wa Mungu, na kuzipa mamlaka serikali za ulimwengu au wanyama wa mwituni. (Ufu. 12:17; 13:4) Joka huyo ni nani? Ni “yule nyoka wa zamani, anayeitwa Ibilisi na Shetani.” (Ufu. 12:9; 20:2) Yeye ndiye anayeongoza maadui wengine wote wa Yehova.

20. Ni nini kitakachompata yule joka?

²⁰ Ni nini kinachompata yule joka? Ufunuo 20:1-3 inaeleza kwamba malaika atamtupa Shetani katika shimo refu lisilo na mwisho, jambo linalomaanisha kwamba atafungwa. Wakati wa kifungo hicho, Shetani “[hatapotosha] mataifa tena mpaka ile miaka 1,000 itakapokwisha. Mwishowe, Shetani na malaika wake wataharibiwa kabisa, jambo linalofananishwa na kutupwa kwenye “ziwa la moto na kiberiti.” (Ufu. 20:10) Hebu wazia ulimwengu usio na Shetani na malaika wake waovu! Huo utakuwa wakati mzuri sana!

21. Kwa nini tunafurahi kujua mambo ambayo tumejifunza katika kitabu cha Ufunuo?

²¹ Inatia moyo sana kuelewa maana ya ishara hizo zinazotajwa kwenye kitabu cha Ufunuo! Hatujawatambua tu maadui wa Yehova, bali pia tumeona kile kitakachowapata. Naam, “mwenye furaha ni yule anayesoma kwa sauti na wale wanaosikia maneno ya unabii huu”! (Ufu. 1:3) Hata hivyo, baada ya maadui wa Mungu kuondolewa, wanadamu waaminifu watafurahia baraka gani? Tutazungumzia hilo katika makala ya mwisho ya mfululizo huu.

WIMBO 23 Yehova Aanza Kutawala

a Kitabu cha Ufunuo kinatumia ishara kuwatambulisha maadui wa Mungu. Kitabu cha Danieli kinatusaidia kuelewa maana ya ishara hizo. Katika makala hii, tutalinganisha baadhi ya unabii wa kitabu cha Danieli na unabii unaofanana na huo kwenye kitabu cha Ufunuo. Kwa njia hiyo, tutaweza kuwatambua maadui wa Mungu. Kisha tutazungumzia kile kitakachowapata.

b Jambo lingine linaloonyesha kwamba mnyama wa mwituni mwenye vichwa saba anafananisha mamlaka zote za kisiasa, ni kwamba ana “pembe kumi.” Mara nyingi namba kumi katika Biblia inawakilisha ukamili.

c Tofauti na mnyama wa mwituni wa kwanza, sanamu hiyo haina “mataji” kwenye pembe zake. (Ufu. 13:1) Hiyo ni kwa sababu sanamu hiyo ‘inatokana na wale wafalme wengine saba’ nayo inawategemea ili kupata mamlaka.—Tazama makala, “Mnyama-Mwitu Mwenye Rangi Nyekundu wa Ufunuo Sura ya 17 Ni Nini?” kwenye jw.org.