Yan sprevail

¿Mi koʼol kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusitik voʼne mukajtik tabile? Xi la sjakʼ li revista Biblical Archaeology Review ta 2014: «¿Jayvoʼ krixchanoetik chalbe skʼoplal Vivlia ta evreo kʼop ti tabil skʼoplalik li ta kʼusitik mukajtik ta voʼnee?». Xi la stakʼike: «Mi toj jutebe, te van sinkuentauk». Li buchʼu muʼyuk to te chalbe skʼoplal li ta vun taje jaʼ li Tatenaie. ¿Buchʼu jaʼ ti Tatenaie? Jkʼelbetik batel skʼoplal ta Vivlia ti jutuk noʼox te ch-albat skʼoplale.

Li Jerusalene laj yichʼ ventainel kʼuk sjalil yuʼun li ajvalilal ta Persiae. Li jteklum taje te xkom ta smaleb kʼakʼal yuʼun ukʼum Éufrates, jaʼ yuʼun xi nopem xaʼi chalik li jpersiaetike: «Ta jelovel to ucʼum Éufrates». Kʼalal laj xa ox stsalik Babilonia li jpersiaetike, la skoltaik batel li judaetik xchiʼuk laj yakʼik ti akʼo xbat xchaʼmeltsanik li stemplo Jeova ta Jerusalene (Esdras 1:1-4). Pe li yajkontratak judaetike mu ox xakʼik ti akʼo slikesik li abtelale xchiʼuk jaʼ tikʼbat-o smulik ti jaʼik la jtoybaetik ta stojolal li ajvalil ta Persiae (Esdras 4:4-16). Kʼalal jaʼo ch-ajvalilaj li Darío I (522-486 kʼ.m.jkʼ.), oy jun vinik ta Persia ti jaʼ la skʼelbe skʼoplal taje, Tatenai sbi li vinike. Xi chal li Vivlia ta stojolale: Jaʼ «ajvalil ta jun banamil ta smaleb cʼacʼal yuʼun ucʼum [Éufrates]» (Esdras 5:3-7).

Te chvinaj ta epal cuneiforme tsʼib li sbi Tatenaie, xakʼel noʼox yileluke jaʼ li kʼusitik tsʼibabil ta sventa yutsʼ yalale. Li kʼusi tsʼibabil la staike jaʼ skʼoplal jun yutsʼ yalal li Tatenaie, ti jaʼ chalbe skʼoplal takʼin ti laj yichʼ tsʼibael kʼalal 20 xa ox jabil ch-ajvalilaj li Darío I (502 kʼ.m.jkʼ.). Li kʼusi tsʼibabil ta sventa takʼine te chalbe skʼoplal jun testigo ti jaʼ yaj-abtel li «Tattannu, li ajvalil ta smaleb kʼakʼal yuʼun li ukʼum Eufratese». Taje jaʼ skʼoplal li Tatenai ti te chal ta slivroal Esdrase.

¿Kʼusi yabtel akʼbil li Tatenaie? Li ta sjabilal 535 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, li ajvalil Ciro el Grandee laj yakʼbe lek sbitak li lumetik bu kʼalal smakoje, oy jun ti xi laj yakʼbe sbie: «Babilonia xchiʼuk li lum ta smaleb kʼakʼal yuʼun li ukʼum Eufratese». Ta mas tsʼakale, li lum taje laj yichʼ chʼakel ta chib, li june laj yichʼ biiltasel «li lum ta smaleb kʼakʼal yuʼun li ukʼum Eufratese». Li lum taje, te smakoj li Celesiria, li Fenicia, Samaria xchiʼuk Judá, ti jaʼ van te tspas mantal ta Damasco li ajvalile. Li Tatenaie la spas mantal te van ta sjabilal 520 kʼalal ta 502 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike.

Li Tatenaie bat ta Jerusalen sventa tskʼelbe skʼoplal mi melel onoʼox ti tstoy sbaike. Ta mas tsʼakale, laj yalbe Darío ti akʼbatemik la permiso yuʼun Ciro li judaetik sventa xchaʼmeltsanik li stemplo Jeovae. Li vunetik te kʼejbil ta snail pasobmantale laj yakʼ ta ilel ti jaʼ jech li kʼusi chalike (Esdras 5:6, 7, 11-13; 6:1-3). Jaʼ yuʼun laj yichʼ albel ti mu spajtsan abtelal li Tatenaie (Esdras 6:6, 7, 13).

Melel onoʼox ti mu toj masuk tsots skʼoplal li Tatenaie, li «ajvalil ta jun banamil ta smaleb cʼacʼal yuʼun ucʼum Eufratese». Akʼo mi jech, li Vivliae chalbe li sbie xchiʼuk jamal lek chal ti kʼusi yabtel la spase. Taje jaʼ yan sprevail ti yuʼun melel li kʼusi chal Vivlia kʼalal chichʼ koʼoltasel xchiʼuk li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume.