Jaʼ sprevail li kʼusitik oy ta vinajele
Jaʼ sprevail li kʼusitik oy ta vinajele Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼanaletike (astrónomos) labal to chilik li kʼusitik oy ta vinajele. Ep xa kʼusitik smeltsanojik yoʼ xchanbeik skʼoplale. ¿Kʼusi yakʼojik venta?
Lek cholol li kʼusitik oy ta vinajele. Xi chal li revista Astronomy: «Li kʼanaletik ta vinajele lek cholbil, mu jecheʼuk noʼox tampuk». ¿Kʼuxi xa noʼox ti lek cholole? Li sientifikoetike chalik ti oy la kʼusi mu xvinaj ta kʼelel ti jaʼ chkoltavan yoʼ lekuk xcholet ch˗abtejike, ti muuk xlokʼ ta yavilike xchiʼuk ti lekuk tsopajtik li epal galaxiaetike (cúmulos xchiʼuk supercúmulos).
¿Kʼuxi xa noʼox ti lek cholol pasbil li kʼusitik oy ta vinajel balumile? ¿Mi ta jecheʼ noʼox lek xcholoj sba skotol? Li Allan Sandage ti jaʼ jun sientifiko ti la xchʼun ti oy Diose, ti lek xtojob ta xchanbel skʼoplal kʼanaletike xchiʼuk ti lek laj yichʼ ojtikinel ta sjabilaltik 1900 xi chale:
«Ta jnop ti mu ta jecheʼuk noʼox ti lek tajek cholol skotole, yuʼun persa oy buchʼu lek la xchol».
Li vinajel balumile lek chapal sventa oyuk kuxlejal. Nopbo skʼoplal li kʼusi chal sientifikoetik ta sventa li kʼusi chakʼ akʼo tsanluk˗o li kʼakʼale (fuerza nuclear débil). Ti masuk kʼun yip taje, chʼabal jechuk li kʼakʼale, pe ti masuk tsots yipe, voʼne slajel jechuk li kʼakʼale.
Pe oy to kʼusi yan ti lek chapal˗o yuʼun li vinajel balumile. Ti muʼyukuk lek chapal li smantalil xchiʼuk li yip vinajel balumile, muʼyuk kuxlejal ti jechuke. Xi chal Anil Ananthaswamy ti jaʼ jun jtsʼibajom sventa siensiae: «Ti jeleluk li yip o li smantalil balumile, chʼabal jechuk li kʼanaletike, li planetaetike, li jujutsop kʼanaletike xchiʼuk muʼyuk kuxlejal jechuke».
Oy bu xuʼ lek xnakiik li krixchanoetike. Li balumile oy lek xpix, oy lek voʼ xchiʼuk ti kʼu smukʼul li lunae jaʼ sventa lekuk oy ta yavil li balumile. Li revista National Geographic xi chale: «Skotol li kʼusitik oy ta balumile jaʼ chakʼ ti oyuk kuxlejale».a
Jun ti buchʼu xchanojbe skʼoplale laj yal ti nom xil kʼanaletik li kʼakʼale, koliyal taje oy kuxlejal li ta balumile. Ti masuk nopol oyutik ta yan kʼanaletike, muʼyuk kuxlejal ti jechuke. Li sientifikoetike chalik ti lek tajek yavil ti bu oy li balumil sventa xuʼ xijnakie.
Li físico Paul Davies ti xojtikin lek li vinajel balumil xchiʼuk li smantaltake, xi laj yale: «Mu jchʼun chkaʼi ti ta jech noʼox lijtal li ta balumile, oy lek srasonal ti kʼu yuʼun liʼ oyutike».b Melel onoʼox ti muʼyuk chal Paul Davies ti jaʼ la smeltsan vinajel balumil xchiʼuk krixchanoetik li Diose. Pe ¿kʼusi chanop voʼote? Jamal chakʼ ta ilel ti lek chapal skotol li kʼusi oy ta vinajel balumil sventa oyuk kuxlejale. Jaʼ yuʼun, ¿mi mu jaʼuk chakʼ ta ilel ti oy buchʼu la spase?
a Li revista National Geographic maʼuk chakʼ ta aʼiel ti jaʼ la spas balumil xchiʼuk krixchanoetik li Diose, yuʼun jaʼ noʼox chakʼ ta aʼiel ti kʼu yelan lek tajek oy li balumil sventa xuʼ te xijkuxie.
b La mente de Dios la stsʼiba Paul Davies, lokʼ ta 1993.