Kakʼtik me ta mukʼ li tojobel ta chanubtasvanej kuʼuntike
«Cholo li mantale, [...] pʼijubtasvanan, tukʼibtasvanan, tojobtasvanan, ta skotol smukʼul avoʼonton xa pas xchiʼuk oyuk li tojobel ta chanubtasvaneje.» (2 TIM. 4:2, NM.)
1. ¿Kʼusi yabtel laj yakʼbe yajchankʼoptak li Jesuse, xchiʼuk kʼuxi laj yakʼanbe yil?
AKʼO mi labalik sba ipoxtavan ta skʼelobil juʼelal kʼalal ay tunuk ta Balumil li Jesuse, pe maʼuk jech ojtikinbil kʼuchaʼal jpas skʼelobil juʼelal o jpoxtavanej, moʼoj, yuʼun ojtikinbil kʼuchaʼal jchanubtasvanej (Mar. 12:19; 13:1). Ti chaʼi stuke jaʼ mas tsots skʼoplal xcholel li lekil aʼyej ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose, jaʼ jech xuʼ xkaltik ta stojolal li yajtsʼaklomtak avi eke. Li yajtsʼaklomutik Cristoe kichʼoj kabteltik ta spasel echʼel ta jchankʼop li krixchanoetike, jaʼ yuʼun ta jchanubtasantik ta xchʼunbel li kʼusi laj yal komel Jesuse (Mat. 28:19, 20).
2. ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa spas kuʼuntik echʼel li abtelal ta chol mantale?
2 Sventa spas kuʼuntik li abtelal ta spasel jchankʼopetike, chkakʼbetik yipal jujun kʼakʼal sventa xlekub ti kʼuyelan chi jchanubtasvane. Li jtakbol Pabloe laj yal ti toj tsots skʼoplal skʼan lekuk xi jchanubtasvan kʼalal xi laj yalbe Timoteoe, ti jaʼ jun xchiʼil ta chol mantale: «Qʼuelo me aba atuc, xchiʼuc qʼuelo me lec ti cʼu xʼelan chachanubtasvane. Jaʼ me te oyuc o ta avoʼnton scotol li cʼusitic laj calbote. Me jech chapase, chacol li voʼote xchiʼuc li bochʼotic ta xaʼibot acʼope», xi (1 Tim. 4:16). Kʼalal laj yalbe skʼoplal chanubtasvanej li Pabloe, ti kʼusi skʼan laj yale maʼuk ti jaʼ noʼox ta jnojesbetik sjol ta mantaletik li buchʼu ta jchanubtastike. Li jun yajtunel Cristo ti lek xtojobe chkʼot ta yoʼonton yuʼun krixchanoetik li mantale xchiʼuk tstijbe yoʼonton ti akʼo sjel xkuxlejalike, jaʼ me jun lekil tojobel ta spasel maʼ taje. Ta sventa li kʼusi laj xa kaltike, ¿kʼuxi xuʼ jchʼiestik li «tojobel ta [chanubtasvanej]» kʼalal chkaltik echʼel li lekil aʼyej ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose? (2 Tim. 4:2.)
Jchʼiestik li «tojobel ta chanubtasvaneje»
3, 4. 1) ¿Kʼuxi ta jchʼiestik li «tojobel ta chanubtasvaneje»? 2) ¿Kʼuxi tskoltautik sventa xi jkʼot ta lekil jchanubtasvanej li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose?
3 Jun tojobele jaʼ jun pʼijilal ti ta jchantik kʼalal chi jchanunaje, kʼalal ta jkʼeltik o kʼalal ta jpastik li kʼusi jchanojtike. Vaʼun chaʼa, mi ta jkʼan chi jkʼot ta jun lekil jchanubtasvanej ta sventa li lekil aʼyeje, mu me jtentik komel li kʼusi oxtos laj kaltike. Skʼan xi jchanunaj kʼalal mi laj xaʼox jpastik orasione, sventa xkaʼibetik lek smelolal li loʼile (kʼelo Salmo 119:27, 34). Skʼan me jkʼeltik lek kʼuyelan chchanubtasvanik li jtuneletik ti lek chanemike sventa jech jchanbetik. Xchiʼuk noxtok, skʼan me jpastik li kʼusi ta jchantike sventa xi jpʼijub batel mas (Luc. 6:40; 1 Tim. 4:13-15).
4 Li Jeovae jaʼ li Mukʼul Jchanubtasvanej kuʼuntike; chchanubtas li yajtuneltak ta Balumil ta stojolal s-organisasion ti xvinaj ta kʼelele sventa jech snaʼik kʼuyelan skʼan spas li yabtelik ta chol mantale (Isa. 30:20, 21). Jech kʼuchaʼal liʼe, li tsobobbailetike jujun xemana ch-echʼ yuʼunik li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose, sventa xichʼik koltael li buchʼutik tsakbil sbiik tee yoʼ jech xkʼotik ta lekil jchol mantaletik ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose. Li livro ti mas tsots skʼoplal chtun te taje jaʼ li Vivliae. Li sKʼop Dios yakʼoj ta naʼele maʼuk noʼox chalbutik li kʼusi skʼan xkakʼtik ta chanele, yuʼun chal xtok ti kʼuyelan mas lek xuʼ xi jchanubtasvane. Li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose nopolik noʼox tsvules ta joltik ti sventa xi jkʼot ta lekil jchanubtasvaneje skʼan te jlokʼestik ta Vivlia ti kʼusi chkaltike, pʼijuk me jtunestik li sjakʼobiltake, ti kʼunuk ta aʼibel smelolal xi jchanubtasvane xchiʼuk ti xkakʼ tajmek ta koʼontontik li yantike. Vaʼun chaʼa, li avie ta jkʼeltik batel ta jujuntal taje. Jech noxtok, ta jkʼeltik kʼuyelan xuʼ xkʼot ta yoʼonton mantal kuʼuntik li buchʼu ta jchanubtastike.
Ta sKʼop Dios me jlokʼestik li kʼusi chkakʼtik ta chanele
5. ¿Bu skʼan xlokʼ li chanubtasel chkakʼtike, xchiʼuk kʼu yuʼun?
5 Li Jesús ti jaʼ stuk noʼox mukʼta jchanubtasvanej echʼ ta Balumile, skotol onoʼox velta ta Tsʼibetik la slokʼes li kʼusi laj yakʼ ta chanele (Mat. 21:13; Juan 6:45; 8:17). Maʼuk ta snopben stuk li kʼusi laj yakʼ ta chanele, moʼoj, yuʼun jaʼ ikʼopoj ta stojolal li Buchʼu itakat tale (Juan 7:16-18). Taje jaʼ onoʼox li talelalil ta jchanbetike. Jaʼ yuʼun, skotol li kʼusi chkaltik kʼalal ta jcholtik mantal ta naetike o kʼalal chkakʼtik chanubtasel ta Vivliae skʼan me jaʼuk te jlokʼestik li ta sKʼop Diose (2 Tim. 3:16, 17). Mi junuk jrasontik —manchuk mi lek tajmek yaʼeluk— stakʼ koʼoltasel xchiʼuk li kʼu to slekil xchiʼuk sjuʼel li Tsʼibetik likem talel ta stojolal Diose. Mu me xchʼay ta joltik ti jaʼ jpas mantal li Vivliae. Jaʼ yuʼun chaʼa, kʼusiuk ti yakal xkaltike, li kʼusi mas lek xuʼ jkoltatik-o ta yaʼibel smelolal li jchanune jaʼ ti xkalbetik akʼo skʼel talel li kʼusi chal Tsʼibetike (kʼelo Hebreos 4:12).
6. ¿Kʼusi skʼan spas li jchanubtasvanej sventa xaʼibe lek smelolal yuʼun jchanun li kʼusi yakalik xchanele?
6 Ta melel chaʼa, li kʼusi laj kaltike maʼuk skʼan xal ti mu xa persauk xchapan sba sventa chakʼ chanubtasel ta Vivlia li jchanubtasvanej yajtsʼaklom Cristoe. Moʼoj, skʼan baʼyel stʼuj xchiʼuk tskʼelbe lek smelolal li versikuloetik ta Vivlia ti bu tskʼel stuke o li bu tskʼel li jchanun kʼalal chchanunajike. Ti kʼusi onoʼox mas leke jaʼ ti xichʼ kʼelel li kʼusitik jaʼ yibel li kʼusitik jchʼunojtike. Jech noxtok, skʼan me xkakʼtik venta mi xaʼibe smelolal li jujun teksto ta skʼel li jchanune (1 Cor. 14:8, 9).
Pʼijuk me jtunestik li sjakʼobiltake
7. ¿Kʼu yuʼun jaʼ jtos lekil chanubtasel kʼalal chichʼ tunesel li sjakʼobiltake?
7 Li stunesel lek sjakʼobiltake tstijbe snopben xchiʼuk chkʼot ta yoʼonton mantal yuʼun yajchanun li jchanubtasvaneje. Jech kʼuchaʼal liʼe, mu jchapbetik smelolal li teksto ta Vivliae, moʼoj, mas lek jakʼbetik sventa jaʼ akʼo xchapbe talel smelolal li jchanune. Bateltike xuʼ jun noʼox kʼusi ta jakʼbetik, pe bateltike persa ep skʼan jakʼbetik sventa jech jbeiltastik echʼel ti bu jech smelolale. Kʼalal chkakʼtik akʼo yal mas kʼusi tsnop li buchʼu ta jchanubtastike, ta me xaʼibe mas smelolal kuʼuntik li srasonaltak ti kʼu yuʼun jech chkaltike xchiʼuk ti chchʼun ta sjunul yoʼonton stuke (Mat. 17:24-26; Luc. 10:36, 37).
8. ¿Kʼuxi xuʼ xkiltik li kʼusi oy ta yoʼonton kajchanuntike?
8 Li jvuntike tstunes sjakʼobiltak xchiʼuk stakʼobiltak. Jaʼ yuʼun chaʼa, jutuk mu stekeluk li krixchanoetik ti chchan Vivlia jchiʼuktike ta anil noʼox tstabeik stakʼobil li sjakʼobiltak jujun parafoe. Akʼo mi jech, li pʼijil jchanubtasvaneje maʼuk noʼox bal chaʼi mi lek li kʼusi chtakʼbate. Jech kʼuchaʼal liʼe, li jchanune xuʼ jaʼ xchap li kʼusi chakʼ ta chanel Vivlia ta sventa li mulivajele (1 Cor. 6:18). Pe kʼalal pʼijik kʼusi chichʼ jakʼbele, li jchanubtasvaneje ta me snaʼ li kʼusi tsnop jchanun ta sventa li kʼusi chichʼ loʼiltaele. Xuʼ xi sjakʼbee: «¿Kʼu yuʼun mu stakʼ chal Vivlia li lutsʼbail kʼalal maʼuk ta nupunele? ¿Kʼusi cha nop voʼot ta sventa li kʼusi chal Dios ti mu stakʼ pasel taje? ¿Mi oy van kʼusi xtun-o jutukuk xa naʼ ti ta jchʼunbetik smantal Diose?». Yikʼaluk van te xvinaj li kʼusi oy ta yoʼonton li jchanun ti kʼuyelan ta stakʼe (kʼelo Mateo 16:13-17).
Kʼunuk ta aʼibel smelolal xi jchanubtasvan
9. ¿Kʼusi skʼan oyuk ta joltik kʼalal chi jchanubtasvan ta mantale?
9 Jutuk mu stekeluk li mantaletik ta Vivliae kʼun ta aʼibel smelolal. Pe yikʼaluk van kapijem snopbenik ta skoj chanubtaseletik yuʼun jecheʼ relijion li kajchanuntike. Li kabteltik kʼuchaʼal jchanubtasvaneje jaʼ ti akʼo kʼunuk ta aʼibel smelolal chaʼiik li Vivliae. Li lekil jchanubtasvanejetike kʼun ta aʼibel smelolal chalik li mantale, lek jamal xchiʼuk lek tukʼ, vaʼun mu vokoluk ta aʼiel ti kʼuyelan chalik li kʼusi melele. Jaʼ yuʼun chaʼa, mu persauk kʼusi yan xkaltik mi maʼuk yakal xkalbetik skʼoplale xchiʼuk ti mu persauk xkalbetik skotol sloʼilal li teksto ta jkʼeltike. Ti kʼusie, jaʼ noʼox skʼan xkaltik li kʼusi tsots skʼoplal sventa lekuk jamal ta aʼiel li kʼusi yakal ta jloʼiltatike. Kʼalal yakal xchʼi batel ta mantal li jchanune, kʼunkʼun chaʼibe batel smelolal li mantaletik ta Vivlia ti mas tsotsik ta aʼiele (Heb. 5:13, 14).
10. ¿Kʼusi chakʼ jnaʼtik kʼu yepal mantal skʼan jkʼeltik li ta jujukoj chanune?
10 ¿Kʼu yepal mantal xuʼ jchantik li ta jujukoj chanubtasele? Muʼyuk junuk stakʼobil, yuʼun ti kʼuyelan xtojob xchiʼuk xkuxlejal li jchanubtasvanej xchiʼuk li jchanune jelelik ta jujuntal. Kʼuk yelan, yuʼun ti kʼusi ta jkʼantik ta stojolal li jun jchanune jaʼ ti jkoltatik ti oyuk lek xchʼunel yoʼontone. Jaʼ yuʼun chaʼa, skʼan jchʼakbetik lek yorail sventa skʼel, xaʼibe smelolal xchiʼuk sventa xchʼam li mantaletik ta sKʼop Diose. Jaʼ noʼox me jech yepal jkʼeltik o jchantik parafoetik ti kʼuyepal xuʼ yuʼun chkiltik li krixchanoe, pe jech noxtok un mu me xpaj kuʼuntik li chanubtasele. Mi laj xaʼox yaʼibe smelolal junuk loʼil li jchanune jelavkutik me batel ta yan (Col. 2:6, 7).
11. ¿Kʼusi ta jchanbetik jtakbol Pablo ta sventa ti kʼu yelan ichanubtasvane?
11 Li jtakbol Pabloe kʼun ta aʼibel smelolal la xchol li lekil aʼyeje. Akʼo mi lek tajmek chanunajem pe muʼyuk bu stunes li tsatsal kʼopetike (kʼelo 1 Corintios 2:1, 2). Li mantaletik ta Vivlia ti kʼun ta aʼibel smelolale chnopajik-o talel xchiʼuk jun yoʼonton chaʼi sbaik li krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik mantale; mu persauk toj pʼijik tajmek sventa chaʼibeik smelolal (Mat. 11:25; Hech. 4:13; 1 Cor. 1:26, 27).
Jkoltatik li jchanun sventa xilbe sbalil li kʼusi yakal xchane
12, 13. ¿Kʼusi chtijbat-o yoʼonton sventa xakʼ ta xkuxlejal li kʼusi chchan li jchanune? Albo junuk skʼelobil.
12 Sventa xakʼ sat li kabteltik ta chol mantale, skʼan me xkʼot ta oʼontonal kuʼuntik li kʼusi chkaltike. Li jchanune skʼan me xaʼibe smelolal ti chtun ta xkuxlejal li kʼusi yakal xchanele xchiʼuk ti xuʼ tstabe sbalile. Skʼan me xaʼibe smelolal ti mi chchʼam li tojobtaseletik ta Tsʼibetike ta me xlekub li xkuxlejale (Isa. 48:17, 18).
13 Kaltik noʼox ti yakal ta jchantik Hebreos 10:24, 25, ti bu ch-albat yajtsʼaklomtak Cristo ti skʼan stsob sbaik sventa tstsatsubtas sbaik ta mantale xchiʼuk ti tskʼupinik li kʼanelal yuʼun yermanotakike. Mi muʼyuk to bu chkʼot ta tsobajel li jchanune, kalbetik jlikeluk smelolal kʼuyelan ta x-echʼ xchiʼuk kʼusitik loʼilal ta xichʼ chanel te. Xuʼ van xkalbetik noxtok ti jaʼ jtos yichʼobil ta mukʼ Dios li tsobajele xchiʼuk ti jtekeltik ta jtabetik sbalil kʼalal chi jbate. Mi laj une kalbetik ti xuʼ xbat xchiʼinutike. Melel onoʼox chaʼa, li kʼusi skʼan xtijbat yoʼonton li jchanun sventa spas echʼel li kʼusi chal mantaletik ta Vivliae jaʼ ti oy ta yoʼonton xchʼunbel li smantal Jeovae, maʼuk ti jaʼ tslekubtasbe yoʼonton li yajchanubtasvaneje (Gál. 6:4, 5).
14, 15. 1) ¿Kʼusi xuʼ xchan ta sventa Jeova li jchanune? 2) ¿Kʼuxi tstabe sbalil kʼalal chojtikinbe stalelal li Jeovae?
14 Jun ti kʼusi mas tsots skʼoplal ta stabeik sbalil li jchanunetik kʼalal ta xchanik li Vivliae xchiʼuk ti chakʼ ta xkuxlejalike jaʼ ti yuʼun ta xojtikinik kʼuyelan li Jeovae xchiʼuk ti ta xlik skʼanike (Isa. 42:8). Li Jeovae jaʼ li Jkʼanvanej Totil, Jpasvanej xchiʼuk jaʼ li Yajval vinajel-balumile. Pe maʼuk noʼox taje, yuʼun li buchʼutik tskʼanike xchiʼuk ti chtunik ta stojolale chakʼanbe yojtikin lek li stalelale xchiʼuk chalanbe li kʼusi spas yuʼune (kʼelo Éxodo 34:6, 7). Kʼalal jutuk xaʼox skʼan slokʼes ta Egipto j-israeletik li Moisese, xi laj yakʼ sba ta ojtikinel Jeova kʼalal xi laj yale: «Vuʼun ti te onoʼox oyun oe», xi (Éxo. 3:13-15). Ti kʼusi laj yal Jeovae, laj yakʼ ta aʼiel ti tspas stekel sventa jech xkʼot ta pasel yuʼun li kʼusi onoʼox yaloj ta sventa li steklumal stʼujoje. Jaʼ jech, li j-israeletike laj yojtikinik Jeova kʼuchaʼal jun Jkoltavanej, Mukʼta Jpas kʼop, J-akʼ veʼlil xchiʼuk ti chkʼot ta pasel yuʼun li kʼusi chale xchiʼuk yantik kʼusi tspas noxtok (Éxo. 15:2, 3; 16:2-5; Jos. 23:14).
15 Yikʼaluk van muʼyuk chil ta sat stukik li buchʼutik ta jchanubtastik ta Vivlia ti labal sba chpojvan Jeova jech kʼuchaʼal laj yil Moisese. Kʼuk yelan, kʼalal yakal chchʼi batel li xchʼunel yoʼontonike xchiʼuk ti chkʼuxubinik mas li kʼusi yakal xchanike xchiʼuk ti chakʼ ta xkuxlejalike, ta me xakʼik venta ta melel ti skʼan skʼanbeik stsatsal yoʼontonik li Jeovae, pʼijilal xchiʼuk beiltasel yuʼun. Kʼalal chilik ti kʼuyelan chtakʼbatike, chakʼik venta ti jaʼ jun Jchabivanej, J-akʼ veʼlil ta slekil yoʼonton xchiʼuk pʼijil Jtojobtasvanej ti ta jpat-o koʼontontike (Sal. 55:22; 63:7; Pro. 3:5, 6).
Oyuk me ta koʼontontik ta melel
16. ¿Kʼu yuʼun maʼuk mas tsots skʼoplal mi xtojob tajmek li jchanubtasvaneje?
16 Mi maʼukot jun lekil jchanubtasvanej jech kʼuchaʼal cha kʼane, mu me xavat avoʼonton. Li Jeova xchiʼuk Jesuse jaʼ sventainojik li abtelal ta chanubtasvanej ti chichʼ pasel ta spʼejel Balumil avie (Hech. 1:7, 8; Apo. 14:6). Jaʼ chakʼbutik bendision ta sventa ti chkakʼtik persae, jaʼ yuʼun li kʼusi chkaltike lek me kʼusi chkʼot ta pasel ta sventa li krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik mantale (Juan 6:44). Li kʼanelal xchiʼuk ti oy tajmek ta yoʼonton yajchanun li jchanubtasvaneje jaʼ me xkʼexol chkʼot li kʼusi mu xi jtojob lek spasele. Li jtakbol Pabloe snaʼoj lek ti skʼan xkʼuxubin li buchʼutik chchanubtase, jaʼ yuʼun jaʼ jech laj yakʼ ta ilel ta stalelal (kʼelo 1 Tesalonicenses 2:7, 8).
17. ¿Kʼu yelan xuʼ xkakʼ lek ta koʼontontik ta jujuntal li kajchanuntike?
17 Li voʼotik eke xuʼ me xkakʼtik ta ilel ti oy tajmek ta koʼontontik ta melel ta jujuntal li buchʼutik ta jchanubtastike. ¿Kʼuxi? Jaʼ ti jchʼakbetik lek yorail sventa xkojtikintik leke. Kʼalal ta jloʼiltabetik li beiltaseletik ta Vivliae, ti kʼusi chkʼot ta pasele jaʼ van ti ta xkojtikintik mas li kʼusitik tsnuptanike. Yikʼaluk van chkakʼtik venta ti yakal xa chakʼ batel ta xkuxlejalik jlomuk li kʼusi xchanojik xae, pe yikʼaluk van skʼan to xakʼ ta xkuxlejalik jlomuk. Mi ta jchapbetik yaʼiik kʼuyelan xuʼ xakʼ ta xkuxlejalik li beiltaseletik ta Vivliae, ta me xkakʼtik ta ilel ti jkʼanojtike xchiʼuk jech me ta jkoltatik ti akʼo xkʼotik ta lekil yajchankʼoptak Cristoe.
18. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jpastik orasion xchiʼuk li jchanune xchiʼuk ti jkʼoponbetik Dios ta stojolale?
18 Li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti jpastik orasion xchiʼuk li jchanune xchiʼuk ti jkʼoponbetik Dios ta stojolale. Li krixchanoetike skʼan snaʼik lek ti kʼusi ta jkʼantike jaʼ ti ta jkoltatik ta yojtikinel lek li Jpasvaneje, ti xnopajik ta stojolale xchiʼuk ti stabeik sbalil li beiltasel yuʼune (kʼelo Salmo 25:4, 5). Mi ta jkʼanbetik Jeova ti akʼo yakʼbe bendision li yipal chakʼ li jchanun ta sventa ti tspas echʼel li kʼusi yakal xchane, ta me xakʼ venta ti toj tsots skʼoplal ti jpastik li kʼusi chal sKʼop Diose (Sant. 1:22). Jech noxtok, kʼalal chaʼi li orasion ta jpastik ta sjunul koʼontontike, ta me xchan spasel orasion ek. ¡Jaʼ jun mukʼta muyubajel chkaʼitik ti jech ta jkoltatik li jchanunetik ta Vivlia sventa jech akʼo lek tajmek xil sbaik xchiʼuk Diose!
19. ¿Kʼusi ta jtakʼtik li ta yan xchanobile?
19 Tspat tajmek koʼontontik ti jnaʼojtik ti oy mas ta vakib miyon xchiʼuk oʼlol Yajrextikotak Jeova ti chakʼ yipalik ta xchʼiesel li «tojobel ta chanubasvaneje», ti tskʼan tskoltaik krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik spasel li kʼusi laj yal komel Jesuse. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi kʼotem ta pasel koliyal li chol mantale? Li sjakʼobil taje ta jtakʼtik ta yan xchanobil.
[Lokʼol ta pajina 9]
¿Mi atsakoj xa me abi li ta Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose?
[Lokʼol ta pajina 10]
¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti xkalbetik li jchanun ti akʼo skʼel talel ta Vivliae?
[Lokʼol ta pajina 12]
Paso orasion achiʼuk li buchʼu cha chanubtase xchiʼuk kʼoponbo Dios ta stojolal
[Lokʼol ta pajina 12]
¿Mi xvul ta ajol li voʼote?
• ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jchʼiestik li «tojobel ta [chanubtasvanej]» li yajtsʼaklomutik Cristoe?
• ¿Kʼusi jaʼ ti tspasutik ta lekil jchanubtasvaneje?
• ¿Kʼusi chkʼexta li kʼusi mu xi xtojob ta spasel leke?