Akʼo mi xitsʼijet noʼox, jaʼ jech ta jpas skotol yan velta

Livokʼ ta 1934 ta Pescara, jun jteklum ta s˗esteal Italia, ta stiʼil nab Adriático. Oy oxvoʼ jvixobtak, kʼalal laj yakʼ jbikutik li jtote jaʼ la stsak ta venta li j˗alfabetokutike. La slikes ta «a», vaʼun li jbie chlik ta «d».

Li jtote oy onoʼox tajek ta yoʼonton ti xchan ta sventa Diose. Li ta julio ta 1943, jaʼ sba velta laj yaʼibe skʼoplal li stestigotak Jeovae. Li Liberato Ricci ti chchan Vivlia xchiʼuk li testigoetike la xcholbe mantal li jtote xchiʼuk akʼbat jlik Li Jkʼel˗osil ta toyole. Li jtote tskʼupin tajek li kʼusi chchan ta Vivliae, jaʼ yuʼun xmuyubaj lik yalbe li yantike. Li jmeʼ eke la xchʼam li mantale akʼo mi mu xtojob ta xchanel vun, la skomes ta sjol tekstoetik ta Vivlia sventa xalbe li yan krixchanoetike.

Mu ta sjaliluke, xlokʼ x˗och noʼox krixchanoetik li ta jnakutike, yuʼun te lik jelavuk tsobajeletik. Akʼo mi chaʼkʼol noʼox li jkuartokutike, te ta xkomik li jkʼelvanejetik ta sirkuito xchiʼuk li prekursoretike.

Li chaʼvoʼ jvixobtake muʼyuk ta yoʼontonik mantal. Xchaʼvoʼalik lik sventain sba stukik xchiʼuk nupunik. Akʼo mi jech, li jun jvix Cesira xchiʼuk voʼone ta jkʼupinkutik tajek xchikintael kʼalal chchan Vivlia li jtotkutike. Jech xtok, kʼupil tajek chkaʼikutik xchikintael li mantaletik chetʼesik li ermanoetik ti tsvulaʼanik li jgrupokutike.

Chilokʼilan ta cholmantal xchiʼuk li jtot xchiʼuk li yan ermanoetike. Pe ta skoj ti xitsʼijet noʼoxe, epal u laj yichʼ kuʼun sventa jcholbe mantal li krixchanoetike. Akʼo mi jech, li kʼanelal ta stojolal Jeovae chʼi batel kuʼun, li ta julio ta 1950 laj kichʼ voʼ. Ta jna echʼ li mantal sventa ichʼvoʼe xchiʼuk te laj kichʼ voʼ ta nab. Kʼalal echʼ jun jabile, takatik batel jun nupultsʼakal ti chtunik ta prekursor espesial ti bu ta jcholkutik mantale. Nopolik noʼox ta jchiʼinan ta cholmantal. Kʼalal mas ta jchol mantale, mas xa kʼun chkaʼi xchiʼuk mas xa la jkʼupin ti kʼu yelan chitun ta stojolal Jeovae.

La sjel jkuxlejal li kʼusi kʼot ta nopel kuʼune

Li baʼyel jkʼelvanej ta sirkuito kuʼunkutike jaʼ Piero Gatti.a Ti jaʼ li buchʼu la stijbun koʼonton sventa jlikes li prekursorale xchiʼuk ti jpas li kʼusi muʼyuk toʼox jnopoj jeche: ti xibat ti bu chtun mas jcholmantaletike. Li bu toʼox nakalune, nopem xaʼiik ti jaʼ to chikta stot smeʼik li tsebetik mi nupunike. Jaʼ yuʼun, li ta marso ta 1952 la jlikes li prekursorale xchiʼuk te toʼox jchiʼuk ta naklej li jtot jmeʼe. Muʼyuk toʼox bu jnopoj ti chjel yuʼun jkuxlejal li prekursorale.

Li vaʼ jabiletike, oy jun tsebal ermana ti Anna sbie tskʼan ch˗och ta prekursora, vaʼun te tal ta naklej xchiʼuk jtot jmeʼ sventa jmoj jcholkutik mantal. Li ta 1954, laj kichʼkutik biiltasel ta prekursora espesial xchiʼuk la stakunkutik batel ta Perugia (Perusa) ti 250 kilometro xil jnakutike. Li ta lum taje chʼabal junuk stestigo Jeova.

La jkʼupin tajek, kʼajomal toʼox 20 jabil kichʼoj xchiʼuk muʼyuk bu lokʼemun ta jna, jaʼ noʼox ti chibatkutik ta asamblea xchiʼuk jtot jmeʼe. Ti libat ta yan lume xkoʼolaj ti chibat ta jot balumile. Li jtote ta xiʼ ti jtuk chinakikutik xchiʼuk li Annae, jaʼ yuʼun bat xchiʼinunkutik sventa skoltaunkutik ta saʼel ti bu chikomkutike. La jchʼamunkutik jpʼej na xchiʼuk ta jtuneskutik kʼuchaʼal salon, uni chaʼvoʼunkutik noʼox li ta slikebale. Akʼo mi jech, ta jkʼupinkutik tajek li cholmantal ta Perugia xchiʼuk li lumetik te nopole. Kʼunkʼun lik kilbekutik sat li kabtelkutike. Te van jun jabil ta tsʼakale, kʼot jun ermano ta Perugia xchiʼuk jaʼ xa lik sjelubtas li tsobajeletike. Li ta 1957 kʼalal litakatkutik bal ta yan lume, oy xa ox uni kʼox tsobobbail kom kuʼunkutik.

Libatkutik ta jun bikʼit lum ti Terni sbie, te xkom ta Italia. Ta jkʼupinkutik tajek cholmantal te, yuʼun oy ta yoʼontonik mantal li krixchanoetike, pe oy kʼusitik vokol la jnuptankutik. Akʼo mi lajem xa ox skʼoplal li jfasistaetik li ta sjabilal 1943, jlom j˗abteletike jech-o ta smakik li stestigotak Jeova sventa mu xcholik mantale xchiʼuk ti skʼan la oyuk jpermisokutik sventa jcholkutik mantal ta naetik.

Nopolik noʼox li j˗abteletike ta stijluik li stestigotak Jeovae. Bateltike, ta jkap jbakutik xchiʼuk li krixchanoetik ti te chanavik sventa mu xkichʼkutik tsakele. Li voʼone la xchukikun chib velta. Li baʼyele jaʼo kʼalal ta jchol mantal xchiʼuk li jkʼelvanej ta sirkuitoe. Li polisiaetike la xchukunkutik, vaʼun la yikʼunkutik batel ta stojolal li j˗abteletike. Laj yalik ti chʼabal jpermisokutik ta jcholkutik mantale, jaʼ yuʼun la skʼanbunkutik multa. Ta skoj ti muʼyuk la jkontrainkutik junuk smantal ajvalile, muʼyuk la jtojkutik li multae. Lixiʼ tajek li vaʼ orae, xkoʼolaj ti chlokʼ xa laj kaʼi li koʼontone. Pe koliyal li Jeovae muʼyuk jtuk laj kaʼi jba. La spat koʼonton ti la jvules ta jol li kʼusi chal Isaias 41:13: «Mu xaxiʼ. Voʼon ta jkoltaot». Laj kichʼkutik chapanel, li jchapanvaneje laj yil ti muʼyuk jmulkutike, jaʼ yuʼun la skoltaunkutik lokʼel. Vakib u ta mas tsʼakale, la xchukikun yan velta. Li avie jtuk xa la xchukikun, pe la skoltaikun yan velta.

Jeltos ti kʼu yelan litun ta stojolal Jeovae

Li ta 1954, jelav jun asamblea ta Nápoles, ta sural Italia. Chibat xa tajek kaʼi. Kʼalal likʼote, lik koltavankun ta xchʼubael ti bu ta x˗echʼ li asambleae. Laj yakʼik jchʼuba ti bu nopol plataformae. Te laj kil li Antonio Caparelli, jaʼ jun kerem ti jaʼ akomodador ti kʼupil sba ta kʼelel xchiʼuk ti jaʼ prekursor ti likem ta Libiae. Li ta sjabilaltik batel 1930, li yutsʼ yalale laj yikta Italia sventa xbatik ta naklej te ta Libia.

Li Antonioe jaʼ jun vinik ti tsots yoʼontone xchiʼuk ti mu noʼox snaʼ xlub yilele. Epal kilometro chanav xchiʼuk smoto ta takixokol balumil ta Libia sventa xbat xcholbe mantal j˗italianoetik ti te nakalike. Bateltike, ta jtsʼibabe jbakutik. Pe li ta slikebaltik 1959, sut batel ta Italia. Jelav jayibuk u ta Betel ta Roma, laje la stakik batel kʼuchaʼal prekursor espesial ta Viterbo, jun jteklum ta Italia. Mas to lek laj kil jbakutik. Li ta 29 yuʼun septiembre ta 1959, linupunkutik xchiʼuk te libatkutik ta naklej ta Viterbo.

Skʼan jsaʼ jnakutik xchiʼuk ti bu xjelav li tsobajeletike, ta tsʼakale la jtakutik ta chʼom jpʼej na ti te oy li ta baʼyel pisoe, jaʼ jun bikʼit kuarto xchiʼuk jun svanyoal ta yutil to tajek. Oy kʼusi la jtikʼkutik sventa jpaskutik ta chaʼkʼol. Li ta jote jaʼ bu oy li jtemkutike, li ta jote ta jtuneskutik bateltik sventa jchʼamkutik li kajvulaʼalkutike, pe bateltike ta jtuneskutik sventa xjelav li tsobajeletike. Ti melel xkaltike, mu jkʼupin li nae, ti jtukuke, muʼyuk libat ta naklej te. Pe ta skoj ti te jchiʼuk li Antonioe, ximuyubaj tajek.

Li ta 1961, laj yichʼ biiltasel kʼuchaʼal jkʼelvanej ta sirkuito li Antonioe. Pe baʼyel bat ta chanob vun sventa siervos de congregación (o sventa jkʼelvanejetik) ti jalij jun ue. Vaʼun ti kʼu sjalil bate, jtuk likom. Vokol tajek laj kaʼi ti jtuk oyune, pe mas to li jujun mal kʼakʼal kʼalal jtuk te oyun ta jkuartokutike. Akʼo mi jech, ximuyubaj ti chtunese yuʼun Jeova li Antonioe. Xchiʼuk oy kʼusitik ta jpas sventa mu xkaʼi xjelav li kʼakʼaletike.

Kʼalal chitunkutik ta jkʼelvaneje, ep tajek chixanavkutik. Chibatkutik ta Véneto, ta snorteal Italia kʼalal Sicilia ta sur. Ta slikebale chʼabal toʼox jkarrokutik, jaʼ yuʼun chibatkutik ta makbil karro. Jun velta kʼalal chibatkutik ta autovus ta Siciliae, chopol tajek li bee. Kʼalal likʼotkutike, te la xchʼamunkutik ermanoetik xchiʼuk jkot svuroik sventa xkuch batel li kʼusitik kichʼojkutik tale. Jmeltsanoj xa jbakutik batel sventa tsobajel: li Antonioe xchiʼuk straje, li voʼone xchiʼuk jvestido. Chakʼ van tseʼej ti kʼu yelan jkʼuʼkutik ti kʼalal te xitijetkutik batel xchiʼuk li ermanoetik ti jaʼik uni jtsʼunolajeletik noʼoxe xchiʼuk li jkot vuro ti xkuchoj batel jmaletakutik xchiʼuk jun makina sventa xitsʼibajkutike.

Li ermanoetike toj lek yoʼontonik xchiʼuk xtʼolbijik noʼox akʼo mi muʼyuk mas kʼusi x˗ayan yuʼunik. Jlom ermanoetike chʼabal svanyoik xchiʼuk chʼabal yaʼalik ta tuvo. Jun veltae, te likomkutik ta jpʼej na ti oy xa jayibuk jabil muʼyuk stunesike. Ta skoj ti jujulikel chijoypʼij ta oʼlol akʼobale, li Antonioe la stijun. Kʼalal la jtoy li jtaskutike, laj kakʼkutik venta ti noj ta bikʼtal chonetik li jkolchonkutike. Ta skoj ti ikʼ osile, muʼyuk kʼusi mas stakʼ jpaskutik, jaʼ noʼox la jlokʼeskutik ti bu kʼalal stakʼe xchiʼuk laj kakʼkutik persa ti xivaykutik yan veltae.

Pe taje maʼuk li kʼusi vokol laj kaʼie. Li kʼusi mas vokol laj kaʼie, jaʼ ti xitsʼijet noʼoxe. Kʼalal chbat jvulaʼankutik ta sba velta li jujun tsobobbailetike, vokol chkaʼi ti jsaʼ kamigotake. Pe oy ta koʼonton ti jpatbeik yoʼonton xchiʼuk jkoltaik li ermanaetike, jaʼ yuʼun laj kakʼ tajek persa. La skoltaun li Jeovae, yuʼun kʼalal chnel jujun xemanae, mas xa jun koʼonton ta xkaʼi jba. Jaʼ jun matanal laj kaʼi ti chi˗abtej xchiʼuk li ermanoetik xchiʼuk ermanaetik ti lek yoʼontonik, ti tukʼ yakʼoj sbaik xchiʼuk ti skʼanojik li Jeovae.

Kʼalal echʼ jayib jabil ti chitunkutik ta jkʼelvanej ta sirkuito xchiʼuk distritoe,b laj kichʼkutik takel ta ikʼel ta Betel ta Roma ta sjabilal 1977 sventa jkolta jbakutik ta xchapanel li asamblea internasional ti xi sbie: «Fe Victoriosa» ti chjelav ta 1978. Kʼalal echʼ jayibuk noʼox ue, la sbiiltasunkutik ta jbetelitaetik. Ta tsʼakale, li Antonioe laj yichʼ biiltasel ta Komite sventa Betel.

Mu toʼox jnaʼ kʼu yelan li kuxlejal ta yut Betele. Yan velta xtok, muʼyuk bu jun koʼonton laj kaʼi jba ta skoj ti xitsʼijet noʼoxe. Pe koliyal li Jeovae xchiʼuk li yan jbetelitaetike, mu ta sjaliluke jaʼ xa jna laj kaʼi li Betele.

Oy to kʼusi la jnuptankutik

Ta tsʼakale, la jnuptankutik yan vokoliletik. Li ta 1984, la spasik operar ta yoʼonton li Antonioe. Kʼalal jelav lajuneb jabile, tsake ta yan chamel. Li ta 1999, albat ti oy stumor ti muʼyuk xpoxile. Akʼo mi jaʼ jun tsatsal vinik li Antonioe, muʼyuk xkuch yuʼun li tsatsal chamele. Kʼalal laj kil ti yantik xkʼunib batele, toj kʼux laj kaʼi. La jkʼanbe vokol Jeova ti akʼo yakʼbun kipal sventa jkolta li kuni malale. Ta jchanilan li Salmoetike, yuʼun te ta jta spatobil koʼonton kʼalal jaʼo ta jvul tajek koʼontone. Li Antonioe cham ta 18 yuʼun marso ta 1999. Jalij jutuk mu 40 jabil ti linupunkutike.

Jtuk tajek laj kaʼi jba akʼo mi oy ep krixchanoetik te jchiʼukan. Melel onoʼox ti la skʼanikun xchiʼuk la spatbeikun koʼonton li ermanoetik xchiʼuk ermanaetik ta Betele xchiʼuk li buchʼutik laj kojtikinkutik kʼalal litunkutik toʼox ta jkʼelvaneje. Pe mu x˗al kuʼun ti kʼu yelan jtuk tajek laj kaʼi jbae, mas to kʼalal chikʼot ta jkuarto ta Betel xchiʼuk ti chʼabal buchʼu tee. Pe li orasione, ti chichanunaj xchiʼuk ti kʼu yelan echʼ tal li kʼakʼaletike, jaʼ la skoltaun sventa junuk koʼonton. Kʼot yorail ti muʼyuk xa chopol chkaʼi jba ti chvul ta jol li Antonioe. Lek chkaʼi ti jvules ta jol ti kʼu yelan litunkutik ta stojolal li Jeovae. Jpʼel ta koʼonton ti te oy ta snopben Jeova xchiʼuk ti chkil yan velta kʼalal chchaʼkuxi talel li Antonioe.

Ep butik li˗abtej li ta Betele. Avie, chitsʼisomaj ta makina. Ta jkʼupin tajek li abtelal liʼe, yuʼun jaʼ jech ta jkolta li buchʼutik liʼ oyik ta Betele. Jech˗o ta jchol mantal akʼo mi mu xa spas kuʼun kʼuchaʼal ta voʼnee, pe ta jkʼupin˗o li cholmantale, jun abtelal ti lek laj kil ta jbikʼtal onoʼoxe. La jkuxlebin jtuk ti kʼu yelan xijmuyubaj kʼalal ta jpastik taje. Jaʼ yuʼun, ta jtijbe yoʼonton li kerem tsebetik ti akʼo x˗ochik ta prekursorale.

Jutuk xa mu 70 jabil ti chitun ta tsʼakal orae. Kʼalal ta jnopbe skʼoplal taje, chkakʼ venta ti skoltaojun xchiʼuk yakʼojbun bendision li Jeovae. Jech˗o xitsʼijet. Jaʼ yuʼun, ti manchukuk la skoltaune, muʼyuk bu pas kuʼun jechuk li kʼusi laj xa jpas talel ta jkuxlejale. Kojtikinoj namal lumetik, ep kʼusitik kʼupilik sba jkuxlebinoj xchiʼuk oy buchʼutik kojtikinoj ti oy kʼusi laj yakʼik jchane. Ti oyuk buchʼu xi sjakʼbune: «Ti xachaʼpasuk ta achʼ skotole, ¿mi oy kʼusi chajel?». Xi chkal ta sjunul koʼontone: «Jaʼ jech ta jpas skotol yan velta».