LI KʼUSI LA SNUPTANE. Li jtsʼibajometik xchiʼuk li buchʼutik la spasik kopiar li Vivliae ta papiro xchiʼuk ta nukuletik la stsʼibaik (2 Timoteo 4:13).a ¿Kʼuxi ti laj yakʼ ox ta vokol Vivlia li kʼusi pasbil-oe?

Li papiroe chtakij, chlokʼ sbon li kʼusi tsʼibabile xchiʼuk chkʼunib ta anil. Xi chalik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal xkuxlejal li jvoʼneal ejiptoetike (egiptólogo) ti Richard Parkinson xchiʼuk Stephen Quirke sbiike: «Ta sjalile, li jkʼol papiro taje ta xlilij xchiʼuk chlaj-o batel, tspas ta pukuk. Kʼalal te kʼejbile, li balbal vunetike xuʼ me xkuxin xchiʼuk ta xkʼaʼ ta skoj ti oy ta sikilaltike, kʼalal mukbile xuʼ me xlaj ta chʼoetik, ta bikʼtal chonetik, pe mas to li ta sakil xinichʼetike». Kʼalal laj yichʼ tael junantike, oy papiroetik ti laj yil tajek kʼakʼal o te oy ti bu sik tajeke, jaʼ yuʼun ta anil noʼox lik sokuk.

Li nukuletike mas xkuch yuʼun kʼuchaʼal li papiroe, pe ta onoʼox sok ti mi muʼyuk lek laj yichʼ kʼelele o mi laj yil tajek kʼakʼale o ti bu toj sik tajeke.b Jech noxtok chlaj ta bikʼtal chonetik. Jaʼ yuʼun muʼyuk xa mas ta tael li voʼneal tsʼibetike. Ti jechuk kʼot ta stojolal li Vivliae, te chʼay-o jechuk li kʼusi chale.

KʼUXI KUCHEM-O TALEL YUʼUN LI VIVLIAE. Li mantaletik akʼbatik li j-israeletik jaʼ ti ‹akʼo slokʼtaik› li baʼyuk voʼob livroetik ta Vivlia skotol li ajvaliletik ta Israele (Deuteronomio 17:18). Jech noxtok, li buchʼutik lek xtojob ta spasel kopiare ep tajek la spasik, jaʼ yuʼun li ta slajebaltik baʼyel sigloe xuʼ stabeik skopiail li Tsʼibetik li ta snail tsobobbailetik ta Israele xchiʼuk li ta namal Macedoniae (Lukas 4:16, 17; Echos 17:11). ¿Kʼuxi kuchem-o talel yuʼun junantik li voʼneal tsʼibetik taje?

Li Philip Comfort ti jaʼ li buchʼu lek xchanojbe skʼoplal li Achʼ Testamentoe xi chale: «Li kʼusi nabile jaʼ ti Judaetike te tskʼejik li balbal vunetik ta kʼib o ta pʼinetik sventa lekuk-o li Tsʼibetike». Jaʼ jech la spasik li yajtsʼaklomtak Kristo eke. Taje jaʼ li srasonal ti yichʼoj tael junantik voʼneal tsʼibetik ta Vivlia ta pʼinetik, ta bikʼtal kuartoetik, ta chʼenetik xchiʼuk ta osiltik ti solel takin tajeke.

TI KʼUSI KʼOT TA PASELE. Epal xtuchʼulil voʼneal tsʼibetik ta Vivlia oy to li ta jkʼakʼaliltike, li jlome oy xa mas ta chaʼmil jabil. Jaʼ yuʼun muʼyuk yan livro ti jech yichʼoj voʼneal tsʼibetike.

LI KʼUSI LA SNUPTANE. Epal jnitvanejetik ta relijion xchiʼuk politikoetike la sabeik smelolal kʼuxi tskontrainik li Vivliae. Ta skoj ti tsots yabtelike laj yalik mantal sventa muʼyukuk Svivliaik li krixchanoetike, ti mu spasik imprimire o ti sjelubtasik ta yan kʼopetike. Jkʼeltik chib skʼelobil.

• Te van ta sjabilal 167 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, li snitilulal ajvalil ta seléucida Antíoco Epífanes laj yal mantal ti akʼo xichʼ lajesel li skopiailtak li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope, yuʼun tskʼan ox ti akʼo xbatik ta srelijion jgriegoetik li judaetike. Li yaj-abteltak ajvalile «la sjatik xchiʼuk la xchikʼik ta anil li balbal vunetik ti yichʼoj Mantaletike —taje jaʼ jech la stsʼiba li j-al-loʼil Heinrich Graetz— xchiʼuk la smilik li buchʼutik tsaʼik koltael xchiʼuk spatobil yoʼontonik ta Vivliae».

• Li ta Edad Media (ti tetik van ta sjabilal 500 kʼalal ta 1500 ta jkʼakʼaliltike), junantik jnitvanejetik ta relijione ch-ilinik-o kʼalal jaʼ chalbeik skʼoplal Vivlia li jchʼunolajeletike ti mu jaʼuk li chanubtasel chakʼik li jkatolikoetike. Chalik ti yakal la tskontrain mantal li jchʼunolajeletik kʼalal chilik ti oy yan Svivliaik ti maʼuk xa noʼox tstunesik li slivroal Salmos ta latín kʼope. Li ta jun tsobajel la spasik jkatolikoetike te laj yichʼik albel jayvoʼ viniketik li ta jujun chʼulna sventa saʼik li buchʼutik skontrainojik mantale xchiʼuk «ti akʼo xakʼ ta yoʼontonik saʼel xchiʼuk ti jechuk-o spasik batel [...] ta skotol naetik xchiʼuk li ta naetik ti te oy ta yut balumil ti oy kʼusi nakʼal tspasik yileluke. [...] Mi oy bu la staik ta jpʼejuk na li jkontrainej mantale chichʼik milel xchiʼuk tslomesbat li snaike».

Ti kuchuk yuʼunik slajesel Vivlia li jkontrainvanejetike, chʼay-o skʼoplal ti jechuke.

KʼUXI KUCHEM-O TALEL YUʼUN LI VIVLIAE. Li ajvalil Antíoco jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton stsakel ta kʼop li J-israeletike. Pe jaʼuk li Judaetike, oy xa ox bu nakalik ta yan lumetik. Li buchʼutik lek xchanojbeik skʼoplale, laj yalik ti ta baʼyuk sigloe, mas xa ox ta 60% ti muʼyuk te nakalik ta Israel li Judaetike. Li ta xchʼulnaike te skʼejojbeik skopiail li Tsʼibetike; ti jaʼ la stunesik li ta yan jkʼol kuxlejale, taje te skʼoplal li yajtsʼaklomtak Kristoe (Echos 15:21).

Li ta Edad Media, li buchʼutik oy tajek ta yoʼontonik li Vivliae jech-o la sjelubtasik ta yan kʼopetik xchiʼuk la spasik-o kopiar li Tsʼibetike akʼo mi laj yichʼik kontrainel. Kʼalal skʼan toʼox spasik li imprenta ti stakʼ cholbel sletrail ti tetik van ta oʼloltik siglo 15, oy xa ox junantik livroetik ta Vivlia ta 33 jeltos kʼopetik. Li ta jabil taje, jaʼ te laj yichʼ jelubtasel ta yan kʼopetik xchiʼuk te laj yichʼ pasel tal imprimir li Vivlia ti mu xa noʼox albajuk skʼoplale.

TI KʼUSI KʼOT TA PASELE. Akʼo mi oy ajvaliletik xchiʼuk jnitvanejetik ta relijion ti muʼyuk srasonal li kʼusi tspasike, li Vivliae jaʼ li livro ti mas pukem batel skʼoplale xchiʼuk jaʼ mas ep jelubtasbil ta jeltos kʼopetik ti muʼyuk bu jech ilbil-oe. Ep kʼusitik sjeloj li ta mantaletike, li ta jeltos kʼopetike xchiʼuk li ta xkuxlejal epal krixchanoetike.

LI KʼUSI LA SNUPTANE. Akʼo mi yantik tsok li kʼusi pasbil-o xchiʼuk ti yichʼoj kontrainele, pe muʼyuk lajem skʼoplal li Vivliae. Pe li buchʼutik la spasik kopiar xchiʼuk li buchʼutik la sjelubtasik ta yan kʼope, la sjelik junantik mantaletik ta Vivlia sventa koʼoluk xkʼot kʼuchaʼal li chanubtasel chakʼike, ti maʼuk jech tspasik kʼuchaʼal chchanubtasvan li Vivliae. Kʼelbo batel skʼoplal.

• Ti bu chichʼik ta mukʼ Diose. Li ta xchanibal siglo xchiʼuk ta xchibal kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, li buchʼutik la stsʼibaik li Pentateuco Samaritano oy kʼusi la stikʼik li ta Éxodo 20:17 jech kʼuchaʼal liʼe: «Li ta Vits Gerizime. Te chapas jun skajleb matanal». Ti jech la spas li jsamariaetike jaʼ sventa jechuk yilel chal Vivlia ti tskʼan svaʼanik stemploik li ta Vits Gerizime.

• Li chanubtasel ta sventa li Trinidade: Kʼalal nakatik toʼox jelav tresientos jabil stsutsel li Vivliae, li jun jtsʼibajom ta sventa Trinidad xi to la stsʼak li 1 Juan 5:7 li «ta vinajele: li Totile, li Verboe xchiʼuk li Chʼul Espiritu; li oxib taje jun oyik». Li kʼusi laj yale muʼyuk jech li ta orijinale. Jun pʼijil vinik ti Bruce Metzger ti chchanbe skʼoplal Vivliae, xi laj yale: «Leʼ xa onoʼox tal ta svakibal siglo kʼalal to tanae, [li kʼusitik laj yichʼ alel taje] mas ep te ta jtatik li ta voʼneal tsʼibetik li ta Versión Latina Antigua xchiʼuk li ta Vulgata latina».

• Li sbi Diose. Ta skoj ti la stsakik ta venta li labtael o metsʼtael xchʼunojik Judaetike, epal jelubtasej kʼopetik ta sventa li Vivliae la slokʼesbeik li sbi Diose. La sjelik ta «Dios» o «Kajvaltik» li kʼusi chal Vivliae, ti maʼuk noʼox chalbe skʼoplal li mukʼul Jpasvanej kuʼuntike, yuʼun jech chichʼ albel skʼoplal ek li viniketike, li jecheʼ diosetike xchiʼuk li Diabloe (Juan 10:34, 35; 1 Korintios 8:5, 6; 2 Korintios 4:4).a

KʼUXI KUCHEM-O TALEL YUʼUN LI VIVLIAE. Kalbetik li baʼyel skʼoplale. Akʼo mi oy junantik ti muʼyuk lek la spasik kopiar xchiʼuk ti mu tukʼuk ti kʼu yelan la sjelubtasike, jaʼ ep li buchʼutik xtojobike xchiʼuk ti lek la spasik kopiare. Li ta svakibal xchiʼuk ta slajunebal sigloe, li jmasoretaetike la spasik kopiar li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope xchiʼuk jaʼ la spasik li kʼusi yichʼoj ojtikinel kʼuchaʼal li stsʼib jmasoretaetike. Ti kʼu yelan tspasike, jaʼ ti xchapik li letraetik xchiʼuk li jaypʼel kʼopetik yichʼoj sventa lekuk xbat ta jelubtasele. Kʼalal oy kʼusi muʼyuk lek chbat ta spasel kopiar yuʼun chaʼiike, te ta stsʼibaik ta xokon li vune. Li jmasoretaetike mu skʼan sokesik li kʼusi chal Vivliae. Jech kʼuchaʼal chal li jchanubtasvanej Moshe Goshen-Gottstein, li jmasoretaetike chalik ti kʼalal mi yolbaj o yalel tsjelik li orijinal tsʼibetike «jaʼ jun tsatsal mulil chilik».

Li xchaʼtosale jaʼ ti oy epal voʼneal tsʼibetik li avie, ti skoltaoj li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivlia sventa xakʼik venta li kʼusi mu lekuk laj yichʼ jelubtasele. Ta epal sigloetike, li jnitvanejetik ta relijione laj yakʼik ta chanel ti jaʼ yichʼoj li orijinal tsʼibetik li Svivliaik ta latine. Jaʼ yuʼun la stsʼakik li 1 Juan 5:7 ti chakʼ ta naʼel li kʼusi mu meleluk ti laj xa onoʼox kalbetik skʼoplal li ta mantal liʼe. Li kʼusi muʼyuk lek laj yichʼ jelubtasel taje, te laj yichʼ akʼel li ta Vivlia ta español Reina-Valera ti lek ojtikinbile. Kʼalal laj yichʼ tael li yan voʼneal tsʼibetike, ¿kʼusi te laj yakʼ iluk? Jech kʼuchaʼal laj yal li Bruce Metzger ti chchanbe skʼoplal Vivliae, xi la stsʼiba ta sventa li 1 Juan 5:7: «Li jpʼel kʼop taje muʼyuk te oy li ta voʼneal tsʼibetik ta (siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo), jaʼ noʼox te oy li ta latín kʼope». Ta skoj taje, li Vivlia ta Reina-Valera xchiʼuk li ta yan Vivliaetike, la slokʼesik li kʼusi muʼyuk lek jelubtasbile.

¿Mi chakʼ ta ilel li yan voʼneal tsʼibetik ti muʼyuk jelem li kʼusi chal Vivliae? Kʼalal laj yichʼ tael ta 1947 li Balbal Vunetik ta Nab Muertoe, ti mil jabil mas voʼneike, li pʼijil viniketike jaʼ la skoʼoltasik-o li kʼusi la spasik li j-evreo jmasoretikoetike. Jun li buchʼu te ch-abtej li ta kʼusitik la staik ta sventa li balbalvun ta Nab Muertoe, laj yakʼ venta ti jun noʼox balbalvune «ep kʼusitik chakʼ ta ilel ti melelike xchiʼuk ti tukʼ li kʼusi la spasik kopiar li Judaetik ti jalij mas ta jmil jabil ti jech la spasilanike».

Li Vivlioteka Chester Beatty ta Dublín (Irlanda) te skʼejojik epal papiroetik ti te oy jutuk mu skotoluk li livroetik ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristoe, ti jaʼo laj yichʼ tsʼibael ta xchibal sigloe, ti kʼajomal toʼox sien jabil stsutsel li Vivliae. Xi chal li The Anchor Bible Dictionary: «Akʼo mi ep chkoltavan li voʼneal papiro sventa jnabetik skʼoplal li Vivliae chkoltavan xtok sventa xakʼ ta ilel ti lek tukʼ yichʼoj jelubtasel ti kʼu sjalil echʼem tal li kuxlejale».

TI KʼUSI KʼOT TA PASELE. Li epal voʼneal tsʼibetike muʼyuk bu sokesoj talel li Vivliae yuʼun jaʼ mas yakʼojbe sbalil Vivlia li kʼusitik yichʼoj taele. Xi la stsʼiba li Sir Frederic Kenyon: «Muʼyuk yan voʼneal livro ti ep tajek voʼneal aʼyejetik yichʼoj tale xchiʼuk muʼyuk buchʼu xuʼ chal ti mu xuʼ jpat-o koʼontontik li ta kʼusitik chale». Li pʼijil vinik William Henry Green xi laj yal ta sventa li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope: «Xuʼ xichʼ alel ta jamal ti muʼyuk yan voʼneal tsʼibetik ti toj lek yichʼoj jelubtasele».