Ti bu laj yichʼ lokʼesel li stakʼobiltak li ta Jkuxlejaltik xchiʼuk Kabteltik sventa Dios, programa xchiʼuk bu chijtsʼibaj
5-11 YUʼUN FEVRERO
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | MATEO 12, 13
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 12:20
Mecha ti chtupʼ xae: Li kʼusi tstunesik sventa xilik-o osil li krixchanoetik ta voʼnee jaʼ toʼox jun uni pʼin ti nojesbil ta yaseiteal olivae. Taje jaʼ te chmuy batel li ta mecha sventa oyuk-o li slebe. Li jpʼel kʼop ta griego ti xi jelubtasbil «mecha ti chtupʼ xae» xuʼ van jaʼ skʼan xal ti jaʼ xa noʼox yuni chʼailal chlokʼ ta skoj ti oy to jutuk yuni kʼixnale, ti jutuk xa tajek skʼan xtupʼe o ti tupʼem xae. Jech kʼuchaʼal chal li albil kʼop ta Isaías 42:3, chakʼ ta ilel slekil yoʼonton li Jesuse; yuʼun li stuke muʼyuk bu tslajesbe skʼoplal li kʼusi spatoj-o yoʼonton li krixchanoetik ti yakal chil svokolike.
12-18 YUʼUN FEVRERO
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | MATEO 14, 15
«Jayvoʼ noʼox li jmakʼlinvaneje, pe ep buchʼutik tsmakʼlinik»
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 14:21
Muʼyuk chapbil li antsetik xchiʼuk li uni ololetike: Ta skotol li buchʼutik la stsʼibaik Evanjelioe jaʼ noʼox stuk Mateo ti chalbe skʼoplal antsetik xchiʼuk li uni ololetik li ta skʼelobil juʼelale. Li vaʼ kʼakʼale, mas van ta 15 mil krixchanoetik la smakʼlintas li Jesuse.
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 15:7
Jloʼlavanejetik: Li jpʼel kʼop ta griego hypokrités xie, ta slikebale jaʼ toʼox chalbe skʼoplal li j-akʼ-elovetik (teatro) ti jaʼik jgresiaetike, ta mas tsʼakale jaʼ jech la spasik ek li jromaetike, ti tslap smukʼta maskaraik sventa xyijub-o li yechʼomal yeike. Ta mas jelavele lik yichʼ tunesel sventa chalbe skʼoplal li buchʼu tsmuk li kʼusi oy ta yoʼonton ta melele o ti tsnakʼ stalelal sventa tsloʼla li yantike o ti tskuy sba ta kʼusi ti maʼuke. Li Jesuse «jloʼlavanejetik» laj yalbe skʼoplal li jbeiltasvanejetik ta srelijion judaetike (Mt 6:5, 16).
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 15:26
Ololetik [...] uni neneʼ tsʼiʼetik: Li ta Smantal Moisese chal ti ibal sba li tsʼiʼetike, jaʼ yuʼun muʼyuk onoʼox bu lek chalbe skʼoplal tsʼiʼetik li Vivliae (Le 11:27; Mt 7:6; Flp 3:2; Ap 22:15). Akʼo mi jech, jech kʼuchaʼal la stsʼiba Markos (7:27) xchiʼuk Mateoe, li Jesuse la skʼunibtasbe li smelolal kʼalal ta slekil yoʼonton laj yal «neneʼ tsʼiʼetik» o «tsʼiʼ ti stakʼ tsʼunele», taje jaʼ sventa ti mu toj chopoluk ta aʼiele. Ti jech ta slekil yoʼonton la stunes sventa chalbe skʼoplal tsʼiʼ li Jesuse xuʼ van jaʼ yakal chalbe skʼoplal li tsʼiʼetik ti oy ta snaik li buchʼutik maʼuk judioetike. Yaʼeluke, kʼalal la skoʼoltas Jesus kʼuchaʼal «ololetik» li j-israeletik xchiʼuk ti la skoʼoltas ta «uni neʼneʼ tsʼiʼetik» li buchʼutik maʼuk judioetike jaʼ yakal chalbe skʼoplal li kʼusi mas tsots skʼoplale. Li ta jpʼej na ti bu oy ololetik xchiʼuk tsʼiʼetike, jaʼ baʼyel chveʼik li ololetike.
19-25 YUʼUN FEVRERO
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | MATEO 16, 17
«¿Mi jech van ta jnoptik kʼuchaʼal tsnop Diose?»
w07 15/2 paj. 16 par. 17
Malaliletik, akʼik ta ilel ti jaʼ Jolil avuʼunik li Kristoe
17 Ta yan veltae, li Jesuse laj yalbe yajchankʼoptak ti persa chbat ta Jerusalen sventa chil svokol «ta skʼob moletik, bankilal paleetik, jchanubtasvanejetik ta Mantal xchiʼuk ti chlaj ta milele, vaʼun ti chchaʼkuxi ta yoxibal kʼakʼale». Kʼalal laj yaʼi Pedro ti jech laj yal Jesuse, parte laj yikʼ batel xchiʼuk xi tsots laj yalbe mantale: «Oyuk slekil avoʼonton ta atojolal, Kajval; ta batsʼi melel mu jechuk chkʼot ta atojolal taje». Jamal xvinaj ti jaʼ makbat-o sat Pedro kʼalal kʼuxubaj ta yoʼonton li Jesuse, jaʼ yuʼun laj yichʼ tukʼibtasel. Jech oxal xi tsots albat yuʼun li Jesuse: «¡Akʼo aba ta jpat Satanas! Chamakbun kok, yuʼun maʼuk chanop li snopben Diose, jaʼ chanop li snopben krixchanoetike» (Mateo 16:21-23).
w06 1/4 paj. 23 par. 9
Batanik, bat pasik ta kajchankʼoptak, akʼbeik yichʼ voʼ
9 ¿Kʼusi smakojbe skʼoplal ti ta jchanbetik stalelal Jesus ta sventa ti ta jpastik li kʼusi tskʼan yoʼonton Diose? Xi laj yalbe yajtsʼaklomtak li Jesuse: «Mi oy buchʼu tskʼan chtal ta jtojolale akʼo sten ta yoʼonton xkuxlejal, akʼo xkuch li jtel teʼ sventa vokolile xchiʼuk akʼo stsʼakliun-o batel» (Mateo 16:24). Oy oxtos ti kʼusitik tsots skʼoplal laj yal li Jesuse. Li baʼyele jaʼ ti akʼo jten ta koʼontontik li jkuxlejaltike, jaʼ xkaltik, ti maʼukuk jkʼantik li kʼusi tskʼan jbekʼtaltike o li kʼusi tskʼan koʼontontike; pe ti jchʼamtik li tojobtaseletik xchiʼuk li beiltaseletik yuʼun Diose. Li ta xchibale jaʼ ti jkuchtik li jtel teʼ sventa vokolile, yuʼun li ta skʼakʼalil Jesuse jaʼ skʼelobil kʼexlal xchiʼuk vokolil li jtel teʼe. Pe li yajtsʼaklomutik Kristoe ta sjunul koʼonton ta jchʼamtik ti chkil jvokoltik ta skoj li lekil aʼyejetike (2 Timoteo 1:8). Akʼo mi tsnaʼleutik o mi tslabanutik li krixchanoetike, muʼyuk chkakʼ ta koʼontontik li kʼexlaltasel jech kʼuchaʼal la spas li Kristoe. Jech xtok, xijmuyubaj noʼox ta skoj ti jnaʼojtik ti yakal ta jlekubtasbetik yoʼonton li Diose (Evreos 12:2). Ta slajeb une, skʼan jaʼ jtsʼaklitik-o batel li Jesuse (Salmo 73:26; 119:44; 145:2).
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 16:18
Voʼot Pedroot, [...] li ta sba ton liʼe: Li jpʼel kʼop ta griego pétros xie jaʼ skʼan xal «jxetʼ ton o jpʼej ton». Li ta loʼil liʼe chichʼ tunesel kʼuchaʼal batsʼi biil (Pedro), ti jaʼ jech chichʼ alel ta griego li Simon ti jaʼ jech laj yakʼbe sbiin li Jesuse (Jn 1:42). Li yan kʼu yelan chichʼ alel xtoke jaʼ pétra, ti chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «ton» xchiʼuk xuʼ jaʼ smelolal pechpech ton o jpʼej mukʼta ton. Li jpʼel kʼop ta griego liʼe te chvinaj xtok ta Mt 7:24, 25; 27:60; Lu 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Ko 10:4; 1Pe 2:8. Jamal xvinaj ti muʼyuk bu la snop Pedro ti jaʼ skʼoplal li ton laj yal Jesus ti tsvaʼan-o li stsobobbaile, yuʼun li ta 1 Pedro 2:4-8 la stsʼiba ti jaʼ skʼoplal Jesus li «jpʼej [...] ton ta chikin na sventa snakleb» ti jaʼ la stʼuj Diose. Li jtakbol Pablo eke laj yal ti jaʼ «snakleb» li Jesuse xchiʼuk ti jaʼ li «ton sventa [mantale]» (1Ko 3:11; 10:4). Ja yuʼun chaʼa, li kʼusi onoʼox la skʼan laj yal li Jesuse jaʼ liʼe: «Voʼote, ti Pedro chkakʼbot abie, Jxetʼ ton, laj xa avaʼibe smelolal buchʼu jaʼ ta melel li Kristoe, li ‹ton liʼe›, ti jaʼ chkʼot ta snakleb li tsobobbaile».
Tsobobbail: Liʼe jaʼ li sba velta chvinaj li jpʼel kʼop ta griego ekklesía. Likem tal ta chaʼpʼel kʼop griego: ek, ti jaʼ smelolal «lokʼel» xchiʼuk kaléo, ti jaʼ smelolal «ikʼel». Jaʼ skʼoplal jtsop krixchanoetik ti ikʼbilik o takbilik ta ikʼel sventa oy kʼusi spasike. Li ta loʼil liʼe, li Jesuse yakal chalbe skʼoplal li slikeb stsobobbail yajtsʼaklomtake, ti jaʼik li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajele, ta skoj ti «[kʼotemik] xa ta kuxul tone», jaʼik li «jpʼej na ti chichʼ vaʼanel ta chʼul [espiritue]» (1Pe 2:4, 5). Li jpʼel kʼop ta griego taje nopolik noʼox chichʼ tunesel ta Septuaginta ti jaʼ koʼoltik sba ta evreo ti chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «tsobobbaile», ti jaʼtik onoʼox chalbe skʼoplal skotol li steklumal Diose (Dt 23:3; 31:30). Li ta Echos 7:38 chichʼ albel skʼoplal kʼuchaʼal «tsobobbail» li j-israeletik ti laj yichʼik lokʼesel yuʼun Dios li ta Ejiptoe. Jaʼ jech ek, li yajtsʼaklomtak Kristo ti laj «[yikʼ] lokʼel ta ikʼal osil» xchiʼuk ti «la [stʼuj] lokʼel li ta balumile» jaʼik li «stsobobbail [Diose]» (1Pe 2:9; Jn 15:19; 1Ko 1:2).
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 16:19
Li syaveal Ajvalilal ta vinajele: Li ta Vivliae chal mi oy buchʼu chichʼ akʼbel yaveetike, mi batsʼi yave o mi jaʼ noʼox ta lokʼolkʼop chichʼ alel, taje jaʼ smelolal ti chichʼ akʼbel jutuk yabtele (1Cr 9:26, 27; Is 22:20-22). Jaʼ yuʼun chaʼa, li jpʼel kʼop «yavee» jaʼ skʼan xal abtelal o ti oy kʼusi chichʼ bainele. Li Pedroe la stunes li «yave» akʼbat sventa xuʼ xichʼik xchʼul espiritu Dios xchiʼuk sventa xuʼ x-ochik li ta Ajvalilal ta vinajel li judioetike (Ech 10:34-38), li jsamariaetike (Ech 8:14-17) xchiʼuk li buchʼutik maʼuk judioetike (Ech 10:34-38).
26 YUʼUN FEVRERO-4 YUʼUN MARZO
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | MATEO 18, 19
«Mu me jmak koktik xchiʼuk mu me jmakbetik yok li yantike»
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 18:6, 7
Mukʼta ton [...] jech kʼuchaʼal li bu tsjoyoyin vuroe: O: «jpʼej mukʼta ton». Literal: «jpʼej mukʼta ton ti tsjoyibta jkot vuroe». Li jpʼej ton taje, ti te van 1.2 kʼalal ta 1.5 metro sjamlej ta sjoylebale persa jaʼ skʼan sjoyibta jkot vuro ta skoj ti toj ole.
Li kʼusi tsmak okile: Li jpʼel kʼop ta griego skándalon xie, jaʼ la jun petsʼ ti xuʼ xichʼ jelubtasel kʼuchaʼal li «kʼusitik xuʼ smak okile». Junantike chalik ti jaʼ la skʼoplal li teʼ ti bu chichʼ chukbel sloʼlaobil li kʼusi chichʼ yakele. Ta mas jelavele, jaʼ xa smelolal li kʼusiuk noʼox ti tsmak okile o ti tstsʼuj-o yuʼun li jun krixchanoe. Ta lokʼolkʼop xkaltike, jaʼ skʼoplal li kʼusi chichʼ pasel o li kʼusi tsnuptan jun krixchano sventa tspas-o li kʼusi chopole, ti tsmak-o yoke, ti chopol tspas stalelale o ti tspas-o smule. Ta Mateo 18:8, 9, li vervo skandalízo xie, ti chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «li kʼusi tsmak okile», xuʼ jaʼ smelolal xtok ti «chkʼataj ta jun petsʼ o ti tspas-o smule».
nwtsty lokʼoletik
Mukʼta ton
Li ta voʼnee tstunesik toʼox mukʼta tonetik sventa chjuchʼik o tsnoyik li sbekʼ kʼusitike xchiʼuk sventa tspitsʼbeik yaseiteal li aseitunae. Li yan tonetike bikʼitik noʼox xchiʼuk xuʼ xichʼ joyoyinel ta kʼabal, pe li yantike toj echʼ noʼox mukʼtik yuʼun persa skʼan sjoyibta jkot chonbolom. Li ton ti laj yakʼbeik sjoyibta Sanson li filistaetike xuʼ van xkoʼolaj xchiʼuk li ta lokʼol chvinaj liʼe (Jue 16:21). Li mukʼta tonetik ti chichʼ joyoyinel ta chonbolometike maʼuk noʼox chichʼ tunesel li ta Israele, yuʼun tstunesik xtok li krixchanoetik ti bu kʼalal sventainoj Romae.
Ton ta sba xchiʼuk ton ta yolon
Sventa xjoyoyij li mukʼta tonetik kʼuchaʼal liʼe, chichʼ tunesel chonbolometik, jech kʼuchaʼal li vuroe. Jaʼ jech ta xichʼ juchʼel o noyel li sbekʼ kʼusitike xchiʼuk ta xichʼ pitsʼel li aseitunae. Li jpʼej tone xuʼ 1.5 metro sjamlej li ta sjoylebale, vaʼun jaʼ te tsetetij ta sba li mukʼta tone.
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 18:9
Jeena: Likem tal ta jpʼel kʼop ta evreo ti gueh Hinnóm xie, ti jaʼ smelolal «stenlejal Inon». Li stenlejal taje te xkom ta sural xchiʼuk ta suroesteal li Voʼneal Steklumal Jerusalene (kʼelo sgd 16, li mapa «Jerusalen xchiʼuk spat xokon»). Li ta skʼakʼalil Jesuse, li stenlejal taje tstunesik sventa xchikʼik li kʼusi mu xa xtune, jaʼ yuʼun li jpʼel kʼop «Jeena» xie, jaʼ jun slekil kʼelobil li kʼusi chichʼ lajesel-o ta j-echʼele.
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 18:10
Skʼelojbeik-o sat li Jtote: O: «ch-ochik ti bu oy li Jtote». Jaʼ noʼox li kuxlejaletik ti mu xvinajik ta kʼelele xuʼ xilbeik sat li Diose, yuʼun xuʼ ta x-ochik ti bu oy li Diose (Éx 33:20).
w10 1/11 paj. 16
Li kuxlejaletik ti mu xvinajik ta kʼelele ch-abtejik ta jtojolaltik
Jech xtok, laj yal ti jaʼ akʼbil ta sbaik skoltael li yajtuneltak Dios sventa lek x-ilatik yuʼun li Stotik ta vinajele. Taje jaʼ li kʼusi la skʼan laj yal kʼalal la spʼijubtas yajtsʼaklomtak sventa mu spasik li kʼusi xuʼ xloʼilaj-o yoʼonton li yermanotakike, yuʼun li stukike oy «yaj-anjelik te ta [vinajel ti] skʼelojbeik-o sat li [Stotik] ta vinajele» (Mateo 18:10). Taje maʼuk skʼan xal ti oy jun anjel kuʼuntik ta jujuntal ti chchabiutike. Moʼoj, li kʼusi tskʼan chale jaʼ ti te ch-abtejik ta stojolal Dios li anjeletik taje xchiʼuk ti oy tajek ta yoʼontonik li melel yajtsʼaklomtak Kristoe.
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 18:22
77 to ta velta: Literal: «70 ta velta li vukube». Li jpʼel kʼop ta griego taje xuʼ xichʼ jelubtasel xtok kʼuchaʼal «setenta mas siete» (77 ta velta) o «setenta por siete» (490 ta velta). Jech xtok li jpʼel kʼop taje te chvinaj ta Septuaginta li ta Génesis 4:24 sventa chichʼ jelubtasel li jpʼel kʼop ta evreo «vuclajuneb xchanvinic (77) ta velta», ti chkoltavan sventa xi xichʼ jelubtasele: «77 ta velta». Kʼuk noʼox yelan, kʼalal ep ta velta chichʼ alel li vukube jaʼ chakʼ ta aʼiel ti «jech-oe» o ti «muʼyuk spajebe». Ti jech laj yepajesbe li kʼusi laj yal Pedro kʼalal to ta 77 ta veltae, li Jesuse yakal chakʼbe xchan yajtsʼaklomtak ti muʼyuk spajeb ti kʼu yepal ch-akʼvanik ta pertone. Pe jaʼuk li Talmud Babilonioe (Yoma 86b), xi chale: «Mi oy buchʼu tspas smul junuk veltae, chichʼ akʼel ta perton, mi chib velta tspas smule, chichʼ akʼel ta perton, mi oxib velta tspas smule, chichʼ akʼel ta perton, mi chanib velta tspas smule, muʼyuk xa chichʼ akʼel ta perton».
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Mt 19:7
Svunal sventa xbat li yajnilike: O: «svunal sventa chtuchʼ snupunelik». Li Mantale chal ti mi tskʼan tsutes-o yajnil li jun malalile, persa skʼan spasbe lek svunal ta stojolal ajvalil, taje te tsakal skʼoplal ti skʼan xbat sjakʼbeik li moletike. Taje jaʼ chkoltaat sventa snop to lek li kʼusi toj tsots skʼoplal tspase. Yileluke, li Mantale mu skʼan ti ta anil noʼox xikta sbaik o xtuchʼ snupunelik li nupultsʼakale xchiʼuk jaʼ sventa xichʼik pojel jutuk ta stojolal ajvalil li antsetike (Dt 24:1). Akʼo mi jech, li ta skʼakʼalil Jesuse, li jbeiltasvanejetik ta relijione oy kʼusi lik spasik yoʼ kʼunuk xa tajek xichʼ sutesel li antse. Li Josefo, jun j-al-loʼil judio li ta baʼyel sigloe, ti jaʼ toʼox fariseo xchiʼuk ti sutesoj toʼox yajnile, laj yal ti oy permiso sventa xichʼ sutesel «ta kʼusiuk noʼox srasonal» li ajnilale «xchiʼuk ti oy la ep srasonal yuʼun li viniketik sventa jech spasike».
nwtsty lokʼol
Svunal sventa sutes yajnilik
Li vun liʼe ti jaʼ sventa sutes-o li yajnilike, laj yichʼ tsʼibael ta arameo tetik van ta sjabilal 71 o 72 ta jkʼakʼaliltik. Te laj yichʼ tael ta snorteal uadi Murabbaat, sbe taki ukʼum ta takixokol balumil yuʼun Judea. Li ta vun liʼe chal ti ta svakibal jabil ti la stoy sbaik judaetike, li Jose ti jaʼ xnichʼon Naqsán ti te toʼox nakal ta steklumal Masadae, la sutes-o li Miriam ti jaʼ stseb Jonatane.