Georgette Douwma/Stone via Getty Images
¿KʼUSI VAN CHKʼOT TA STOJOLAL LI BALUMILE?
LI MUKʼTA NABETIKE
LI MUKʼTA nabetike maʼuk noʼox te chlik talel li jveʼeltik yuʼune. Yuʼun ep te chlokʼ talel li kʼusitik chichʼ pasel-o poxiletike. Jech xtok, jutuk mu jaʼ te chlokʼ talel skotol li oxigenoe xchiʼuk tstokʼ o tslajes li dióxido de carbono ta jlokʼes ta jniʼtike. Pe taje maʼuk noʼox, jaʼ chakʼ xtok ti lekuk noʼox xkʼixnal li balumile.
¿Kʼu yuʼun skʼan jchabitik li mukʼta nabetike?
Ta skoj ti chjel xkʼixnal li balumile, xuʼ xchamik li arrecifes de coral, li crustaceoetik xchiʼuk li yan kʼusitik kuxajtik ta yut nabe. Te van 25% li kʼusitik kuxajtik ta yut nabe jaʼ kuxulik-o yuʼun li arrecifes de corale. Li sientifikoetike chalik ti xuʼ xlaj skʼoplal li arrecifes de coral leʼtik van ta 30 jabile.
Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti ta skoj li plastikoetike, ta smiyonal xa noʼox chchamik jujun jabil li kʼusitik kuxajtik ta nabe xchiʼuk jutuk mu skotol li mutetik ti te chveʼik ta nabe, slajesojik li plastiko eke.
Li ta 2022, li António Guterres ti jaʼ secretario general de las Naciones Unidas xi laj yale: «Muʼyuk jchabiojtik talel li mukʼta nabetike. Ta skoj taje xibal sba k’usi xuʼ xkʼot ta stojolal li mukʼta nabetike».
Li balumile pasbil lek sventa oyuk kuxlejal
Li mukʼta nabetik xchiʼuk li kʼusitik kuxajtik tee meltsanbilik sventa lekuk noʼox sak xchiʼuk sventa lekuk noʼox oyik. Pe jaʼ noʼox mi muʼyuk bu tstenik bal kʼaʼep li krixchanoetik teye. Li livro Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation chal ti «kʼalal muʼyuk bu chikʼubtasik nabetik li krixchanoetike, jech-o tsakubtas nabetik li kʼusitik kuxajtik tee». Kalbetik batel skʼoplal junantik.
Li fitoplancton ti jaʼik uni bikʼtal chonetike tslajesik xchiʼuk tstsobik li dióxido de carbono xchiʼuk li gasetik ti jaʼ chkʼixnaj-o yuʼun li balumile. Jech xtok, li fitoplancton jaʼtik jech yepal tstsob dióxido de carbono jech kʼuchaʼal tspas li teʼetik xchiʼuk li yan tsʼiʼleletik ta balumile.
Jech xtok, oy yan bikʼtal chonetik ti jaʼ tslajesik li choyetik ti chchamike. Taje jaʼ sventa mu x-ikʼub li nabetike, jech kʼuchaʼal chal li ta pajina ta Internet Smithsonian Institution: «Ti jech chkʼot ta pasel taje tstabeik sbalil skotolik, yuʼun jaʼ jech sak xchiʼuk chʼubabil li nabetike».
Ta skoj ti kʼu yelan chax sveʼelik epal choyetike, chchʼaybeik s-asidoal li voʼe, vaʼun mas xa lek, muʼyuk chilbajin li coraletike, li crustaceoetik xchiʼuk li yan kʼusitik kuxajtik ta yut nabe.
Yakal chichʼ kʼelel kʼusi stakʼ pasel
Mi ta jchaʼtunestik volsaetik xchiʼuk plastikoetike, jaʼ me jech ta jkolta jbatik sventa mu xnoj ta kʼaʼep li mukʼta nabetike.
Ti muʼyukuk chichʼ tenel batel kʼaʼep li ta nabetike, mu persauk chichʼ chʼubael jechuke. Jech oxal, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalbutik ti jaʼuk jtunestik volsaetik, plastikoetik o yan kʼusitik ti xuʼ jtunestik ep ta velta sventa mu jnojestik ta kʼaʼep li mukʼta nabe.
Pe mu baluk noʼox ti jech jpastike, achʼtik toe oy jun organisasion ti jaʼ tskʼel ti lekuk noʼox sak li balumile. Ta jun noʼox jabil la stsobik 8,300 tonelada kʼaʼep ti te busul kʼot ta tiʼ nabe. Taje jaʼ jech la staik ta tiʼ nabetik li ta 112 mukʼtik lumetike. Ti jech yepal la stsobike jaʼ noʼox uni jsetʼjuteb ti kʼu yepal chkʼot kʼaʼep ta jujun jabil li ta mukʼta nabetike.
Li revista National Geographic chal ti «kʼu xa yelan sokem li voʼe chib skʼoplal mi oy to kʼusi stakʼ pasel». Li kʼusitik kuxajtik ta nabe «mu xa sakub yuʼunik li voʼe, yuʼun li krixchanoetike ep tstunesik petroleo, gas xchiʼuk carbono».
¿Kʼusi spatobil koʼontontik chalbutik li Vivliae?
«Noj yuʼun balumil li kʼusitik apasoje. Te oy li nabe, toj mukʼ xchiʼuk toj jamal, mu xa noʼox stakʼ chapel kʼu yepal li kʼusitik kuxajtik tee, oy bikʼitik xchiʼuk oy mukʼtik» (Salmo 104:24, 25).
Li Jpasvanej kuʼuntike jaʼ la spas li mukʼtik nabetike xchiʼuk jaʼ la spas li kʼusitik oy ta yut nab sventa sakuk noʼox li voʼe. Nopbo avaʼi skʼoplal liʼe: mi xojtikin lek kʼusitik x-ayan ta yut nab li Jpasvanej kuʼuntike, ¿mi mu van snaʼojuk lek kʼuxi xuʼ sakubtas yan velta li mukʼta nabetike? Kʼelo li mantal «Li Diose yaloj ti chlekub yan velta li balumile» ti te oy ta pajina 15 li ta revista liʼe.