¿MI OY bu mu xlokʼ avuʼun jpʼelantik kʼop kʼalal chavapta vune? ¿Mi oy anuptanoj ti mu xvul ta ajol kʼusi jpʼelukal kʼop skʼan xaval kʼalal chavetʼes mantale? Mi jeche, jaʼ van ta skoj ti muʼyuk lek xcholet li kʼusi chavale. Sventa lek xcholet li kʼusi chaval kʼalal chakʼel vun xchiʼuk kʼalal chakʼopoje, skʼan ti mu xamak ta skʼelel li jujupʼel kʼop xchiʼuk li kʼusitik chakʼan chavale. Pe taje maʼuk me skʼan xal ti mu xa xapaj ta kʼopojele, ti anil xa tajek chakʼopoje o ti muʼyuk xa chanop li kʼusi chavale. Skʼan me kʼupiluk sba ta aʼiel li kʼusi chavale. Li ta Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose te ta jchantik ti tsots skʼoplal ti lekuk xcholet li kʼusi chkaltike.

Ep ta tos kʼusi smakoj ti mu lekuk xcholet li kʼusi chkaltike. ¿Mi skʼan van xavakʼ venta mi chapas li kʼusitik liʼe? 1) Kʼalal chakʼel vun ta stojolal krixchanoetike, oy van mu xanaʼ kʼusi chaval ta skoj ti mu xavojtikin jpʼelantik kʼope. 2) Kʼalal jujulikel chapaje, xmaklajet li kʼusi chavale. 3) Ti muʼyuk chachapan abae. 4) Kʼalal oy kʼusi muʼyuk lek xcholet chavalbe skʼoplal jujutos kʼalal chakʼopoj ta stojolal krixchanoetike. 5) Kʼalal mu xavojtikin ti oy ep ta tos kʼuxi ta alel jpʼeluk kʼope, mu xa xanaʼ kʼusi chaval. 6) Kʼalal toj echʼ xa noʼox chavakʼbe snukʼilal li kʼusi chavale. 7) Kʼalal muʼyuk achanojbe sgramatikaile.

Xuʼ van muʼyuk chlokʼik batel ta Salon sventa Tsobobbail mi mu lekuk xcholet li kʼusi chavale, pe ta xchʼay yoʼontonik xchiʼuk jutuk tajek tstabeik sbalil.

Jech xtok, skʼan me oyuk apʼijil sventa mu xchʼajubik o ti chopol xa chaʼiik ta skoj ti chavakʼ persa ti lek xcholet chakʼopoje. Mi mu xapaj ta kʼopojel chilike, xuʼ van mu spasik li kʼusi chavale o tsnopik ti mu ta sjunuluk avoʼonton chaval ta skoj ti jelel li xkuxlejalike. Toj lek ti jchanbetik stalelal li jtakbol Pabloe, yuʼun manchuk mi xchanoj xa lek ti kʼu yelan chkʼopoje, xi laj yalbe batel li jkorintoetike: «Muʼyuk jtsatsal laj kaʼi jba kʼalal ay jkʼeloxuke, lixiʼ xchiʼuk xitʼeltʼun tajek», ti jech la spase jaʼ sventa maʼukuk tsots skʼoplal x-ilat (1 Kor. 2:3).

Oy kʼusitik nopem xavaʼi spasel ti skʼan mu xapase. Ep buchʼutik ti kʼalal chlik kʼopojikuk o kʼalal yakal chkʼopojike chalik «ee, ee...», «este, este...», «ali, ali...» o «mmm...» xiik. Yantik xtoke nopem xaʼi chalik «¿jechuke?», «jech, ¿moʼoj?» o «¿mi mu meleluk?» xiik kʼalal tstsuts sloʼilike. Muʼyuk van avakʼoj venta ti jech nopajtik chakʼopoj eke. Sventa xavakʼ ventae, oyuk buchʼu xavalbe ti akʼo xchikinta kʼalal chakʼopoj xchiʼuk akʼo yalbot kʼusitik kʼopal ti ep ta velta chavale. Xuʼ van labal sba chavaʼi li kʼusi chalbote.

Oy jlome ep ta velta chchaʼalik li kʼusi tskʼelik o chalike, chtuchʼik ta be kʼalal chlik skʼelik jcholuke, vaʼun chchaʼalik o chchaʼkʼelik jlomuk li kʼusi yalojik xaʼoxe.

Jlom xtoke xtojob lek ta loʼil, pe chlik yalbeik skʼoplal ta anil yan loʼil kʼalal muʼyuk to tsutsem yalel yuʼunik jtosuk kʼusie. Manchuk mi anil noʼox chlokʼ tal ta yeik li kʼusi chalike, ta skoj ti ta anil tsjelik li kʼusi chalbeik skʼoplale, mu lekuk xcholet li sloʼilike.

Kʼusi xuʼ xapas sventa lekuk xcholet li kʼusi chavale. Mi vokol chavaʼi ta skoj ti mu xvul ta ajol kʼusi jpʼeluk kʼop stakʼ xatunese, skʼan xavepajes li kʼusitik kʼopal chatunese. Kʼelo lek li jpʼelantik kʼop muʼyuk chatunes ti te chal ta revista Li Jkʼel osil ta toyole xchiʼuk li ta yan vunetike. Saʼo ta diksionario ti kʼusi skʼan xale, vaʼun tuneso kʼalal chaloʼilaje. Mi muʼyuk adiksionarioe, xuʼ xajakʼbe li buchʼu snaʼ lek li kʼope.

Li kʼusi xuʼ skoltaot xtok sventa lekuk xcholet li kʼusi chavale, jaʼ ti nopajtik noʼox xavapta li vunetike. Alilano jayibuk velta li kʼopetik ti tsots chavaʼi yalele.

Jech xtok, skʼan xavaʼibe smelolal kʼuxi snitojbe sba skʼoplal jujupʼel kʼop ta jun orasion sventa lekuk xcholet li kʼusi chavale. Skʼan xakʼel sjunul orasion sventa jaʼ xavalbe skʼoplal li kʼusi tskʼan chakʼ ta aʼiel li buchʼu la stsʼibae. Kʼelo lek sjunul li orasione xchiʼuk mi tskoltaot chavile, akʼbo senyail. Maʼuk noʼox skʼan ti lek xlokʼ ta alel avuʼun li jujupʼel kʼope, li kʼusi mas leke jaʼ ti jamaluk lek ta aʼiel li kʼusi chakʼele. Jech xakʼel batel ta jujun orasion, jaʼ to mi tsuts avuʼun sjunul li parafoe. Mi laj xaʼox avaʼibe smelolal ti kʼusi skʼan xale, aptao jayibuk velta li parafoe jaʼ to mi muʼyuk chamak ta skʼelel jpʼeluk kʼope xchiʼuk ti jaʼ noʼox te chapaj ti bu skʼan xapaje. Jaʼ jech xapas li ta yantik parafo xtoke.

Mi la apas taje, mas xa anil xakʼel batel. Mi laj xa avaʼibe smelolal ti kʼuxi snitojbe sba skʼoplal li jaypʼel kʼop ta junuk orasione, maʼuk xa noʼox jpʼel kʼop chata ta kʼelel un bi, xuʼ xa xanaʼ li kʼusi kʼopal chtale. Mas me chlekub kʼu yelan chakʼel vun mi jech chapase.

Jtunel me xtok ti tsots xavapta akʼo mi muʼyuk toʼox akʼeloj junuk veltae. Xuʼ xapas liʼe, nopeso aba ti tsots chavapta li teksto sventa jujun kʼakʼale xchiʼuk li sloʼilale akʼo mi muʼyuk toʼox akʼeloj junuk velta. Nopeso asat ti akʼo sta ta kʼelel jaypʼeluk kʼop ti jtos noʼox kʼusi chalbe skʼoplale, maʼuk ti ta jujupʼel noʼox chakʼel batele.

Sventa lekuk xcholet chbat li kʼusi chaval kʼalal chaloʼilaje, skʼan xanop baʼyel li kʼusi chavale. Nopeso aba ti jechuk xaloʼilaj jujun kʼakʼale. Baʼyel nopo lek ti kʼusi chakʼan chavale xchiʼuk ti kʼu yelan chavale, mi laje, alo un. Pe mu toj aniluk xakʼopoj. Jech xtok, jaʼ to me xajel kʼusi chavalbe skʼoplal kʼalal tsutsem xaʼox avuʼun yalel jtosuk kʼusie. Jaʼ lek xtok ti jutuk noʼox xchiʼuk ti kʼunuk ta aʼiel li kʼusi chavale.

Lek xa noʼox chlokʼ tal ta alel avuʼun mi anaʼoj xa lek li kʼusi chakʼan chavale. Mu skotoluk velta persa baʼyel ta jtʼujtik li kʼusi chkaltike. Ta melel, jaʼ onoʼox me lek mi anaʼoj xa li kʼusi chakʼan chavalbe skʼoplale, yuʼun kʼalal yakal chakʼopoje, te xa chanop batel ti kʼusitik kʼopal chatunese. Mi jech chapase xchiʼuk mi te oy-o ta ajol li kʼusi chakʼan chavalbe skʼoplale, te xa noʼox chtal ta ajol li jujupʼel kʼopetike xchiʼuk lek xa noʼox chlokʼ ta alel avuʼun. Pe mi jaʼ xa noʼox chanopbe skʼoplal li jujupʼel kʼope, ti maʼuk li kʼusi chakʼan chavalbe skʼoplale, xuʼ van xmaklajet xa chakʼopoj. Mi jech chachanilan-oe, kʼunkʼun chlekub batel ti xcholet li kʼusi chavale ti toj tsots skʼoplal kʼalal chijkʼopoj xchiʼuk kʼalal ta jkʼeltik vune.

Kʼalal albat yuʼun Jeova li Moises ti akʼo bat skʼopon li j-israeletik xchiʼuk li Faraon ta Ejiptoe, mu xpas yuʼun laj yaʼi. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun muʼyuk lek xcholet li kʼusi chale, jaʼ van ta skoj ti mu xlokʼ lek xkʼopoje (Éx. 4:10; 6:12). Ep kʼusi la spak-o skʼoplal sventa mu spas yabtel li Moisese, pe mi junuk la stsak ta venta li Jeovae. Li kʼusi la spase jaʼ ti la svaʼanbe ta yajkʼopojel li Aarone, pe li Jeovae laj to skolta xtok Moises sventa xtojob lek ta kʼopojel. Ep ta velta tojob lek ta kʼopojel li Moisese, bakʼintike jun noʼox krixchano la skʼopon, oy ta jayvoʼuk o ta sjunul jteklum (Deut. 1:1-3; 5:1; 29:2; 31:1, 2, 30; 33:1). Jaʼ jechot ek, mi chapat avoʼonton ta stojolal Jeova xchiʼuk mi chavakʼ persa spasel li kʼusi oy ta abae, xuʼ me smuyubta-o Dios li akʼopojele.

TSOTS skʼoplal ti xapajilan ta loʼil kʼalal chavetʼes junuk mantale o kʼalal oy buchʼu chakʼopone. Mi mu xapaj ta loʼile, xuʼ van mu xaʼibeik smelolal li kʼusi chavale xchiʼuk solel anil chakʼopoj chilik. Mi xanaʼ lek ti bu skʼan xapaje, lek tajek ta aʼiel kʼalal chaloʼilaje. Jech xtok, kʼalal jnaʼtik lek bu skʼan xijpaje, jaʼ chkoltavan sventa xkakʼtik ta aʼiel li kʼusitik tsots skʼoplale, vaʼun chkʼot ta yoʼontonik li kʼusi chkaltike.

¿Kʼuxi xuʼ xanaʼ bu chapaj xchiʼuk kʼu sjalil?

Skʼan xijpajutik kʼalal yichʼoj signoetik sventa puntuasione. Kʼalal oy kʼusi tsʼibabile, toj tsots skʼoplal ti xichʼ akʼbel li signoetik sventa puntuasione. Tstunesik sventa tstsutsesik junuk orasion, ta jlom kʼopetike jaʼ sventa tstsutsesik li kʼusi laj yal jun krixchanoe o li kʼusi chal jlikuk vune. Jlom signoetik sventa puntuasione jaʼ chakʼ ta ilel kʼuxi snitoj sba sloʼilal li jujun orasione. Kʼalal chakʼel o chavapta jlikuk vun atuke, chavakʼ venta ti yichʼoj signoetik sventa puntuasione, pe kʼalal chakʼel ta yeloval krixchanoetike, skʼan chavakʼ ta aʼiel ta akʼopojel ti kʼusi signoetik sventa puntuasion yichʼoje. (Mi chakʼan to chanabe mas smelolale, kʼelo ta xchanobil 1: «Jech xakʼel kʼuchaʼal tsʼibabile».) Mi muʼyuk chpaj ti bu yichʼoj signoetik sventa puntuasion li buchʼu tskʼel vune, xuʼ vokol ta aʼiel li kʼusi tskʼel tale xchiʼuk xuʼ van xjel smelolal li aʼyeje.

Maʼuk noʼox me skʼan tsakel ta venta li signoetik sventa puntuasion sventa jnaʼtik ti bu skʼan xijpaje, skʼan jnaʼtik xtok kʼusi chalbe skʼoplal li jun orasione. Li buchʼu xtojob ta tsʼot karoe snaʼoj kʼusi ora mas kʼunkʼun chbat xchiʼuk snaʼoj kʼusi ora chpaj. Jaʼ jech skʼan jpastik ek kʼalal chijkʼopoje. Mi lek chachapan aba kʼalal oy aparte o kʼalal chakʼel vune xchiʼuk mi xanaʼ ti bu skʼan xapaje, kʼupil me sba ta aʼiel li aloʼile xchiʼuk lek ta aʼiel.

Kʼalal yakal chachapan aba sventa chakʼel vun ta yeloval krixchanoetike, xuʼ me skoltaot mi chavakʼbe senyail li ta avune. Tuneso junuk raya (|) mi jlikel noʼox chapaje, yan mi mas jale, tuneso chibuk (||). Mi chavakʼ venta ti chapajilan tajek ti bu mu sta-oe, akʼbo senyail ta lapis jujupʼel kʼop ti bu nitil skʼan chakʼel batele. Vaʼun kʼelo sjunul orasion. Ep li buchʼutik xchanojik xa yetʼesel mantale jech spasik ek kʼuchaʼal laj xa kalbetik skʼoplale.

Li kʼu yelan chijloʼilaj jujun kʼakʼale mu vokoluk chkaʼitik ti bu skʼan xijpaje, yuʼun jnaʼojtik lek li kʼusi ta jkʼan chkaltike. Pe mi nopem xavaʼi chapajilan noʼox kʼuk sjalikile, manchuk mi sta-o o mi mu sta-o, chchʼay sbalil li kʼusi chavale xchiʼuk mu xaʼiik lek li aʼyeje. Li ta xchanobil 4: «Lekuk xcholet li kʼusi chavale», tskoltaot sventa spas avuʼun li kʼusi laj xa kaltike.

Skʼan xijpaj kʼalal yan xa-o kʼusi chlik kaltike. Ti chijpaj jlikeluk kʼalal ya xan-o kʼusi chlik kaltik ti tsotsik skʼoplale, ta jkoltatik sventa snopbeik skʼoplal, ti akʼo yakʼik venta ti yan xa-o li kʼusitik chlik kaltike, vaʼun jaʼ jech mas chaʼibeik smelolal li jloʼiltike. Toj tsots skʼoplal ti xijpaj kʼalal yan xa-o kʼusi chlik kaltike, xkoʼolaj kʼalal ta jkʼunijestik kʼu stsatsal chijxanav kʼalal chijkʼot ta junuk eskina sventa ta jtuchʼtik li kayee.

Ti kʼu yuʼun solel sujom chkʼopojik jlom li buchʼu chetʼesik mantale, jaʼ xkaltik, ti muʼyuk chpajik kʼalal yan xa-o li kʼusi chlik yalike, jaʼ ta skoj ti toj ep li kʼusi tskʼan chalike. Ti jech nopem xaʼi chkʼopojike, jaʼ van ta skoj ti jech onoʼox chkʼopojik jujun kʼakʼale o jaʼ van ta skoj ti jech chkʼopojik li buchʼutik chchiʼinik ta loʼile. Pe muʼyuk lek chchanubtasvanik kʼalal sujom chkʼopojike. Mi oy ta avoʼonton ta melel ti akʼo xchikintaik xchiʼuk ti akʼo komuk ta sjolik li kʼusi chakʼan chavale, chʼakbo lek yorail sventa xavalbe lek smelolal. Teuk me ta ajol ti solel tsots skʼoplal skʼan xijpaj yoʼ lekuk xpʼejlajet li kʼusi chkaltike.

Mi chatunes junuk voskejo kʼalal chavetʼes junuk apartee, chapano ti jamaluk xvinaj ti bu skʼan xapaj kʼalal yan xa-o kʼusi chlik aval ti tsotsik skʼoplale. Mi kʼelbil noʼox chavakʼ batel li apartee, akʼbo senyail ti bu skʼan xapaj kʼalal yan xa-o kʼusi chlik aval ti tsots skʼoplale.

Mas me jal chijpaj kʼalal yan xa-o li kʼusi chlik kaltike, jaʼ mu sta kʼalal yichʼoj signoetik sventa puntuasione, pe maʼuk batsʼi jal xtok un, yuʼun mi jeche, chijchʼajub yuʼun. Mi batsʼi jal chapaj xtoke, xuʼ van tsnopik ti muʼyuk achapanoj abae xchiʼuk ti mu xa xanaʼ kʼusi chavale.

Skʼan xijpaj kʼalal oy kʼusi tsots skʼoplal chkakʼtik ta aʼiele. Mi lijpaj jlikeluk kʼalal oy kʼusi tsots skʼoplal laj kaltike o kʼalal oy kʼusi tsots skʼoplal la jakʼtike, chtun sventa chkakʼtik ta aʼiel li kʼusitik mas tsotsik skʼoplale. Chtun xtok sventa snopbeik skʼoplal li kʼusi chavale o jaʼ sventa oyuk-o ta yoʼontonik xchikintael li kʼusi to mas chaval batele. Nopbo baʼyel skʼoplal kʼusi jtosukal chakʼan chapas. Teuk me ta ajol ti jaʼ noʼox skʼan chapaj mi tsotsik skʼoplal ta melel li kʼusi chakʼan chavale, yuʼun mi mu jechuke, mu xa xakʼik venta li kʼusitik tsotsik skʼoplale.

Kʼalal la skʼel chʼul Tsʼibetik ta nail tsobobbail ta Nasaret li Jesuse, toj lek ti kʼu yelan paj jlikele. Jaʼ lik xchan li loʼil ta balbalvun yuʼun j-alkʼop Isaias ti bu chalbe skʼoplal li kʼusi tspas li Jesuse, pe kʼalal muʼyuk toʼox yaloj ti chkʼot xa ta pasele, la sbal li balbalvune xchiʼuk laj yakʼbe sutel li jtunele, vaʼun choti. Jaʼ yuʼun kʼalal kʼelbil xaʼox yuʼun skotol li buchʼutik te oyik li Jesuse, xi laj yale: «Chkʼot ta pasel avi li kʼusi tsʼibabil laj avaʼiike» (Luk. 4:16-21).

Skʼan xijpaj kʼalal oy kʼusi chbakʼ o chnike. Xuʼ van xkaʼitik chbakʼ karoetik o ch-okʼ junuk neneʼ kʼalal ta jcholtik mantal ta jujupʼej nae. Bakʼintike skʼan xijpaj ta skoj ti oy kʼusi chbakʼ kʼalal chketʼes jpartetike. Xuʼ van oy kʼusi chbakʼ jutuk li ta asambleae, pe xuʼ mas tsots xakʼopoj sventa mu xapaj ta yalel li mantale. Pe mi tsots tajek xchiʼuk ti chjalije, mas lek ti xapaj jlikeluke, yuʼun muʼyuk xa onoʼox chchikintaik li buchʼutik tee. Jaʼ yuʼun tsots skʼoplal skʼan xapaj jlikeluk sventa stabeik sbalil aʼyejetik li buchʼutik chchikintaike.

Skʼan xijpaj sventa xuʼ stakʼik li kʼusi ta jakʼtike. Akʼo mi muʼyuk chakʼ sloʼilik kʼalal chavetʼes apartee, tsots me skʼoplal ti xapaj jlikeluk sventa xuʼ stakʼ ta yoʼontonik li kʼusi chajakʼe. Mi oy kʼusi chajakʼ ti skʼan snopbeik skʼoplale, muʼyuk mas tstabeik sbalil mi muʼyuk jal chapaje.

Maʼuk noʼox me skʼan xijpaj kʼalal chketʼestik mantale, skʼan me xijpaj xtok kʼalal ta jcholtik mantale. Oy jlom krixchanoetike mu noʼox xpajik ta loʼil yilel. Mi jaʼ jechote, akʼo persa ta yakʼel ta akuxlejal li kʼusi laj xa kalbetik skʼoplale, vaʼun jech mas xa lek chaloʼilaj xchiʼuk li yantike xchiʼuk mas xa chatojob batel ta xcholel li mantale. Jech kʼuchaʼal laj xa jchantike, kʼalal chijpaj jlikeluke, mu xchʼajubik-o li buchʼu chaʼibutike, jech xtok jaʼ chkakʼtik-o ta aʼiel li kʼusitik mas tsotsik skʼoplale, vaʼun mas xa oy ta yoʼontonik chchikintaik li mantale xchiʼuk kʼupil sba chaʼiik.

Tsots me skʼoplal ti jchikintabe jbatik li jloʼiltike. Mas me chchikintaboxuk yantik mi xanaʼ xchikintael li voʼot eke xchiʼuk mi oy ta avoʼonton li kʼusi chalboxuke. Jaʼ yuʼun jal me jutuk xapaj sventa xuʼ xalik li kʼusi oy ta yoʼontonike.

Mas me lek kʼusi xuʼ xkʼot ta pasel mi chijloʼilaj xchiʼuk yajval na ta cholmantale. Jlom stestigotak Jeovae oy kʼusi lek kʼotem ta pasel yuʼunik mi laj xaʼox skʼoponik li yajval nae, chalbeik li kʼusi snopojike xchiʼuk oy kʼusi tsjakʼbeik. Chpajik jlikel sventa tstakʼ tal li kʼusi la sjakʼbeike xchiʼuk te oy-o ta sjolik kʼusi laj yal yajval na akʼo mi chloʼilajik-o batel. Kʼalal jal xaʼox chloʼilajik batele, li jcholmantaletike tsjakʼbeik to kʼusi tsnop li yajval nae. Yuʼun mi albatik yuʼun yajval na li kʼusi tsnop ta sventa li kʼusi yakalik sloʼiltaele, xuʼ mas to lek skoltaik (Prov. 20:5).

Jnaʼojtik onoʼox ti mu skotol krixchano lek tstakʼik li kʼusi ta jakʼtike. Akʼo mi yajkontratak li buchʼu la xchiʼin ta loʼil li Jesuse, paj onoʼox kʼuk sjalil yoʼ xuʼ stakʼik li kʼusi la sjakʼe (Mar. 3:1-5). Kʼalal mi oy kʼusi chajakʼbe junuk krixchanoe, tsnopbe skʼoplal li kʼusi la ajakʼbee, jaʼ yuʼun xuʼ van xal li kʼusi oy ta yoʼontone. Li kʼusi oy ta koʼontontik ta melel kʼalal chijlokʼ ta cholmantale, jaʼ ti akʼo xalbutik ta sjunul yoʼontonik ti kʼusi snopik li krixchanoetik ta sventa li kʼusi ta jakʼbetik ta Vivlia ti skʼan snop stukik li kʼusi tspasike (Evr. 4:12).

Skʼan me xijtojob lek sventa jnaʼtik ti bu skʼan xijpaje. Kʼalal lek jnaʼtik bu skʼan xijpaje, xpʼejlajet li kʼusi chkaltike xchiʼuk mas jal te oy-o ta sjolik li mantale.

MAʼUK noʼox me tsots skʼoplal ti lek xpʼejlajet chakʼopoj, ti lek xpʼejlajet chakʼel o chavapta vune, skʼan xtok ti jamaluk lek ta aʼiel li kʼusitik tsotsik skʼoplale.

Sventa xavakʼbe lek snukʼilal ti bu sta-oe, maʼuk noʼox skʼan ti tsots xaval jaypʼeluk kʼope, skʼan jaʼ tsots chaval ti bu sta-oe. Mi jaʼ mas tsots chaval li kʼopetik ti bu mu sta-oe, xuʼ van mu xaʼibeik smelolal li buchʼutik chchikintabote xchiʼuk xuʼ van mu xa stsʼet chikintaik li kʼusi chavale. Mu masuk chtijbat yoʼontonik mi muʼyuk chavakʼbe lek snukʼilal ti bu sta-oe, manchuk mi toj lek li mantal chavetʼese.

Oy jaytosuk kʼuxi xuʼ xavakʼbe lek tsots snukʼilal li kʼusi chavale, bakʼintike skʼan xatunes jaytosuk ta jun noʼox velta, jaʼ liʼe: mas tsots chakʼopoj, lokʼuk tal ta avoʼonton li kʼusi chavale, mu aniluk chakʼopoj, chapaj jlikeluk kʼalal chlik aval o kʼalal laj xaʼox aval li kʼusi tsots skʼoplale xchiʼuk jtunel xtok ti chapas senyail ta asat, ta akʼob o yantik senyail. Ta jlom kʼopetike chakʼbeik lek snukʼilal kʼalal mas tsots o mas kʼun chalike. Ti kʼusi mantalil chavetʼese xchiʼuk ti kʼu yelan li krixchanoetik bu chaval mantale, jaʼ chakʼ anaʼ kʼusitik sta-o xatunes.

Kʼalal chanop kʼusitik kʼopal chavakʼbe lek tsots snukʼilale, lek ti xatsak ta venta li kʼusitik liʼe: 1) Skʼan xatsak ta venta skotol li kʼusi yakal chavalbe skʼoplale sventa xanaʼ kʼusi jpʼelukal kʼop mas chavakʼbe lek snukʼilal. 2) Kʼalal chlik o tstsuts yalel avuʼun jtosuk kʼusi tsots skʼoplale, xuʼ xavakʼbe lek snukʼilal o kʼalal chajel li kʼusi chavalbe skʼoplale. 3) Chtun avuʼun xtok sventa xavakʼ ta ilel li kʼusi oy ta avoʼonton kʼalal oy kʼusi chavalbe skʼoplale. 4) Xuʼ xatunes xtok sventa xavakʼbe lek snukʼilal li kʼusitik mas tsotsik skʼoplal ta junuk mantale.

Mi baʼyel chaʼibe lek smelolal li jelubtasej mantal o li buchʼu tskʼel vun li kʼusi chichʼ albel skʼoplale xchiʼuk mi oy ta yoʼonton ta melel ti xaʼibeik smelolale, jaʼ ch-akʼbat snaʼ butik kʼopal ti skʼan xakʼbe lek snukʼilale. Xi chal ta Nehemías 8:7 ti kʼu toʼox yelan chchanubtasatik li ta skʼakʼalil Esdrase: «La xchaʼaptaic lec li mantaletique; laj yalbeic lec smelol, yuʼun jech acʼo yaʼibeic lec smelol li israeletic te tsobolique». Li buchʼutik la skʼelik xchiʼuk ti laj yalbeik skʼoplal li smantal Diose laj yakʼik venta ti tsots skʼoplal ti xaʼibeikuk lek smelolal li buchʼutik te chchikintaike, ti teuk-o ta sjolike xchiʼuk ti xakʼ ta xkuxlejalike.

Ti kʼusitik xuʼ van vokol chavaʼie. Kʼalal chloʼilajik jujun kʼakʼal li krixchanoetike, jamal lek chakʼik ta aʼiel li kʼusi tskʼan chalike. Pe kʼalal tskʼelik li kʼusi stsʼibaoj yan krixchanoe, vokol chaʼiik sventa snaʼik butik kʼopal skʼan xakʼbeik lek tsots snukʼilal. Li kʼusi chkoltavane jaʼ ti xichʼ aʼibel lek smelolal li kʼusi chichʼ kʼelele, jaʼ yuʼun skʼan xichʼ chanel lek. Jech oxal, chapano lek aba mi oy la-albat ti chakʼel vun ta junuk tsobajele.

Oy jlom krixchanoetike nopem xaʼiik ti jujulikel noʼox chakʼbeik lek snukʼilal jpʼelantik kʼope, manchuk mi sta-o o mi mu sta-o. Yantik xtoke, jaʼ chakʼbeik lek snukʼilal li jpʼelantik kʼop ti chtun kʼuchaʼal preposisionetik xchiʼuk konjunsionetike (jech kʼuchaʼal liʼe: pe, xchiʼuk, o, jech kʼuchaʼal, ta, sventa xchiʼuk yantik). Mi muʼyuk tsjambe mas smelolal mantal li snukʼilal chavakʼbee, xuʼ me anil noʼox chchʼay-o yoʼontonik li buchʼutik te chchikintaike.

Ta skoj ti tskʼan chakʼbeik lek tsots snukʼilal jpʼelantik kʼop jlom jelubtasej mantaletike, tsots xa chkʼopojik ti xuʼ van utel xa chaʼiik li buchʼutik te chchikintaik mantale. Taje jutuk mu skotoluk velta muʼyuk lek kʼusi chkʼot ta pasel yuʼun. Mi mu xa staleluk chkʼopoj yaʼel ta skoj ti kʼu yelan chakʼbeik snukʼilale, xuʼ van chakʼik ta aʼiel ti mas tsots skʼoplal chaʼi sbaike, ti jaʼ mu sta li buchʼutik te chaʼiik mantale. Ta melel, jaʼ toj lek ti ta slekil avoʼonton xavetʼes mantale xchiʼuk ti xavakʼ ta ilel ti lokʼem ta Vivlia xchiʼuk ti oy srasonal ti jech chavale.

Kʼusi skʼan xapas sventa xatojob batel. Jlome xuʼ mu xakʼik venta kʼalal oy buchʼu chakʼbe lek snukʼilal li jpʼelantik kʼop ti bu mu sta-oe, jaʼ yuʼun skʼan onoʼox oy buchʼu x-albat. Mi skʼan to xatojob mas sventa xavakʼbe lek snukʼilale, jaʼ me tskoltaot li buchʼu sbainoj li chanob vune. Jech xtok, xuʼ xakʼanbe koltael li buchʼu xtojob lek ta sjelubtasel mantale; albo ti akʼo xchikinta kʼu yelan chakʼel vun xchiʼuk chakʼopoje, mi laje, akʼo yalbot li kʼusi to skʼan xapase.

Sventa xachanilane, xuʼ van chalbot ti xakʼel junuk xchanobil li ta revista Li Jkʼel osil ta toyole. Chalbot van xtok ti xakʼel lek ta jujun orasion sventa xakʼel kʼusi jpʼelukal kʼop ti skʼan xavakʼbe lek snukʼilale ti jaʼ chkoltavan sventa jamaluk smelolal li kʼusi chakʼele. Xuʼ van chalbot ti mas xavalbe lek skʼoplal jpʼelantik kʼop ti oy ta kursiva o ti makal ta komiyae. Tsako ta venta xtok ti snitojbe sba skʼoplal li jujupʼel kʼop ta jun orasione, jaʼ yuʼun skʼan xavakʼbe lek snukʼilal jaypʼeluk kʼop, maʼuk ti jpʼel noʼoxe. Ta jlom kʼopetike chakʼbeik snukʼilal ta skoj ti oy s-asentoale, jaʼ yuʼun xuʼ van ch-albatik ti akʼo yakʼik venta ti butik yichʼoj asentoe.

Laje xuʼ van cha-albat ti maʼuk noʼox xakʼel lek sjunul orasione, xuʼ van cha-albat xtok ti skʼan xatsak ta venta li stsʼak loʼile. ¿Kʼusi chalbe skʼoplal li parafoe? Mi xanaʼ xa kʼusi chalbe skʼoplale, jaʼ tskoltaot sventa xanaʼ kʼusi jpʼelukal kʼop skʼan xavakʼbe lek snukʼilal li ta jujun orasione. Kʼelbo li stituloal mantale xchiʼuk li subtituloal li parafo bu chakʼele. ¿Kʼuxi tskoltaot li titulo xchiʼuk subtitulo yoʼ xanaʼ butik chavakʼbe lek snukʼilal li jujupʼel kʼope? Skʼan me xatsak ta venta skotol li kʼusi laj xa kalbetik skʼoplale. Pe oyuk noʼox spʼisol xtok ti jaypʼel kʼopetik chavakʼbe lek snukʼilale.

Mi chakʼel vun o mi chavetʼes mantale, chalbot van xtok ti teuk ta ajol li kʼusi chavalbe skʼoplale sventa xanaʼ bu jpʼelukal kʼop skʼan xavakʼbe lek snukʼilal. Skʼan xavaʼibe lek smelolal bu tstsuts jtosuk ti kʼusi chavalbe skʼoplale o ti bu chjel batele, vaʼun lek chaʼiik mi jamal ta aʼiel kʼalal chajel li kʼusi chavalbe skʼoplale. Mi jech chapase, xuʼ lek xavakʼbe snukʼilal li kʼusitik liʼe: baʼyele, jech xtok, jaʼ yuʼun, ta yan xtoke o ta slajeb xa une.

Li buchʼu tskoltaote chalbot butik kʼopal ti ta sjunul avoʼonton skʼan xavale. Jaʼ yuʼun xuʼ van xavakʼbe lek snukʼilal li kʼopetik liʼe: ta melel, jech onoʼox, mi mu jechuk o toj tsots skʼoplal. Mi ta jtunestik taje, xuʼ mas chkʼot ta yoʼontonik li buchʼutik te chaʼibutike. Li ta xchanobil 11 «Akʼo ta ilel li kʼusitik oy ta avoʼontone xchiʼuk ti chakʼanvane» te to chichʼ albel mas skʼoplal.

Yan tojobtasel ti xuʼ xtun avuʼun sventa lek xavakʼbe snukʼilale, jaʼ ti teuk ta ajol li kʼusitik chakʼan chkom ta sjolik li buchʼutik te chaʼiike. Li ta xchanobil 7 «Akʼbo lek snukʼilal ti bu mas tsotsik skʼoplale» jaʼ mas chalbe skʼoplal kʼalal ta jkʼeltik vun ta yeloval krixchanoetike. Li ta xchanobil 37 «Jambo lek smelolal li kʼusitik mas tsotsik skʼoplale» jaʼ mas chalbe skʼoplal kʼalal ta xketʼestik mantale.

Mi oy ta avoʼonton ti lekuk xachol mantale, akʼo lek venta ti kʼu yelan chakʼel li tekstoetike. Nopuk xavaʼi ti xi xajakʼbe abae: «¿Kʼu yuʼun ta jkʼel li versikulo liʼe?». Sventa xatojob lek ta chanubtasvaneje, maʼuk noʼox bal-o ti lek chlokʼ ta alel avuʼune o ti ta sjunul avoʼonton chakʼel li tekstoe. Mi oy kʼusi chatakʼe o mi chachanubtasvan ta sventa li kʼusi chal Vivliae, lek me ti xavakʼbe lek snukʼilal li jujupʼel kʼop chal ta Vivlia ti jaʼ chalbe skʼoplal li kʼusi yakal chaloʼiltae. Yuʼun mi muʼyuk jech chapase, muʼyuk chaʼibe smelolal ti kʼu yuʼun chakʼelbe li tekstoe.

Ta skoj ti skʼan mas tsots xichʼ alel li jaypʼel kʼop ti skʼan akʼbel lek snukʼilale, xuʼ van x-echʼ ta mas yuʼun li buchʼu muʼyuk to xchanoj leke. Xuʼ jkoʼoltastik xchiʼuk li buchʼu jaʼ to chchan stijel vobe, xuʼ van toj tsots tstij ta skoj ti jaʼ to chchane, pe kʼalal ep ta velta chchanilane, kʼupil xa sba ta chikintael ti kʼu yelan tstije.

Ta skoj ti laj xa jchantik tal li kʼusitik skʼan jpastike, xuʼ xa me xachanbe ti kʼu yelan tspasik chavil li buchʼutik xchanojik xa lek ta sjelubtasel mantale. Te chavakʼ venta ti jtunel ti chajelilan kʼu yelan chavakʼbe lek snukʼilal li jujupʼel kʼope xchiʼuk ti ep ta tos kʼusitik xuʼ xapas sventa jamaluk ta aʼiel li kʼusi chavale. Mas me lek kʼusi chkʼot ta pasel kʼalal chakʼel vun o kʼalal chavetʼes aparte mi latojob lek ta yakʼbel lek snukʼilal li jujupʼel kʼope.

Mu me baluk noʼox mi xanaʼ xa bu chavakʼbe lek snukʼilal li jujupʼel kʼope. Sventa xatojob lek ta sjelubtasel mantale, skʼan me xachanilan-o batel yakʼbel lek snukʼilal jaʼ to mi xatojob xa lek spasele xchiʼuk ti jech xa chapas kʼuchaʼal onoʼox chakʼopoje.

LI BUCHʼU xtojob lek ta skʼelel o yaptael vune maʼuk noʼox tstsak ta venta li kʼusi chal jujun orasione o li jujun parafoe. Tstsak ta venta xtok li kʼusi chal sjunul li kʼusi tskʼele sventa snaʼ bu chakʼbe lek snukʼilal li jujupʼel kʼope.

Mi mu jechuk chapas taje, mu jamaluk ta aʼiel li kʼusi chakʼele xchiʼuk chchʼay noʼox me ta sjolik li kʼusi laj avale.

Mi lek chichʼ akʼbel snukʼilal ti butik mas tsotsik skʼoplale, mas to lek ta aʼiel li kʼusi yakal chichʼ kʼelele, jech kʼuchaʼal mi chakʼel junuk loʼil ta Vivlia, mi chakʼel li parafoetik kʼalal chavakʼ estudioe o ta junuk tsobajel. Mas me tsots skʼoplal skʼan akʼbel lek snukʼilal li voskejo ti kʼelbil noʼox ch-echʼe, jech kʼuchaʼal chichʼ etʼesel li ta asamblea rejionale.

¿Kʼuxi xuʼ jpastik? Mi cha-albat ti akʼo xakʼel Vivlia li ta Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose, ¿kʼusi ti skʼan lek xavakʼbe snukʼilale? Mi oy kʼusi mas tsots skʼoplal chal li kʼusi yakal chakʼele, jaʼ me te skʼan xavakʼbe lek snukʼilal.

Mi chalbe skʼoplal nichimalkʼopetik, pʼijil loʼiletik o junuk loʼil li kʼusi chakʼele, tstabeik me sbalil yantik mi lek chakʼele (2 Tim. 3:16, 17). Jaʼ yuʼun skʼan xatsak ta venta li kʼusi chal Vivliae xchiʼuk li buchʼutik te chaʼiike.

Mi chakʼel parafoetik kʼalal chavakʼ estudioe o ta junuk tsobajele, ¿kʼusi ti mas tsots skʼoplal skʼan xavakʼbe lek snukʼilale? Jaʼ li stakʼobiltake. Akʼbo lek snukʼilal xtok li kʼusitik jmoj chalbe skʼoplal xchiʼuk li subtituloe.

Manchuk mi mu jechuk chichʼ pasel ta tsobajel ti jujupʼel kʼop chichʼ kʼelel li kʼusi oy ta voskejoe, li ta asambleae jech chichʼ pasel sventa koʼoluk li kʼusi chichʼ chanel ta skotol asamblea rejionale. Sventa xichʼ akʼbel lek snukʼilal ti bu mas tsotsik skʼoplale, skʼan skʼel lek skotol li buchʼu oy ta sba sjelubtasele. Skʼan xtojob lek ta stʼujel li kʼusitik mas tsotsik skʼoplal chale. Maʼuk me ti bu lek chaʼi stuke, jaʼuk saʼ ta melel li kʼusitik onoʼox jaʼ mas chalbe skʼoplal li mantale. Bakʼintike li kʼusitik mas tsotsik skʼoplale xuʼ van te chvinaj kʼalal chlik junuk loʼile o kʼalal oy kʼusi yakal chichʼ albel skʼoplale. Pe li bu onoʼox mas yichʼoj tal li kʼusitik mas tsotsik skʼoplale jaʼ li ta slajeb jujun loʼile. Mi snaʼoj xaʼox li buchʼu oy ta sba sjelubtasel mantal ti bu mas tsotsik skʼoplal ti oy van chantos o voʼtosuke, skʼan xakʼbe senyail o smarkail li ta svune. Mi laje, skʼan xchanilan jaʼ to mi kʼun xa lek ta aʼiel ti butik mas tsotsik skʼoplale, yuʼun jaʼ li kʼusitik tsots skʼoplal ta jun mantale. Mi chichʼ akʼbel lek snukʼilal ti bu sta-oe, mas van chkom ta sjolik li buchʼutik chaʼiike. Taje jaʼ me li kʼusi skʼan oyuk ta yoʼontonik li buchʼutik tsjelubtasik mantale.

Oy jaytosuk kʼusi stakʼ jpastik sventa xkakʼbetik lek snukʼilal ti bu mas tsotsik skʼoplale, li junantike jaʼ liʼe: ta sjunul koʼontontik ta jkʼeltik, ta jelbetik snukʼilal, chkakʼbetik senyail ta jsatik, ta jkʼobtik o yantik senyail.